sfragistyka2, archiwistyka I rok, Nauki pomocnicze historii


Sfragistyka.

* od greckiego sfragis - pieczęć

* czasem sigilliografia: sigillium - pieczęć

* pieczęć służyła do uwierzytelniania dokumentu, określa jego rodzaj oraz formę

Funkcje pieczęci: znak rozpoznawczo-własnościowy określonej osoby fizycznej lub prawnej wyciśnięty za pomocą twardego stempla w odpowiedniej masie plastycznej lub farbie. Stempel zaopatrzony w odpowiednie cechy obrazowe lub napisowe, odnoszące się do właściciela pieczęci. Tak rozumiana pieczęć pełni rolę symbolu własnościowego i rozpoznawczego, jest świadectwem wiarygodności, wykładnikiem woli właściciela oraz środkiem kontrolującym i zabezpieczającym nienaruszalność prawa lub zamkniętą nią przedmiotu.

Podział pieczęci ze względu na osobę:

* pieczęcie osób fizycznych:

o pieczęć papieska (bulla),

o pieczęć monarsza (cesarska, królewska, książęca):

+ majestatyczna (głównie cesarska i królewska),

+ portretowa,

+ piesza,

+ konna,

+ herbowa (jako contrasigillum lub na rewersie pieczęci monetowej),

+ wotywna,

o pieczęć dostojnika kościelnego:

+ tronowa,

+ stojąca,

+ herbowa,

o pieczęć rycerska,

* pieczęcie osób prawnych:

o pieczęć państwowa,

o pieczęć samorządowa (miejska lub wiejska),

o pieczęć korporacyjna (instytucji kościelnych i organizacji społecznych).

Podział pieczęci ze względu na funkcje:

* pieczęć większa (sigillum maius),

* pieczęć mniejsza,

* pieczęć sygnetowa.

- elementy pieczęci

Tłok (stempel, typariusz)

-> forma do wyciskania pieczęci - sporządzona z materiału odpowiedniej twardości i zależy od materiału, z którego był sporządzany odcisk pieczętny.

* do bulli ołowianych lub złotych - tłoki metalowe, żelazne, stalowe

* do woskowych - tłok z brązu, mosiądzu, złota, kamieni półszlachetnych, kości słoniowej, srebra i twardego drewna

* do pieczęci w tuszu - głównie mosiądz, drewno; dzisiaj guma, sztuczne tworzywo

-> forma tłoku

* do wydawania bulli metalowych służyły tłoki w formie szczypiec; później forma prasy śrubowej

* gemmy (szlachetne lub półszlachetne kamienie z rzeźbionymi wyobrażeniami) - były oprawiane w pierścienie

* w miarę zwiększania się rozmiaru tłoku, uzyskuje on uszko na łańcuszek potem kabłączek do unieruchomienia tłoku przy wyciskaniu, a od XV wieku pojawia się uchwyt rękojeściowy.

* tłoki metalowe sporządzano przez odlew z odpowiednich matryc.

-> legenda (napis napieczętny)

* drugi element treściowy pieczęci

* najczęściej umieszczany koncentrycznie wzdłuż krawędzi, często w kilku wierszach, oddzielonych od wyobrażenia napieczętnego linią otokową; w średniowieczu składająca się z drobnych perełek, później profilowaną lub na wzór misternej winiety

* rozpoczyna się z reguły po środku górnej krawędzi pieczęci znakiem krzyża, asteryska, rozetki, arabeski lub kropki

* treść stanowi określenie przynależności pieczęci do osoby prawnej lub fizycznej, wyjaśnia symbolikę obrazu napieczętnego, określa kompetencje pieczęci, jej stosunek do innych pieczęci tego samego właściciela

* od XIV wieku na zachodzie a od XVI wieku w Polsce pojawia się data oznaczająca czas powstania tłoku

* legendy pisane pismem epigraficznym, do XIII wieku kapitułą, od XIII wieku z domieszką uncjały, od XIV wieku minuskułą gotycką, od XVI wieku pismem humanistycznym.

- sposób umieszczenia pieczęci przy dokumencie

* początkowo wyciskania w polu dokumentu na odwrocie (z konieczności ograniczenia wielkości) albo jako zamknięcie.

* z końcem XII wieku przechodzi na wiązadło i ulega zwiększeniu; przemieszczając zakładano dolną część pergaminu aby wzmocnił miejsce przywieszenia pieczęci

* znów wraca w pole dokumentu (kiedy pojawia się papier i lak); ulega ona zmiejszeniu

* rozmiary pieczęci uzależniono od wagi treści dokumentu im ona większa tym pieczęć okazalsza

- znaczenie prawne pieczęci w powiązaniu z rozwojem i funkcjonowaniem dokumentu

* starożytność:

~ pieczęć jako znak własnościowy. Tłoki kamienne, metalowe w Egipcie gemmy.

