Niektóre zjawiska patologii społecznej w wielu krajach wykazują tendencje zrostowe.
Międzynarodowe i krajowe sympozja i konferencje naukowe poświęcone zagadnieniom patologii
społecznej i różnym formom uzależnień narkotycznych coraz częściej wskazują na potrzebę
opracowania bardziej skutecznych metod leczenia i przeciwdziałania tym społecznie niepożądanym
objawom. Trudno jednak o skuteczną profilaktykę i terapię bez solidnej diagnozy.

Podstawy i kryteria diagnozowania w uzależnieniach

Jedną z powszechnie stosowanych metod diagnostycznych w medycynie ogólnej, psychiatrii,
psychologii i pedagogice jest wywiad. Pozwala on na prześledzenie historii życia i badanego
zjawiska, umożliwia wniknięcie w genezę i dynamikę uzależnienia danej osoby, dostarcza dane
potrzebne nie tylko do diagnozy, lecz także prognozy obserwowanego zjawiska. Wynik wywiadu
zależy w dużej mierze od dobrego kontaktu z osobą badaną i od umiejętnego formułowania pytań,
które powinny być krótkie, jasne nie budzące wątpliwości. Dobry wywiad powinien zawierać dane
personalne o osobie badanej, jej problemach osobistych, środowiskowych, kontaktach społecznych, a
szczególnie dokładne dane, które są przedmiotem obserwacji . Dane personalne mogą mieć duże
znaczenie i wpływ na proces patologii, jak i resocjalizacji danej osoby. Dla diagnozy rodzaju i
stopnia uzależnienia ważne będą informacje uzyskane z wywiadu rodzinnego i środowiskowego.
Ustalamy strukturę i funkcję rodziny: czy jest to rodzina liczna , pełna czy rozbita , harmonijna czy
skłócona, jakie jest wzajemne współżycie w rodzinie, czy więzi rodzinne były silne, jakie
występowały choroby, zaburzenia i patologie społeczne, ustalamy czy jednostka przynależy do
jakiejś subkultury - wszystkie te czynniki mogą mieć duży wpływ na kształtowanie postaw danej
osoby. Innymi wskaźnikami zewnętrznymi uzależnienia mogą być mętny wzrok, zaburzona mowa ,
skłute ręce, nogi lub podudzia . Według badań na patologię społeczną wśród młodzieży i na proces
uzależnienia się od narkotyków duży wpływ mają negatywne czynniki środowiska rodzinnego. Wielu
narkomanów i alkoholików wywodzi się z rodzin rozbitych, niepełnych, konfliktowych ,rodzin, w
których występuje przestępczość oraz zaburzenia psychiczne. W ustaleniu diagnozy pytamy o te
fakty, ponieważ one wskazują na środowiskowe uwarunkowania uzależnienia. Kolejnym ważnym
problemem dla diagnozy będzie określenie stanu zdrowia członków rodziny, jak i osoby badanej,
odnotowujemy przebyte i aktualne choroby, zaburzenia psychiczne, nałogi, uzależnienia, ich
ewentualny związek z aktualną formą narkomanii. W celu ustalenia uwarunkowań uzależnienia
analizujemy przebieg rozwoju badanej osoby – okres dzieciństwa, system wychowania w domu i w
szkole, powodzenia i niepowodzenia, konflikty, przynależność do grupy nieformalnej oraz pierwsze
zetknięcie ze środkami narkotycznymi. Do określenia stopnia nałogu ważne będzie odnotowanie
takich faktów, jak: rodzaj środka (opiaty, halucynogeny, inhalanty), dawkowanie, częstotliwość
brania, czy jest to branie samotne, potajemne czy w grupie, w jaki sposób - doustnie, dożylnie, przez
wdychanie, wąchanie, stosowanie jednego środka czy wielu kolejno lub równocześnie. Te dane są
wskaźnikami dla terapii i prognozy resocjalizacji. Ważnym elementem w diagnozowaniu uzależnień
jest rodzaj motywacji sięgania po narkotyki. Pierwsze motywy - te podstawowe i te późniejsze, po
uzależnieniu - podejmowane próby uwolnienia się od narkotyków mogą mieć decydujący wpływ na
podjęcie leczenia lub na brak efektywności w psychoterapii i resocjalizacji. W diagnozowaniu cech
osobowości pomocą mogą służyć testy kliniczne, osobowościowe, różnego rodzaju skale,
kwestionariusze, ankiety. Niektórymi posługują się wyłącznie profesjonaliści znający technikę ich
stosowania. Innymi mogą posługiwać się pedagodzy i osoby przyuczone do ich stosowania. Na
podstawie wyników badań powinno się dążyć nie tylko do możliwie trafnej diagnozy, lecz także
podać prognostyczne wskazania i zalecić możliwie efektywną terapię oraz profilaktykę. Oczywiście
wyniki jej zależeć będą nie tylko od terapeuty, lecz także od współpracy pacjenta, jego motywacji i
udziału w procesie psychoterapii.

