Regionalizacja tektoniczna Polski — stan obecny i próba uporz¹dkowania

Andrzej ¯elaŸniewicz

1

Tectonic subdivision of Poland — state of the art and attempt to revision. Prz. Geol. 56: 887–894.

A b s t r a c t . A geological map shows an outcrop pattern of rock units (usually lithostratigraphic) which after hav-
ing experienced more or less severe tectonic deformation have become structural parts of the solid earth crust.
Thus, such a map along with a complementary cross section(s) depicts tectonic structure of a given region at
appropriate scale. While speaking about geology of the region one has to identify tectonic units and their
boundaries (i.e. deformational structures) on the map and distinguish them by applying proper tectonic terms. In
any region, such terms should be accompanied by geographical names to allow for the distinction between particu-
lar, more local tectonic units. Once given name should not be changed or replaced by others without producing jus-
tified reasons for that. This is an essence of tectonic regionalization which is often misused in recent practice

conducted in Poland. In consequence, some units are addressed by 3 or 4 different terms, not seldom with different genetic connota-
tions, or refer to units without determined boundaries. Such an unwelcome practice should be abandoned as it produces serious confu-
sions and misunderstandings among geologists and still more, which is even worse, among non-geologists. The geological structure of
Poland requires presentation on two maps. One of them is to show the picture available after removing Cenozoic cover and the other
showing the picture after removing Permo-Mesozoic strata. A brief glossary of tectonic terms recommended by the Committee for Geo-
logical Sciences PAS is attached.

Keywords: tectonic subdivision, Poland, region, geological units, criteria, map, terminology

Badania geologii Polski w granicach po roku 1945,

przynios³y du¿¹ liczbê informacji o budowie geologicznej
kraju, sk¹din¹d doœæ trudnej do poznania, bo skrytej w 5/6
pod pokryw¹ kenozoiczn¹ i permsko-mezozoiczn¹. Z tego
powodu identyfikacja regionalnych jednostek tektonicz-
nych, z wyj¹tkiem obszarów po³udniowej Polski, nigdy nie

by³a zadaniem ³atwym. Pojawi³a siê praktyka wydzielania
jednostek tektonicznych bez wyraŸnie sprecyzowanych granic,
a nawet bez granic w ogóle, choæ w takim przypadku przed-
stawienie na mapie ich zasiêgu przestrzennego jest de facto
logicznie niemo¿liwe. Stosowane wtedy umieszczenie nazwy
jednostki na tle obszaru bez granic jest wybiegiem graficz-
nym, pozbawionym racjonalnych podstaw, jednoznacznie
œwiadcz¹cym o niskim stopniu rozpoznania struktury tej¿e
jednostki.

Z brakiem jednoznacznoœci i trudnoœciami w rozpozna-

waniu zakrytych jednostek tektonicznych ni¿u polskiego

887

Przegl¹d Geologiczny, vol. 56, nr 10, 2008

1

Instytut Nauk Geologicznych PAN, Komitet Nauk Geolo-

gicznych PAN, ul. Podwale 75, 50-449 Wroc³aw;
[e-mail]

(rozumianego tu jako jednostka tektoniczna) sz³a w parze
ró¿norodnoœæ terminów, jakimi bywa³y one okreœlane i
opisywane. Klasycznym ju¿ przyk³adem mo¿e byæ struktu-
ra wyró¿niona jako antyklinorium œrodkowopolskie (Czar-
nocki, 1951), konkuruj¹ce do dzisiaj z póŸniej zapropo-
nowanym wa³em pomorsko-kujawskim i jego licznymi
wariantami (Po¿aryski, 1952; Znosko, 1966; Narkiewicz &
Dadlez, 2008; Karnkowski, 2008). Mimo nieporównanie
lepszego ods³oniêcia Sudetów, ró¿norodnoœæ terminów i
niepewnoϾ co do stylu strukturalnego i granic lokalnych
wydzieleñ jest przypad³oœci¹ tak¿e tego regionu. W Karpa-
tach (zewnêtrznych) problemy takie, choæ obecne, s¹ mniej
dotkliwe i mniej k³opotliwe. Jedynie w Górach Œwiêto-
krzyskich raz zidentyfikowane struktury tektoniczne na
ogó³ zachowuj¹ nazwy nadane im w momencie rozpozna-
nia i oryginaln¹ to¿samoœæ strukturaln¹.

Komitet Nauk Geologicznych PAN, skupiaj¹cy repre-

zentantów ca³ej geologicznej spo³ecznoœci Polski, uzna³ za
konieczne uporz¹dkowanie problemów zwi¹zanych z
regionalizacj¹ tektoniczn¹ kraju. Liczba nieporozumieñ,
niekonsekwencji, ró¿nego rodzaju uses and abuses, jakie w
kwestii podzia³u tektonicznego Polski pojawi³y siê w ci¹gu
ostatnich szeœædziesiêciu lat, jest ogromna. W tym czasie
rozpoznano, opisano na ró¿nych poziomach szczegó³owo-
œci, zinterpretowano i nazwano wiele nowych jednostek
tektonicznych. Kryteria ich wyró¿niania i nazywania nie
podlega³y ¿adnym okreœlonym zasadom, daj¹c pole dowol-
noœci i niejednolitoœci podzia³ów. W efekcie bywa, ¿e ta
sama jednostka jest dziœ okreœlana w literaturze trzema czy
czterema ró¿nymi terminami, czêsto o ró¿nej konotacji
genetycznej, stwarzaj¹c nader k³opotliw¹ sytuacjê, gdy
przychodzi — niekoniecznie geologom — mówiæ lub pisaæ
o tektonice i budowie geologicznej Polski. Dla przyk³adu:
na obecnym stopniu zamieszania w regionalizacji, mimo
du¿ej liczby znakomitych prac na temat geologii Gór
Kaczawskich w Sudetach, wysi³ek badaczy w internetowej
encyklopedii streszczony jest w notce: Metamorfik kaczaw-
ski (strefa kaczawska) — jednostka geologiczna (tektonicz-
na) o doœæ niewyraŸnych granicach i charakterze.