~ na wschodzie znak własnościowy i stwierdzenie nienaruszalności przedmiotów (grobowców)

~ w Grecji i Rzymie początkowo zabezpieczenie tajemnicy korespondencji ale mogą też być używane jako świadkowania testamentu

~ IV i III w. p.n.e. służy do wzmocnienia wiarygodności pisma obok własnoręcznego podpisu

*średniowiecze:

~ pieczęć kształtowana przez rozwój dokumentu

~ jako środek gwarantujący nienaruszalność korespondencji i produktów, równocześnie znakiem rozpoznawczo-własnościowym

~ obok podpisu na dokumencie pojawia się odcisk gemmy jako symbol i znak rozpoznawczy władcy

~ za Karolingów pieczęć jako środek koroboracji

~ na zachodzie w XI, XII wieku pieczęć, obok chierografu (dokument rozcinany w miejscu podpisu lub określonego znaku graficznego) i listy świadków jest środkiem legalizacji dokumentu i nadania mu mocy prawnej (dekret papieża Aleksandra III z 1166 roku - upowszechnienie.)

* nowożytność:

~ pieczęć - rozwój wiąże się z rozwojem kultury słowa pisanego. W wyniku wzrostu znaczenia podpisu jako środka uwierzytelniającego; pieczęć znów jako środek zamykający.

~ pieczęć obok podpisu sama z siebie nie ma mocy legalizacji, dopiero razem pełnią tą funkcję

~ nowa forma pieczęci - zaczyna teraz zamykać treść pisma oraz jako pieczęć nagłówkowa służy do czynności manipulacyjnych

* współcześnie:

~ pieczęć jest reprezentantem przede wszystkim władzy państwowej a w dalszej kolejności osób prawnych i zawsze spełnia funkcję środka dowodowego (wiarygodności)

~ rozszerzyła swoje znaczenie pełniąc funkcje znaku wierzytelności bez jej podpisu (tylko na pismach czy drukach przelotnego znaczenia - stemple na poczcie)

~ pieczęć nie ma tradycji

~ XIII wiek - istotny element uwierzytelnienia (wpierw książęca potem królewska potem kościelna, urzędników państwowych, starostów)

~ przywieszenie pieczęci do dokumentu obcego oznaczało albo przyjęcie go za swój albo wzięcie na siebie wykonania zobowiązań wynikających z dokumentu

~ od XV wieku znaczenie pieczęci maleje, ale wzrosło jako znaku rozpoznawczego władzy i służy do zamykania korespondencji - zwłaszcza pieczęć prywatna przekształcona w sygnetowi

~ nowożytnie - tak jak w Europie.

- liczba i rodzaje pieczęci w jednej kancelarii oraz zakres ich kompetencji prawnej; typy pieczęci (majestatowa, mniejsza, większa, sygnet, kontrasigillum itp.)

* szeroki zakres funkcji kancelarii monarszych w Polsce powodował, iż od XIII wieku posługiwały się one kilkoma typami pieczęci równocześnie

* jedynie pieczęć główna posiadała charakter sigillum authenticum

* w praktyce kancelaryjnej, od Łokietka, jest to pieczęć większa (sigillum maius), rezerwowana dla czynności większych

* w innych czynnościach używa się pieczęci mniejszej, która aż do Kazimierza Wielkiego ma ograniczoną moc prawną

* już za Jagiełły rola pieczęci większej zaczyna się zmniejszać, a od Kazimierza Jagiellończyka używana jedynie do aktów o charakterze ogólnopaństwowym

* z pieczęci mniejszej wyrasta wielka i mała koronna, później wielka i mała litewska, wszystkie o jednakowej wartości prawnej, wielkie dzierżone przez kanclerzy koronnego i litewskiego, małe przez podkanclerzy

* pieczęć sygnetowa używana przez książąt do opatrywania prywatnej korespondencji, służy teraz pieczętowania podrzędniejszych dokumentów; spoczywała w ręku kanclerza wielkiego

* do pism bieżących, czyli kwitów, mandatów, używa się innych typów kancelaryjnych pieczęci, których liczba wzrasta, ale mają określone kompetencje

* kancelarie kościelne i miejskie posługiwały się jednocześnie kilkoma typami pieczęci, naśladując zwyczaje kancelarii królewskich

* w przypadku kancelarii królewskiej używane tam pieczęcie spełniały funkcje pieczęci państwowych nadając dokumentowi charakter publiczny

* kontrasigillum - pieczęć dwustronna; po 1207 pojawia się w Polsce; przykładano na drugiej stronie pieczęci głównej jako jej zabezpieczenie; w charakterze kontrasigillum używano czasami innej pieczęci np. mniejszej lub gabinetowej; występowanie typowej kontrasigillum należy do rzadkości (Kraków); mniejsza od prawdziwej pieczęci;

- typy ikonograficzne pieczęci (konna, piesza herbowa itp.)