Społeczne, medyczne i psychologiczne kryteria diagnozy

Społeczne kryteria diagnozy wyrażać się będą w takich wymiarach, jak:

zakres zjawiska, rodzaj zażywanych środków, nasilenie, produkcja, handel i sposoby zażywania,

ryzyko uzależnienia i ryzyko zakażenia wirusem HIV. Narkomania w Polsce nadal jest zjawiskiem
dynamicznym, nasilającym się szczególnie w odniesieniu do niektórych środków - stosowanie rozpu-
szczalników chemicznych i halucynogenów, palenie haszyszu oraz konsumpcja leków mieszanych z
alkoholem. Wśród narkomanów wzrosło zainteresowanie halucynogenami, kokainą, środkami z
grupy amfetaminy oraz palenie haszyszu i marihuany. Rozpuszczalniki chemiczne są w modzie u
najmłodszej generacji toksykomanów. Przy ustalaniu stopnia toksykomanii należy brać pod uwagę
rodzaj branych środków, ich toksyczność, stopień uzależnienia, szkodliwość dla organizmu, ryzyko
śmierci. Odmienne jest działanie różnych narkotyków na organizm i psychikę, a więc i sposób
postępowania z narkomanem powinien być również inny. Jeżeli się okaże, że brane były środki silnie
uzależniające (opiaty, morfina, heroina, kodeina, kompot) i systematycznie przez dłuższy okres,
wówczas zachodzi prawdopodobieństwo uzależnienia fizycznego oraz konieczności leczenia odwy-
kowego. Niebezpieczne byłyby próby nagłego odstawienia tych środków. W takiej sytuacji mogą
pojawić się u narkomana bardzo przykre objawy zespołu abstynencyjnego wraz z objawami
deliryjnymi, halucynacjami i zapaścią włącznie. Osobę taką należy skierować na odwyk w oddziale
detoksykacyjnym. Narkomani zażywający kokainę czy pochodne kanabisu albo palący haszysz bądź
marihuanę nie są wystawieni na takie ryzyko, aczkolwiek też wymagają psychoterapii. Zespół
abstynencyjny jest wyjątkiem przy tego rodzaju środkach.
Niebezpieczeństwem dla toksykomanów mogą być powszechnie nadużywane środki
halucynogenne( LSD, grzybki halucynogenne) i rozpuszczalniki chemiczne (inhalanty). Na większą
skalę produkowane są również środki z grypy amfetamin, Łatwo dostępne i bardzo niebezpieczne są
rozpuszczalniki chemiczne i kleje do wdychania ( butapren, eter, heksan, benzyna, aceton). Środki te
bardzo głęboko uszkadzają procesy psychiczne, zmieniają osobowość, wywołują nieodwracalne
zmiany psychoorganiczne. Leczenie odwykowe nie jest w tych wypadkach konieczne, wymagana
jest natomiast zmiana środowiska i odstawienie środka. Objawy zespołu abstynencyjnego, jeżeli się w
ogóle pojawiają, są łagodne, rzadkie i w krótkim czasie ustępują.
Młodzież coraz częściej nadużywa samych leków bądź alkoholu, wzmacniając go lekami. Ten rodzaj
toksykomanii wykazuje tendencje wzrostowe, jest trudno uchwytny dla rodziców i wychowawców,
prawie nie jest zakazany, a picie alkoholu jest społecznie tolerowane.