Stan taki jest z pewnoœci¹ niew³aœciwy, wymaga przeto

pewnego uporz¹dkowania i weryfikacji. Jest rzecz¹ zrozu-
mia³¹, ¿e obiekty geologiczne mog¹ byæ przedmiotem kon-
trowersyjnych interpretacji, tak¿e tektonicznych. Jednak¿e,
niezale¿nie od sporów naukowych i wieloœci zmiennych
pogl¹dów, nale¿a³oby doprowadziæ do ustalenia jednolitej
regionalnej systematyki jednostek tektonicznych prezento-
wanych na publikowanych mapach geologicznych.

Podstawy regionalizacji

Mapa geologiczna. Podstaw¹ jakichkolwiek interpre-

tacji geologicznych, w tym regionalizacji, jest mapa geolo-
giczna. Stanowi ona obraz wychodni ró¿nych odmian
skalnych na powierzchni Ziemi, sporz¹dzony w odpowied-
niej skali. Bior¹c rzecz bardziej œciœle, mapa geologiczna
to przedstawiony na p³aszczyŸnie obraz geometryczny linii
intersekcyjnych, które powstaj¹ w wyniku przeciêcia
powierzchni terenu przez granice ró¿nych odmian skal-
nych — jednostek litologicznych. Poniewa¿ jednostki lito-
logiczne s¹ zawsze trójwymiarowymi cia³ami skalnymi,
nieodzownym uzupe³nieniem mapy geologicznej regionu
musz¹ byæ przekroje geologiczne.

W skorupie ziemskiej cia³a skalne, bêd¹ce podstawo-

wym przedmiotem regionalizacji, zajmuj¹ konkretne miej-
sce i maj¹ konkretne wzajemne relacje przestrzenne,
czytelne w obrazie intersekcyjnym mapy. JakoϾ tego
obrazu, a tym samym i mapy geologicznej, w oczywisty
sposób zale¿y od stopnia ods³oniêcia terenu oraz od umie-
jêtnoœci rozpoznawania ska³ przez osobê mapê wykonuj¹c¹,
jej zdolnoœci do œledzenia granic odmian skalnych w tere-
nie i wiernego przedstawienia na mapie przebiegu tych gra-
nic w odniesieniu do hipsometrii terenu. Z tych powodów,
choæ nie zawsze, mapy wymagaj¹ korekt i ulepszeñ, zwa-
nych reambulacj¹.

Jednostki geologiczne. Jedn¹ z przyczyn k³opotów z

regionalizacj¹ jest czêsto niew³aœciwe rozumienie terminu
jednostka geologiczna. Jest to pojêcie ogólne, któremu
sens nadaje dopiero wskazanie, do jakich cech cia³ skal-
nych siê ono odnosi. Bez takiego wskazania jest to pojêcie
równie ogólne, jak na przyk³ad pojêcie jednostka miary,
które bez sprecyzowania o mierzenie jakiej konkretnie
wielkoœci fizycznej czy umownej chodzi (d³ugoœci, wagi,
ciœnienia, natê¿enia pr¹du itd.), jest kategori¹ materialnie
pust¹.

W geologii w³aœciwe desygnaty jednostki geologicznej

przydaj¹ jej konkretnych cech i zale¿noœci. Uproszczony
podzia³ jednostek geologicznych na u¿ytek regionalizacji
geologicznej przedstawia siê nastêpuj¹co:

JEDNOSTKI GEOLOGICZNE

jednostki litologiczne (ska³y);
jednostki stratygraficzne:

‘

jednostki litostratygraficzne (warstwa, formacja, grupa),

‘

jednostki chronostratygraficzne (piêtro, oddzia³, system,
eratem),

‘

jednostki geochronologiczne (wiek, epoka, okres, era),

‘

jednostki inne (biostratygraficzne, magnetostratygra-
ficzne itd.);

jednostki tektoniczne:

‘

lokalne

‘

regionalne

‘

globalne

2

.

Jednostki geologiczne w danym regionie to zbiór obiek-

tów mo¿liwych do przedstawienia na odpowiednich mapach.
Sk³ada siê nañ kilka podzbiorów tworzonych przez jed-
nostki litologiczne, stratygraficzne i tektoniczne. Do kon-
strukcji podstawowych map geologicznych w³aœciwe s¹
jedynie jednostki litostratygraficzne, gdy¿ tylko one nios¹
w sobie obserwowany w terenie obraz zmiennoœci odmian
skalnych. Niekiedy, w szczególnych przypadkach, mo¿na
pos³u¿yæ siê w kartografii geologicznej jednostkami chro-
nostratygraficznymi. Kartowanie granic chronostratygra-
ficznych w terenie jest jednak niemo¿liwe, z wyj¹tkiem
sytuacji, gdy pokrywaj¹ siê one z granicami litologicznymi
lub litostratygraficznymi. Poniewa¿ jednostki chronostra-
tygraficzne z definicji nie s¹ to¿same ani z jednostkami