* pieczęć portretowa (postaciowa) - typy: gemmy, majestatyczny (popiersie lub postać siedząca władcy w majestacie), pieszy (bez motywów dekoracyjnych, w otoczeniu architektury lub motywów heraldych), konny, pontyfikalny (popiersie, postać siedząca lub stojąca, zawsze w szatach pontyfikalnych)

* pieczęć obrazowa - typy: topograficzny (budowle, motywy architektoniczne), przedmiotowy (motywy zwierzęce, roślinne, narzędzia), fantastyczny, hagiograficza

* pieczęć herbowa - z herbem w polu pieczęci, na tarczy herbowej lub na proporcu, z hełmem lub klejnotem herbu

* pieczęć pismowa - dewizy, sentencje, monogramy i inicjały; pełne nazwy urzędów, instytucji państwowych, organizacji społecznych lub osób prawnych i fizycznych.

- prawo posiadania pieczęci

* prawo posiadania pieczęci wiąże się przede wszystkim z pieczęcią nadającą dokumentowi pełną wiarygodność - sigillum authenticum

* prawo do posiadania pieczęci miał ten kto piastował jakiś urząd, chociaż pieczęć jego nie zawsze miała cechy publicznej tak jak sigillum authenticum

* prawo ma każda osoba prywatna ciesząca się wolnością osobistą

- dziedziczenie pieczęci itp.

* pieczęć osobista mogła być dziedziczona (wśród szlachty, rzadziej wśród monarchów):

~ czasem dziedziczenie kończyło w momencie sporządzenia nowego tłoku, czasem w momencie przerobienia szczegółów legendy

~ zniszczenie tłoku w wyniku jego niezdolności do użytkowania w kancelarii

~ zniszczenie po śmierci zna tylko tradycja ale i przepisy prawa

~ zniszczenie osobistych - rzadkie

- carentia sigilli

Nie posiadania pieczęci własnej - użycie pieczęci cudzej:

* XIII - XV wiek w Polsce niemalże powszechne (osoby prywatne i książęta). Przyczyny: małe upowszechnienie dokumentu, duże koszty tłoku, prawo takie jak niesprawność do działań prawnych wynikających z niepełnoletności lub też z nieuzyskania udziału majątkowego

* w przypadku carentia sigilli albo bez pieczęci albo pieczęć obcej osoby, zwłaszcza członka rodziny lub rodu, czy też pieczęć dziedziczona

- materiał pieczętny

* zależny był od takich czynników jak ważność dokumentu, rodzaj materiału pisarskiego

~starożytność - glina; na północy europy ołów, na południu wosk

~średniowiecze - wosk; barwienie wosków - zielony, czerwony (dla kancelarii monarszych), biały, czarny, niebieski

* z chwilą pojawienia się papieru wosk cienką warstwą rozkładano na papier przykładając małym papierkiem i wyciskając dopiero pieczęć:

~metal - ołów - w kancelariach papieskich, zwłaszcza kancelariach bizantyjskich

~lak pieczętny - znany woskom hiszpańskim w XVI wieku

~ciasto w postaci opłatka - od XVIII wieku (Niemcy)

~XVIII wiek - początkowo tusz koloru czarnego lub brązowego z lekkim odcieniem zielonym

- kształt i wielkość pieczęci

kolista, owalna, ostroowalna, tarczowa, czworoboczna, trój i czterołukowa.

* okrągłe i owalne - sfragistyka monarsza

* ostroowalne - kościelne, sporadycznie „kobiece”

* tarczowe - herb

* wieloboczne - sygnety szlacheckie i mieszczańskie

Pieczęcie królów polskich: http://www.agad.archiwa.gov.pl/prezentacje/pieczecie_krolewskie/index.html

sfragistyka

Strona 4 z 4



Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
heraldyka, archiwistyka I rok, Nauki pomocnicze historii
Chronologia, archiwistyka I rok, Nauki pomocnicze historii
Genealogia, archiwistyka I rok, Nauki pomocnicze historii
nauki pomocnicze, Histora Archiwalna, Nauki Pomocnicze Historii
paleografia 2, Histora Archiwalna, Nauki Pomocnicze Historii
Szkoły pisma neogotyckiego na Śląsku, Nauki pomocnicze historii
Masa pytań z NPH, ODK, Nauki pomocnicze histori
NAUKI POMOCNICZE HISTORII
NAUKI POMOCNICZE HISTORII
wenta, ODK, Nauki pomocnicze histori
Nauki pomocnicze historii Geografia historyczna
nauki pomocnicze historii sredniowiecza, nauki pomocnicze historii
GEOGRAFIA HISTORYCZNA, Nauki pomocnicze historii
Nauki Pomocnicze Historii Sztuki (1)
j szyma˝ski nauki pomocnicze historii (s 400 414) (2)
Nauki Pomocnicze Historii Sztuk Nieznany
NAUKI POMOCNICZE HISTORII 2

więcej podobnych podstron