Po dokładnym ustaleniu rodzaju przyjmowanego środka, czasu i częstotliwości jego brania, wielkości
dawki, jej toksyczności możemy mieć wstępną diagnozę toksykomanii, narkomanii, uzależnienia
fizycznego, psychicznego lub także społecznego. Te kryteria diagnozy są istotne dla określenia
środowiskowych oraz osobowościowych uwarunkowań narkomanii. Ogromnie ważnym momentem
dla resocjalizacji jest też próba określenia cech osobowości narkomana. W tej diagnozie pomocniczą
funkcję spełniają testy kliniczne i testy osobowości, pozwalające określić sferę emocjonalną, poziom
rozwoju i dojrzałości, empatii, uczuć moralnych i postaw etycznych. Dla diagnozy i prognozy
nieobojętne będzie określenie dążeń pacjenta, jego celów, planów oraz hierarchii wartości. W celu
określenia tych wymiarów osobowości można posłużyć się skałami postaw - Skalą Dojrzałości
Społecznej E. A. Doiła, czynnikowym testem badania osobowości R. B. Cattella, Skalą Poczucia
Sensu Życia (PLT)J. C. Croubaugha i L. T. Maholicka, Kalifornijskim Inwentarzem Osobowości
(CPI), Testem Przymiotników (ACL) H. G. Gougha i A. B. Heiłbruna. Wyniki tych metod dają
wnikliwy opis cech osobowości. Kwestionariusz do badania hierarchii wartości M. Rokeacha sonduje
u badanej osoby dwa systemy wartości: wartości instrumentalne i egzystercjalne . Pierwsze obejmują
wartości moralne i kompetencyjne, drugie natomiast osobiste i społeczne. Za pomocą tej metody -
można badać dążenia do osiągnięć, samorealizację, samokontrolę, niezależność, współzależność,
wytrwałość w obliczu przeciwieństw, umiejętność przeżywania radości (równowagę wewnętrzną), a
więc istotne wartości dla rozwoju osoby w kierunku jej dojrzałości indywidualnej i społecznej.
Wyniki testu wskażą , które z tych dziedzin należy wzmacniać i stymulować w procesie reedukacji.
Podobne aspekty osobowości bada Test Poczucia Sensu Życia, który z kolei wskazuje na ekspansję
życiową lub tendencję do wycofywania się, izolowania, apatii aż do tendencji samobójczych z
poczuciem pustki życiowej i bezsensu życia, co często ma miejsce właśnie u osób uzależnionych.
Dynamikę tendencji emocjonalno-dążeniowych, cele, postawy oraz potrzeby świadome i nie
kontrolowane, a także kontakty interpersonalne można diagnozować za pomocą metod projekcyjnych,
np. tablic H. Rorschacha, TAT E. J. Murraya oraz metody L. Szondiego. Metody te sondują poziom
dojrzałości emocjonalnej, uczuciowej, mechanizmy obronne, postawy egocentryczne, egoistyczne,
altruistyczne oraz motywację , co jest bardzo ważne w określaniu wymiarów osobowości dojrzałej lub
niedojrzałej. Wyniki wskażą na sposób zaspokajania potrzeb badanych - emocjonalny lub racjonalny,
kontrolowany lub nie kontrolowany; diagnoza może wskazać kierunek reedukacji. Resocjalizacja