888

Przegl¹d Geologiczny, vol. 56, nr 10, 2008

2

Globalne jednostki tektoniczne to p³yta litosferyczna, rów

oceaniczny, ³uk magmowy czy basen za³ukowy. Jednostki tych
rozmiarów tak¿e s¹ produktem deformacji skorupy, a nawet ca³ej
litosfery, ale nie s¹ przydatne do regionalizacji tektonicznej Polski.

litologicznymi, ani z jednostkami litostratygraficznymi
(podobnie jak i ich granice) nie powinny byæ uto¿samia-
ne i zamiennie przedstawiane na mapach. To jeden z ele

-

mentów podstawowych sztuki geologicznej. Niestety, w
praktyce bywa inaczej, a publikowane mapy czêsto prezen-
tuj¹ niespójny, swoiœcie hybrydalny obraz wydzieleñ.
Choæ granice tych jednostek mog¹ niekiedy byæ zgodne, to
przypadki takie wcale do odstêpstw od „zasad sztuki” nie
uprawniaj¹.

Wyró¿nianie jednostek litologicznych, stratygraficz-

nych i tektonicznych opiera siê na odmiennych kryteriach,
które nie mog¹ byæ mieszane. Nale¿y pamiêtaæ, ¿e s¹ to
ró¿ne jednostki, mimo ¿e wszystkie mieszcz¹ siê w pojêciu
jednostek geologicznych. Tak wiêc ka¿da jednostka tekto-
niczna jest jednostk¹ geologiczn¹, ale nie ka¿da jednostka
geologiczna jest jednostk¹ tektoniczn¹.

Na ogó³ zasadne jest naniesienie granic jednostek tek-

tonicznych na mapê litostratygraficzn¹ w celu pokazania,
w jaki sposób cia³a skalne, którymi s¹ jednostki litostraty-
graficzne, zosta³y zdeformowane i wkomponowane w struk-
turê obserwowanego dziœ fragmentu skorupy ziemskiej,
przedstawionego na mapie geologicznej danego regionu.

Uwagi powy¿sze odnosz¹ siê do wszystkich tzw.

podzia³ów geologicznych. Czêsto u¿ywany termin podzia³
geologiczny jest bowiem pojêciem równie ma³o okreœlo-
nym jak jednostka geologiczna. Brak wskazania, o jak¹
cechê geologiczn¹ chodzi, uniemo¿liwia przedstawienie
jakiegokolwiek

czytelnego

podzia³u

geologicznego.

Logiczny i wewnêtrznie spójny geologiczny podzia³ regio-
nalny musi byæ przedstawiony na mapach, przekrojach lub
blokdiagramach geologicznych, a wiêc mo¿e byæ oparty
jedynie na kryteriach litostratygraficznych, bo tylko te s³u¿¹
do konstrukcji map geologicznych, uzupe³nionych o ele-
menty przestrzenne zawarte w kryteriach tektonicznych
(strukturalnych). Z tego te¿ wzglêdu nie nale¿y ich mieszaæ
z kryteriami chronostratygraficznymi, petrologicznymi
(magmowymi, metamorficznymi), sedymentologicznymi
czy innymi, które konieczne s¹ do interpretacji ewolucji
danego regionu i mog¹ byæ prezentowane na mapach spe-
cjalnych, na³o¿onych lub nie, na obraz podstawowych map
geologicznych, ale nie s³u¿¹ do wydzielania jednostek
regionalnych i ich klasyfikacji.

Klasyfikacja. Regionalizacja to w istocie rzeczy spe-

cyfikacja kryteriów w celu identyfikacji badanych obiek-
tów i ich klasyfikacja — jedno z fundamentalnych dzia³añ
naukowych. Geologia, podobnie jak i inne nauki przyrod-
nicze, w opisie nowo badanych obiektów pos³uguje siê zbio-
rami i systemami klasyfikacyjnymi, obejmuj¹cymi obiekty
rozpoznane i opisane wczeœniej wed³ug ustalonych kryte-
riów. Wiêksza liczba obiektów — zbiór — zawsze wymaga
katalogowania i klasyfikacji: sztucznej lub naturalnej.
Oczywiœcie ten sam zbiór mo¿na klasyfikowaæ na podsta-
wie ró¿nych kryteriów. Ka¿dorazowo klasyfikacja musi
byæ jednak zgodna z ustalonymi „zasadami sztuki” —
przys³owiowy koñ Adama Chmielowskiego bêdzie wtedy
rzeczywiœcie dla ka¿dego koniem, choæ opinie na temat
jego pochodzenia mog¹ byæ ju¿ ró¿ne.

W biologii klasyfikowaniem organizmów zajmuje siê

systematyka. Wszyscy spotkali siê z klasyfikacj¹ sztuczn¹
Linneusza i jej hierarchicznym uk³adem od nadkrólestwa
po gatunek. W bli¿szej nam geografii wprowadzono dzie-

siêtny system indeksacji regionów Europy na podstawie
ich cech fizycznogeograficznych — od megaregionu po
mikroregion. Nawi¹zuje on do Uniwersalnej Klasyfikacji
Dziesiêtnej Miêdzynarodowej Federacji Dokumentacji (FID).
Stworzony przez J. Kondrackiego i uzupe³niony przez A. Rich-
linga fizycznogeograficzny podzia³ Polski jest przyjêty i
akceptowany przez wszystkich geografów, którym nie w
g³owie prowadzenie sporów o kryteria tego podzia³u i jego
ci¹g³e zmiany (Kondracki & Richling, 2002).