może dotyczyć także sposobu zaspokajania potrzeb - w kierunku powściągliwości, umiejętności
rezygnacji, podejmowania wysiłku i trudu w celu osiągnięcia wartości społecznie użytecznych.
Diagnozowania własnych obszarów konfliktowych, rodzinnych i pozarodzinnych, oraz wskazania na
ich związek z dążeniami, celami i otaczającym środowiskiem można dokonać za pomocą metod Zdań
Niedokończonych Sachsa, J. Kostrzewskiego, Rottera czy inną analogiczną metodą oraz testem do
badania frustracji S. Rosenzweiga. Te projekcyjne metody mogą dostarczyć materiału do opisu
postaw i kontaktów interpersonalnych badanych osób; wnikają bowiem w historię badanej osoby, w
jej dzieciństwo, postawę do rodziców, do przełożonych, do środowiska, pracy, do przeszłości,
przyszłości, oczekiwań, dążeń.
W diagnozie klinicznej objawów zaburzenia z pogranicza patologii i normy możemy posłużyć się
Wieloobjawową Skalą Diagnostyczną (WIS-KAD), która pozwala na określenie 26 aspektów
choroby, zdrowia psychicznego i fizycznego, między innymi poziom zdrowia ogólnego, poziom pato-
logii i normy, mechanizmy obronne, zaburzenia neurotyczne, nerwice lękowe, obsesyjne, objawy z
kręgu psychopatii, z kręgu psychoz, stany depresji, tendencje samobójcze itp. To już sprawdzone
narzędzie pomiaru oddaje bardzo duże usługi psychologom, klinicystom i profesjonalistom w
diagnozie szeroko pojętych zaburzeń psychofizycznych, także w diagnozie zaburzeń osób
uzależnionych od alkoholu i narkotykowa
Poziom neurotyczności, napięcie emocjonalne, strukturę lęku i źródła zagrożenia można diagnozować
w uzależnieniach testem H. J. Eysencka, testem osobowości (wersja A i B) R. B. Cattella oraz
Arkuszem Samoobserwacji R. B. Cattella. Metody te pozwalają określić genezę lęku, poziom
niepokoju, objawy neurotyczne, kierunek zagrożenia i ogólne objawy nerwicowe. Określenie poziomu
lęku wydaje się konieczne w badaniach osób uzależnionych, ponieważ wysokie napięcie emocjonalne
i niezrównoważenie często są powodem sięgania po narkotyk jako środek redukujący to napięcie.
Osobowość socjopatyczna, chwiejna emocjonalnie, impulsywna jest szczególnie narażona na ryzyko
uzależnienia od narkotyku. Aby określić możliwości resocjalizacji, należy zadbać o ogólną diagnozę
poziomu intelektualnego. Badania wykazują, że poziom inteligencji u badanych osób uzależnionych,
jest na ogół w normie, a często nawet powyżej normy, a więc jest to młodzież ponadprzeciętnie
uzdolniona. Należy jednak określić poziom inteligencji oraz kierunek uzdolnień, bo na podstawie tych
właśnie wartości powinna być prowadzona psychoterapia i reedukacja. W diagnozie poziomu
inteligencji możemy posłużyć się chętnie wypełnianym przez młodzież testem do badania inteligencji
ogólnej J. C. Ravena lub skalami D. Wechsie-ra, KSI Choynowskiego czy innymi analogicznymi
metodami. Testy zainteresowań G. Sprangera, G. F. Kudera czy E. S. Conklina mogą wskazać na
ogólne i szczegółowe zaangażowanie badanego w jakiejś dziedzinie aktywności ludzkiej, a poza tym
są dobrą okazją do nawiązania bezpośredniego i bliższego kontaktu z badanym, który bardzo często
ma obniżone poczucie własnej wartości i przejawia brak zainteresowań, nie potrafi ich dostrzegać lub
neguje. Wyniki testowe mogą wskazać przynajmniej na niektóre zainteresowania. Pomóc młodzieży
uwierzyć w siebie, w swoje możliwości, w rozwój uzdolnień to pierwszy, bardzo ważny krok w
psychoterapii, profilaktyce i resocjalizacji.
W diagnozowaniu struktury osobowości i obrazu siebie oraz różnego rodzaju potrzeb bardzo
przydatny może być Test Przymiotników H. G. Gougha i A. B. Heiłbruna. Test służy do opisu
osobowości i tych zachowań, które są istotne w zaspokajaniu potrzeb badanego, w kontekście
środowiskowym. Test ten jest powszechnie używany do diagnozowania cech osobowości z
pogranicza normy i patologii. Testem przymiotników można badać aż cztery obrazy siebie: obraz
retrospektywny (taki byłem), realny (taki jestem), prospektywny (taki chciałbym być) i tzw. „ja”
społeczne (inni o mnie mówią, że taki jestem). W wyniku badań otrzymujemy obraz osobowości w
różnych jej wymiarach, np. w związku z braniem narkotyków czy innymi przejawami patologii
społecznej, albo poczucie zmian w związku z podjętą abstynencją. Mogą to być psychologiczne
aspekty ważne nie tylko dla samej diagnozy, lecz także dla prognozy i ewentualnej korekty w
stosowaniu metod resocjalizacji osób uzależnionych.
Od wykrycia w osobowości badanego za pomocą powyższych testów