Regionalizacja — stan obecny

W przeciwieñstwie do fizycznogeograficznej, regiona-

lizacja geologiczna Polski (która z natury rzeczy musi byæ
regionalizacj¹ tektoniczn¹) nie ma ani wypracowanych kry-
teriów, ani zaleceñ co do sposobów postêpowania. W efek-
cie panuje na tym polu du¿a dowolnoœæ, a nawet dopuszczane
s¹ dywagacje, czy regu³y regionalizacji musz¹ byæ okreœlo-
ne i jednoznacznie uporz¹dkowane. W konsekwencji w
podziale kraju na jednostki regionalne od lat narasta coraz
wiêksze zamieszanie, mno¿¹ siê niespójne, hybrydalne
podzia³y, a tak¿e osobliwoœci typu jednostek bez granic.

Klasyfikacja, która musi podlegaæ okreœlonym regu³om,

mylona jest z interpretacj¹, a nieodzowne regu³y bywaj¹
traktowane jako ograniczenie swobody badañ naukowych
i budowania wniosków. Tymczasem wolnoœæ nauki pozwala
na inwencjê, odmiennoœæ uzasadnionej obserwacj¹ inter-
pretacji, ale nie na dowolne zmiany kryteriów w obrêbie
systemów klasyfikacyjnych. Skutki takiej dowolnoœci s¹
ró¿ne, na ogó³ kosztowne i negatywne — zawsze stanowi¹
z³¹ reklamê geologii wœród odbiorców wyników naszych
prac z geologi¹ profesjonalnie niezwi¹zanych. Przyk³adem
mo¿e tu byæ Mapa tektoniczna Sudetów i bloku przedsu-
deckiego, omawiana przez jej autora w czerwcu 2008 r. na
1. Polskim Kongresie Geologicznym w Krakowie (Cymer-
man, 2004, 2008). Zgodnie z przedstawion¹ na tej mapie
propozycj¹, hierarchicznymi jednostkami tektonicznymi
— choæ (na szczêœcie) tylko w ska³ach metamorficznych
— s¹: blok, kompleks i jednostka, przy czym terminy te,
mimo ¿e ka¿dy pochodzi z innego systemu klasyfikacyjne-
go, s¹ opatrywane dodatkowo jedynie nazwami geograficz-
nymi. W taki to sposób, powszechnie znana kopu³a orlicko-
-œnie¿nicka sta³a siê na tej mapie blokiem orlicko-œnie¿nic-
kim. Blok ów sk³ada siê z dwóch kompleksów, zbudo-
wanych z identycznych ska³: orlickiego po zachodniej
stronie i œnie¿nickiego po stronie wschodniej, rozdzielonych
górnokredowym rowem górnej Nysy K³odzkiej. Komplek-
sy sk³adaj¹ siê z kolei z du¿ej liczby jednostek: Œnie¿nika,
Suszycy, Krowiarek, Trojaka itd., a wiêc ró¿ni¹cych siê w
takim podziale jedynie lokalizacj¹, czyli cechami wy³¹cznie
geograficznymi. Wprowadzanie (wydrukowana mapa!) tego
rodzaju propozycji regionalnej klasyfikacji tektonicznej
powoduje nie tylko nieporozumienia, ale stanowi te¿ wyraŸ-
ny regres badañ naukowych — tu w poznaniu geologicznym
kopu³y orlicko-œnie¿nickiej. Jest to oczywisty krok wstecz w
stosunku do wyników szczegó³owych badañ tektonicznych
Dona (1964), Dumicza (1964), Oberca (1972), Wojciechow-
skiej (1975) czy Teisseyre’a (1964, 1973), którzy wcze-
œniej potrafili w tym regionie wyró¿niæ i opisaæ konkretne
struktury tektoniczne — antykliny i synkliny, antyklinoria i
synklinoria, masywy, makrofa³dy itd.

889

Przegl¹d Geologiczny, vol. 56, nr 10, 2008

Jak widaæ, podstawowe zasady klasyfikacji geologicz-

nej w praktyce czêsto umykaj¹ autorom ró¿nych regional-
nych podzia³ów, dla ró¿nych potrzeb tworzonych, co nie
jest rekomendacj¹ do ich naœladowania. Ze wzglêdu na to,
¿e dyskusja na temat regionalizacji (Narkiewicz & Dadlez,
2008) odnosi siê do pracy jednego z uczestników dyskusji
(Narkiewicz, 2007), traktuj¹cej o rozwoju i inwersji dewoñ-
skich i karboñskich basenów przedpola waryscyjskiego w
Polsce, pos³u¿ê siê równie¿ przyk³adami z tej pracy. Autor
dzieli owo przedpole na szeœæ jednostek „strukturalnych”,
a to: górnoœl¹skie zag³êbie wêglowe, blok ma³opolski, blok
³ysogórsko-radomski, basen lubelski (w obrêbie którego
wystêpuje jeszcze rów lubelski — w wersji angielskiej
trough), obszar p³ocki i Pomorze. Pos³u¿enie siê nieprzysta-
walnymi kryteriami geologicznymi i geograficznymi (a tak¿e
i ekonomicznymi — GZW!), le¿¹cymi u podstaw takiego
„strukturalnego” podzia³u, sprawia, ¿e z tektonicznego
punktu widzenia jest on i b³êdny i ma³o u¿yteczny dla uza-
sadnionej regionalizacji przedpola waryscydów. Na doda-
tek autor pomija w swym podziale zasadnicz¹ czêœæ tego
przedpola — eksternidy zbudowane ze ska³ karboñskich
— i nie identyfikuje g³ównych stref basenu przedgórskie-
go, przewa¿nie wyró¿nianych w modelach takiej struktury
(por. deCelles & Giles, 1996).

Ten sam zabieg zosta³ powtórzony w artykule otwie-

raj¹cym na ³amach Przegl¹du Geologicznego publiczn¹
dyskusjê na temat regionalizacji tektonicznej(!) Polski
(Narkiewicz & Dadlez, 2008, ryc. 2), zainicjowan¹ na
forum Komitetu Nauk Geologicznych PAN. Na mapce,
której celem jest ilustracja geologicznego podzia³u regio-
nalnego Polski pozakarpackiej w planie podpermsko-mezo-
zoicznym (waryscyjskim), przedpole orogenu zdefiniowano
zasiêgiem karbonu wystêpuj¹cego na zewn¹trz hipotetycz-
nego frontu waryscyjskiego. Przyjête tu chronostratygra-
ficzne kryterium w ¿aden sposób nie nadaje siê do
tektonicznego charakteryzowania struktury przedpola ani
waryscyjskiego, ani ¿adnego innego orogenu, nawet jeœli
Pomorze zmieni³o siê werbalnie w blok pomorski (Narkie-
wicz, 2007, Fig. 2; Narkiewicz & Dadlez, 2008, ryc. 2).
Z punktu widzenia tektonicznej regionalizacji w ma³ej skali
przedpolem waryscyjskiego orogenu w Polsce jest zarów-
no blok górnoœl¹ski (przedpole bli¿sze), jak i zr¹b £ukowa
czy antekliza mazursko-bia³oruska kratonu wschodnioeu-
ropejskiego (przedpole dalsze) — obecnoœæ osadowych
ska³ karboñskich lub ich brak nie zmienia tej przynale¿no-
œci ani klasyfikacji.

Oczywiœcie proces depozycji osadów karboñskich na

wczeœniej skonsolidowanym pod³o¿u by³ uwarunkowany
synsedymentacyjn¹ aktywnoœci¹ tektoniczn¹ tego pod³o¿a,
wa¿n¹ dla rekonstrukcji przebiegu akumulacji osadów w
basenie. Jest zupe³nie zrozumia³e, ¿e do tego celu potrzeb-
ne by³o M. Narkiewiczowi jakieœ dewoñsko-karboñskie t³o
„strukturalne”. Nie oznacza to jednak, ¿e da siê je bezpo-
œrednio prze³o¿yæ na dzisiejsz¹ regionalizacjê tektoniczn¹
kraju. Tektonika pod³o¿a na etapie inwersji basenu, kiedy
to jego osadowe wype³nienie przekszta³cane jest w wypiê-
trzony, mniej lub bardziej zdeformowany kompleks skalny,
ró¿ni siê od tektoniki syndepozycyjnej dynamik¹ i kinema-
tyk¹, a przynajmniej zwrotem ruchu. W obrazie mapy geo-
logicznej uwidaczniaj¹ siê jedynie te zdeformowane serie
skalne, ujête w struktury tektoniczne, które nie maj¹ ¿adne-
go prostego zwi¹zku z histori¹ depozycji, choæ w swym

uk³adzie przestrzennym przewa¿nie rejestruj¹ — o ile ist-
nia³a — strefowoœæ sedymentacji w basenie. Analiza mapy
i struktur pozwala rekonstruowaæ kinematykê ruchu serii
skalnych oraz ich obecn¹ pozycjê przestrzenn¹, uzyskan¹
w procesie inwersji. Analiza tektoniczna etapu inwersji i
obecnie istniej¹cej jednostki tektonicznej jest oczywiœcie
odrêbna od analizy tektonicznej etapu basenowego. Oba
dzia³ania s¹ naturalnie komplementarne, a ich wyniki,
gdzie to tylko mo¿liwe, powinny byæ razem brane pod
uwagê w odtwarzaniu ca³ej historii geologicznej danej jed-
nostki — jest to ju¿ jednak zadanie znacznie szersze ni¿
sama tylko regionalizacja tektoniczna.