tego, co jeszcze zostało, co

ocalało jako wartość w procesie uzależnienia od narkotyków, jako sens życia i chęć życia, chociaż
czasem jest to już bardzo osłabione, zależeć będzie kierunek oddziaływania rehabilitacyjnego.
Stopniowo, lecz zdecydowanie należy badanemu ukazywać pozytywne aspekty jego życia, wartości
altruistyczne, możliwości realizowania siebie nawet w trudnej sytuacji. Należy budzić u badanego
zainteresowania i pomóc mu odzyskać utracone zaufanie do siebie i do innych ludzi.
Wskazane wyżej metody i testy diagnozowania są pomocnicze i często używane w badaniach
psychologicznych. Niektóre z nich mają bogatą literaturę potwierdzającą ich trafność i rzetelność.

Postawy rodziców, rodziny i wychowawców wobec uzależnień

Jak rodzice lub wychowawcy powinni zareagować po odkryciu, że ich dziecko bierze narkotyki?
Jeżeli mają jeszcze dość dobry kontakt z dzieckiem, powinni przeprowadzić z nim rozmowę na temat
przyczyn i motywów takiego zachowania. Byłoby wskazane, gdyby w takiej rozmowie mogli poznać
więcej szczegółów, kiedy dziecko bierze narkotyki, jakie, jak często, skąd ma na to pieniądze, czy
bierze samo czy w grupie. Te dane mogą być ważne dla dalszego postępowania, a szczególnie dla
udzielenia informacji w punkcie konsultacyjnym lub w Poradni P/N, do której rodzice powinni się
bezzwłocznie zgłosić w celu omówienia dalszego postępowania.
Ważne jest nakłonienie dziecka do szukania pomocy u specjalistów, w ośrodku lub w punkcie
konsultacyjnym. Młodzież uzależniona najczęściej nie chce się leczyć. Jest przekonana, że poradzi
sobie sama, najczęściej jednak sobie nie radzi, nadal bierze . Jeżeli dziecko podejmie decyzję
leczenia, to rodzice powinni być w stałym kontakcie z osobami prowadzącymi program
psychoterapeutyczny i respektować jego zasady. W gorszej sytuacji są rodzice, których dziecko nie
chce się leczyć. Wówczas należy szukać pomocy na innej drodze - poprzez podleczonych byłych
narkomanów, w Pogotowiu Makowym, poprzez szkoły, kolegów, punkty konsultacyjne, telefony
zaufania, Ruch młodzieżowy na rzecz MONAR.
W wielu krajach rodzice założyli specjalne organizacje samopomocy, zajmujące się niesieniem
pomocy rodzicom i rodzinom narkomanów. W Polsce taka działalność prowadzona jest przez
Towarzystwo Rodzin i Przyjaciół Dzieci Uzależnionych „Powrót z U”.. Jako główny cel towarzystwo
podejmuje pracę z rodzicami i krewnymi osób uzależnionych, zapobiega rozszerzaniu się narkomanii,
podejmuje akcję uświadamiającą, prowadzi poradnictwo w Pogotowiu Makowym i w punktach
konsultacji, pomaga w motywowaniu do leczenią i resocjalizacji, wspiera materialnie rodziny
uzależnionych , współdziała z innymi organizacjami krajowymi i zagranicznymi, organizuje grupy
terapeutyczne. Po leczeniu pomaga w zawodowym i rodzinnym ustabilizowaniu się.

Jak pomagać uzależnionym i jak zapobiegać narkomanii?