W warunkach polskich, w zajmuj¹cych znaczn¹ czêœæ

kraju permsko-mezozoicznych seriach epikontynentalnych,
w wiêkszoœci s³abo zdeformowanych, czytelnoœæ zapisu
etapu basenowego jest równie du¿a jak etapu inwersyjne-
go. Daje to mo¿liwoœæ doœæ ³atwego ³¹czenia obu etapów w
jeden cykl dynamiczny. Przy tej okazji zarysowuje siê ten-
dencja do wyraŸnego uwypuklania roli etapu basenowego,
zw³aszcza ¿e zebrane informacje na ten temat s¹ przewa¿-
nie bogatsze ni¿ na temat póŸniejszej tektoniki. Tego typu
tendencja widoczna jest i w cytowanych, na u¿ytek niniej-
szego artyku³u, dyskusyjnych opracowaniach (Narkiewicz,
2007; Narkiewicz & Dadlez, 2008; Karnkowski, 2008).
Jest to swoiœcie polska perspektywa, wynikaj¹ca z faktu, ¿e
ogromn¹ czêœæ obszaru kraju (pod kenozoicznym przykry-
ciem), tworz¹ jedynie ska³y osadowe, w wiêkszoœci epi-
kontynentalne. Jej symbolem mo¿e byæ termin Mid-Polish
Trough (Swell), u¿ywany przez Dadleza (2003, 2006), z sil-
nym akcentem na Trough, czy choæby proponowana przez
Karnkowskiego (2008) modyfikacja pojêcia tektonika,
która w jego definicji traci³aby z pola widzenia ruchy mas
skalnych i deformacje skorupy, w znakomitej wiêkszoœci
zbudowanej ze ska³ krystalicznych, a stawa³aby siê nauk¹
o pochodzeniu i rozwoju basenów sedymentacyjnych oraz
procesach i produktach ich ewolucji strukturalnej. Jest to
modyfikacja przewrotna i ba³amutna. Z pewnoœci¹ nie jest
uniwersaln¹ prawd¹, ¿e to, co staramy siê zregionalizowaæ
tektonicznie, jest w istocie pozosta³oœci¹ po basenach sedy-
mentacyjnych (Karnkowski, 2008), gdy¿ w regionalnych
jednostkach, zbudowanych ze ska³ krystalicznych, ska³
metaosadowych mo¿e w ogóle nie byæ, a jeœli s¹, to rozpo-
znanie ich w aspekcie geometrii, genezy i ewolucji basenu
sedymentacyjnego bêdzie bardzo k³opotliwe i nie przys³u¿y
siê sprawie regionalizacji, nawet jeœli powstanie i rozwój
tego basenu by³y uwarunkowane tektonicznie.

Przyk³adem braku uniwersalnoœci takiego rozumienia

tektoniki mog¹ byæ Pieniny (pieniñski pas ska³kowy),
gdzie synsedymentacyjna tektonika etapu basenowego jest
nieczytelna, bardzo s³abo poznana i pozostaje jedynie w
sferze niezweryfikowanych hipotez. Prawie ¿aden z jej ele-
mentów nie daje siê prze³o¿yæ na proces budowania struk-
tur tektonicznych na etapie inwersji basenu pieniñskiego.
Podobna sytuacja — normalna w obszarach orogenicznych
— jest w Sudetach. Na przyk³ad historii tektonicznej serii
skalnych Gór Bardzkich (osadowych) czy Gór Kaczawskich
(metamorficznych) nie da siê przedstawiæ z perspektywy
tektoniki etapu basenowego i nie da siê tam zastosowaæ
optyki badawczej z obszaru platformowego, np. rowu
mazowiecko-lubelskiego czy ni¿u polskiego. Z pewnoœci¹
nie ma waloru uniwersalnoœci zdanie twierdz¹ce, ¿e regio-
nalizacja tektoniczna jest tylko etapem przejœciowym do

890

Przegl¹d Geologiczny, vol. 56, nr 10, 2008

rozwa¿añ basenowych (Karnkowski, 2008). Jakie¿ rozwa-
¿ania basenowe mo¿na prowadziæ w regionach zbudowa-
nych tylko ze ska³ magmowych i metamorficznych?

Rozdzia³ Podzia³ regionalny — czym jest, a czym nie

jest w dyskusyjnym artykule Narkiewicza i Dadleza (2008)
ujawnia sedno problemu z regionalizacj¹. U czêœci bada-
czy z du¿ym baga¿em doœwiadczenia platformowego zdaje
siê on wynikaæ z rozumienia pojêcia regionalizacja w³aœnie
w takiej „perspektywie platformowej”. Tymczasem doœwiad-
czeñ wyros³ych z badania geologii obszarów platformo-
wych nie da siê wprost zastosowaæ wszêdzie, gdy¿ nie s¹
one uniwersalne. We wspomnianym artykule zosta³a te¿
wyra¿ona chêæ wprowadzenia zmiany kryteriów regionalizacji
z dotychczasowych tektonicznych na geologicznie wielo-
aspektowe, w tym rozwój sedymentacji, magmatyzm, meta-
morfizm lub g³êbsz¹ budowê skorupy ziemskiej. Podzia³
regionalny mia³by byæ to¿samy z ujêciem wszystkich
aspektów geologicznej ewolucji regionu. Problem z tego
rodzaju swoiœcie eklektycznym podejœciem polega na nie-
mo¿noœci stworzenia wspólnej klasyfikacji regionalnej,
która bra³aby pod uwagê wszystkie wymienione aspekty i
potrafi³a je jednoczeœnie, koherentnie i czytelnie przedstawiæ
na jednej mapie.

Podzia³ geologiczny — tak jak jednostka geologiczna

— wymaga specyfikacji kryterium. Do przedstawienia na
mapie geologicznej nadaj¹ siê jedynie kryteria litostraty-
graficzne i tektoniczne. Jest zatem oczywiste, ¿e tylko one
mog¹ byæ u¿yte do celów regionalizacji w sposób logiczny
i spójny. Wszystkie inne aspekty geologiczne powinny byæ
pokazane na tle map litostratygraficznych wzbogaconych o
kryteria tektoniczne. Regionalizacja — podzia³ na regiony
— nie mo¿e byæ uto¿samiana z rekonstrukcj¹ ca³ej œcie¿ki
ewolucji geologicznej regionu, a taki w³aœnie postulat nie-
sie propozycja Narkiewicza i Dadleza (2008), a po czêœci i
Karnkowskiego (2008).

Inny doœæ specyficznie polski problem z regionalizacj¹

tektoniczn¹ kraju polega na chêci pokazania na jednej
mapie wielopiêtrowoœci strukturalnej w³aœciwej budowie
geologicznej Polski. Jest to chêæ nieco karko³omna, gdy¿ z
definicji piêtro strukturalne odnosi siê wy³¹cznie do
podzia³u pionowego i jako takie nie daje siê przedstawiaæ
na mapie. Nieuchronn¹ konsekwencj¹ s¹ wtedy nierzeczy-
wiste obrazy geologii kraju, na których front waryscyjski
dzieli orogen waryscyjski od niecki mogileñskiej, a niecka
warszawska s¹siaduje ze zrêbem ³ukowskim (Kotañski &
Mizerski, 2000) lub te¿ cia³a solne wystêpuj¹ w obrêbie
pod³o¿a o konsolidacji kaledoñskiej, z którym w tym samym
planie s¹siaduje rów przedgórski Karpat (R. Dadlez [W:]
Dadlez & Jaroszewski, 1994). Odbiorcom tak skonstru-
owanych map, nie zwi¹zanym profesjonalnie z geologi¹,
trudno poprawnie zrozumieæ budowê geologiczn¹ i tekto-
nikê Polski — a ¿e obraz przemawia silniej ni¿ s³owo pisa-
ne, do skomplikowanych tekstów na ogó³ ju¿ nie siêgaj¹.
Na³o¿enie na siebie na jednej mapie dwóch lub wiêcej pla-
nów strukturalnych, lub ich niektórych elementów, nie jest
oczywiœcie niemo¿liwe, ale wymaga pos³u¿enia siê odpo-
wiedni¹ wyobraŸni¹ przestrzenn¹, aby konstrukcja taka
by³a czytelna. Jest to zadanie trudne, które dot¹d niezbyt
siê udawa³o, choæ by³y i bardziej udane próby (Znosko,
1972, 1998). Z powy¿szych wzglêdów lepiej jest przedsta-
wiaæ budowê geologiczn¹ Polski i jej tektoniczn¹ regionali-

zacjê na dwóch mapach, z których jedna bêdzie pokazywaæ
obraz jednostek po zdjêciu pokrywy kenozoicznej, a druga
— obraz jednostek po zdjêciu pokrywy permsko-mezozo-
icznej. Takie podejœcie przyj¹³ Oberc (1967), Po¿aryski
(1974), Po¿aryski & Karnkowski (1992), Po¿aryski i in.
(1992), Don (2001) i zastosowa³a w swym podrêczniku
Stupnicka (1989).

Proponowane zasady regionalizacji

Jak ju¿ wspomniano, regionalizacja powinna siê opie-

raæ na jednostkach litostratygraficznych i tektonicznych.
Litostratygrafia pos³uguje siê w³asn¹ kategori¹ jednostek
geologicznych, znanych jako jednostki litostratygraficzne.
Jedne z nich mog¹ byæ wydzielane formalnie: warstwa,
ogniwo, formacja (jednostka podstawowa), grupa, a inne
nieformalnie: seria, kompleks, cyklotem itp. Ze wzglêdów
naukowych, jak i czysto praktycznych ustalono, ¿e wyró¿-
nianie takich jednostek powinno podlegaæ okreœlonej pro-
cedurze z zachowaniem konkretnych wskazañ ujêtych w
odpowiednie zbiory zasad (Racki & Narkiewicz, 2006).
Ich zachowanie decyduje o tym, czy owo wyró¿nianie
zosta³o dokonane zgodnie z „zasadami sztuki”, czy te¿ z
ich czêœciowym lub zgo³a zupe³nym pominiêciem. Swoista
kontrola jakoœci powinna byæ dokonywana przez zespo³y
redakcyjne i opiniodawców — z tym bywa jednak, nieste-
ty, ró¿nie.

Pos³ugiwanie siê jednostkami litologicznymi i litostra-

tygraficznymi jest warunkiem koniecznym, ale nie wystar-
czaj¹cym do przedstawienia przestrzennej budowy geolo-
gicznej regionu czy kraju. Do tego celu potrzebne s¹ rów-
nie¿ jednostki tektoniczne i wynikaj¹ca st¹d regionalizacja
tektoniczna.

Jednostki tektoniczne to z natury rzeczy struktury tek-

toniczne. Jednostka tektoniczna jest produktem deforma-
cji skorupy ziemskiej — struktur¹ lub zespo³em struktur
tektonicznych o swoistych cechach charakterystycznych i
granicach, umo¿liwiaj¹cych przedstawienie jej na mapie.
Mapa geologiczna jest obrazem intersekcji granic cia³ skal-
nych wbudowanych w obecnie istniej¹ce w skorupie jed-
nostki tektoniczne, czy to w obrêbie pasma orogenicznego,
czy to w pokrywie platformowej. W³aœciwe rozpoznanie
tych jednostek jest zawsze ustaleniem stanu „na dzisiaj”,
procedur¹ naukow¹, która wymaga przestrzegania pew-
nych „zasad sztuki”, podobnie jak pos³ugiwanie siê jed-
nostkami litologicznymi czy stratygraficznymi. Wyniki tej
procedury, stosowanej przez profesjonalistów, powinny byæ
w zasadzie podobne. Ró¿ne natomiast mog¹ byæ interpre-
tacje ewolucji i procesów prowadz¹cych do wytworzenia
stanu dzisiejszego — doœæ czêsto ró¿ne zreszt¹ u ró¿nych
badaczy.