W każdym przypadku ostrej intoksykacji wymagana jest pomoc terapeutyczna. Przy stwierdzeniach
ostrego zatrucia należy przede wszystkim osobę izolować od środka narkotycznego. Konieczne jest
bezzwłoczne wezwanie lekarza lub odwiezienie do szpitala. Ze względu na to, że każdy typ
toksykomanii inaczej działa na organizm i psychikę, ma odrębną dynamikę i ryzyko zagrożenia,
należałoby przed podjęciem zabiegów ratowania i późniejszej terapii najpierw określić, jaki to jest
rodzaj narkomanii, a także ustalić w przybliżeniu wielkość i częstotliwość dawek . Wobec osób
uzależnionych od opiatów (morfina, heroina, kodeina, kompot, makiwary) w podejmowaniu wszelkiej
akcji terapeutycznej należy zdać sobie sprawę z tego, że może wystąpić tu-silne uzależnienie fizyczne
i psychiczne, co przejawia się przymusem brania środków. Pacjent taki wymaga leczenia odwy-
kowego w zakładzie zamkniętym pod kontrolą specjalistów. Osoby uzależnione od leków (lekomani)
wymagają oddzielnego potraktowania. Wśród lekómanów obecnie są nie tylko emeryci, babcie czy
starsze osoby , cierpiące na bezsenność. Jest w tej grupie spora część młodzieży, a także dzieci
nadużywających leków. Przed przystąpieniem do terapii należy ustalić rodzaj zażywanych środków, a
więc czy są to leki z grupy barbituranów, środki nasenne, uspokajające, przeciwbólowe, amfetaminy,
halucynogeny, pobudzające czy inhibitory z grupy MAO, oraz z jakich motywów są one brane . W
wyniku używania tych środków obserwuje się chwiejność emocjonalną, depresję, a nawet psychozy
majaczeniowe. Odstawienie tych środków nie powoduje większego ryzyka dla zdrowia, chociaż przez
jakiś czas może być przykre dla pacjenta. Osoby wąchające lub wdychające rozpuszczalniki
chemiczne (aceton, benzyna, nitro, eter, butapren) są szczególnym rodzajem toksykomanów. Środki
te są bardzo szkodliwe, ponieważ powodują nieodwracalne zmiany w organizmie i w psychice
człowieka. Psychoterapia tego rodzaju toksykomanii jest trudna. Pacjent musi zaprzestać brania
środka, zmienić środowisko i skierować uwagę na inne wartości. Psychoterapia powinna być
skierowana na kształtowanie uczuć, postaw i zainteresowań związanych z dążeniami i celami w życiu.
Pacjenci zagrożeni halucynogenami (LSD, amfetamina, wyciągi z grzybów , rozpuszczalniki) powinni
być w szczególny sposób otoczeni opieką lekarską i psychologiczną ze względu na duże
niebezpieczeństwo dla zdrowia i życia (zaburzenia psychiczne, psychozy, samobójstwa, zabójstwa).

Młodzież z reguły jest nieświadoma szkodliwego działania halucynogenów. Łatwo po nie sięga ze
względu na bogate doznania psychiczne i fizyczne. Narkomanów tego typu należy izolować od
środków i środowiska. Leczenie nie jest zawsze konieczne; przebiega stosunkowo łatwo ze względu
na brak uzależnienia fizycznego, a więc i brak objawów zespołu abstynencyjnego. W leczeniu
objawów zatrucia stosuje się witaminy, środki wzmacniające. Narkomania kanabisowa (haszysz,
marihuana, trawka) polega na paleniu lub zażywaniu w różnej postaci (proszek, ciastka, cukierki,
herbata) tctrahydrokanabinoli. Narkomana tego typu poznać po stanach euforii, zmienności nastroju,
poczucia zadowolenia i szczęścia. Przy dłuzszym. nadużywaniu haszyszu występują zaburzenia
pamięci, obniżenie sprawności intelektualnej. Pacjenci zatracają zdolność aktywności społecznej, stają
się apatyczni , depresyjni, cierpią na manię prześladowczą, psychodegradacja z delirium kończy się
często zejściem śmiertelnym . Postępowanie z tego rodzaju pacjentami jest analogiczne jak w wypad-
kach toksykomanii opiumowej. Leczenie i psychoterapia nie zawsze muszą przebiegać na oddziale
odwykowym. Wymagają jednak intensywnej psychoterapii i resocjalizacji. Profilaktyczna działalność
powinna zmierzać do wytworzenia pozytywnych wzorców w rodzinie. Rodzina powinna być silnym
oparciem dla młodego pokolenia zagrożonego tak wielu niebezpieczeństwami: ekologicznymi,
cywilizacyjnymi, ekonomicznymi, politycznymi i społecznymi. Od wczesnego dzieciństwa należy
budzić zainteresowania u dziecka i zdolność do wysiłku, do pokonywania trudności w dążeniu do
osiągania wartości i celu w życiu.

Gdzie zwracać się o pomoc?

W Polsce istnieje kilka różnych organizacji i struktur udzielających pomocy narkomanom i chorym na
AIDS. Porady można szukać w oddziałach Towarzystwa Zapobiegania Narkomanii, w punktach
konsultacyjnych Młodzieżowego Ruchu na Rzecz Przeciwdziałania Narkomanii MONAR w
poradniach zdrowia psychicznego, a także w niektórych poradniach i przychodniach rejonowych.

METODY DIAGNOZOWANIA W

UZALEŻNIENIACH

NARKOTYCZNYCH