Zgodnie z dotychczasowymi zaleceniami Komitetu

Nauk Geologicznych, wyró¿nienie jednostki tektonicz-
nej powinno byæ dokonywane po uwzglêdnieniu dostêp-
nych danych geologicznych oraz geofizycznych i powinno
obejmowaæ okreœlenie jej cech diagnostycznych oraz gra-
nic strukturalnych z jednostkami s¹siednimi. Jednostki tek-
toniczne s¹ ograniczone dyslokacjami nieci¹g³ymi (uskokami)
lub maj¹ granice przejœciowe (np. miêdzy antyklin¹ i syn-
klin¹), które powinny byæ wydzielone tak, aby mo¿na je
by³o przedstawiæ na mapie tektonicznej w stosownej skali.

891

Przegl¹d Geologiczny, vol. 56, nr 10, 2008

Wyró¿nianie jednostek tektonicznych na mapach powin-

no byæ dokonywane z zachowaniem tych samych zasad,
niezale¿nie od ich skali ma³ej czy du¿ej (np. 1 : 50 000,
czy 1 : 25 000). To samo odnosi siê do wyró¿niania w obrê-
bie jednostek wy¿szego rzêdu jednostek mniejszych.

Nazwy wyró¿nianych jednostek tektonicznych powin-

ny, w miarê mo¿liwoœci, okreœlaæ typ struktury lub zespo³u
struktur, które reprezentuj¹. Nazwa z³o¿ona wy³¹cznie z
terminu jednostka oraz okreœlenia geograficznego jest
niew³aœciwa (np. jednostka Gór Ró¿anych jest terminem
niepoprawnym, fa³dy Gór Ró¿anych — poprawnym).
W sytuacji, gdy stan wiedzy geologicznej o regionie nie
pozwala na okreœlenie granic i to¿samoœci jednostki tekto-
nicznej, lepiej bêdzie zrezygnowaæ z jej kreowania do cza-
su lepszego poznania, wzglêdnie okreœlenie jej tymczasowo
terminem jednostka strukturalna plus nazwa geograficzna
(np. jednostka strukturalna Gór Bardzkich). W nazwach
jednostek nale¿y unikaæ okreœleñ genetycznych i interpre-
tacyjnych. Nazwy mniejszych jednostek tektonicznych nie
powinny powtarzaæ nazw jednostek wiêkszych, w szcze-
gólnoœci ich cz³onów geograficznych. Dodatkowa konota-
cja wiekowa jednostek regionalnych jest dopuszczalna,
o ile ich wiek nie budzi w¹tpliwoœci. Nale¿y te¿ podaæ
angielsk¹ wersjê danej nazwy.

Zmiany nazwy lub redefinicja wczeœniej wydzielonej

jednostki tektonicznej powinna byæ podejmowana jedynie
w uzasadnionych przypadkach i dokonywana poprzez
wykazanie merytorycznych wad dotychczasowej definicji
oraz zalet nowej propozycji, z zachowaniem powy¿szych
zasad. W przypadku istnienia w literaturze wiêkszej liczby
nazw na okreœlenie redefiniowanej jednostki tektonicznej
priorytet powinna mieæ nazwa najstarsza lub najbardziej
powszechnie stosowana, o ile podstawa jej wydzielenia nie
stoi w sprzecznoœci z przyjêtymi zaleceniami, co podwa-
¿a³oby mo¿liwoœæ jej dalszego u¿ywania.

Propozycje regionalizacji tektonicznej Polski

Ze wzglêdu na dwupiêtrowoœæ osadowej pokrywy plat-

formowej, g³ówne jednostki tektoniczne kraju powinny byæ
przedstawiane na dwóch mapach tektonicznych w ma³ej
skali (np. 1 : 4 000 000). Jedna z map powinna prezentowaæ
jednostki widoczne na powierzchni podkenozoicznej (poza
obszarem Karpat i ich zapadliska przedgórskiego), a druga
— jednostki widoczne na powierzchni podpermsko-mezo-
zoicznej. Wobec zastosowania przyjêtych w literaturze
œwiatowej definicji kratonu (prekambryjski cokó³ + pokry-
wa platformowa) i platformy kontynentalnej (pod³o¿e +
pokrywa) obie mapy spójnie pokazuj¹ zasadnicze elementy
tektoniczne Polski, tworzone przez 3 wielkie jednostki:

I. kraton wschodnioeuropejski,
II. platformê zachodnioeuropejsk¹,
III. orogen karpacki.
Doœæ dok³adnie odpowiadaj¹ one trzem megaregionom

fizycznogeograficznym, które wyró¿nia siê w Polsce
(Kondracki & Richling, 2002).

Bardziej szczegó³owe, autorskie propozycje regionali-

zacji tektonicznej tych trzech du¿ych jednostek na jednost-
ki mniejsze znajduj¹ siê w artyku³ach zamieszczonych na
kolejnych stronach tego samego numeru Przegl¹du Geolo-
gicznego oraz w artykule Narkiewicza i Dadleza (2008).

ni¿ polski (geograficznie jest to czêœæ prowincji okreœlanej
jako Ni¿ Œrodkowoeuropejski; Kondracki & Richling, 2002)
i kraton wschodnioeuropejski opisa³ P. Karnkowski; po-
³udniowo-zachodni¹ Polskê — P. Aleksandrowski i A. ¯elaŸ-
niewicz; po³udniow¹ Polskê — Z. Bu³a, J. ¯aba i R. Habryn;
Góry Œwiêtokrzyskie i regiony przyleg³e — A. Konon;
a Karpaty zewnêtrzne i zapadlisko przedkarpackie —
N. Oszczypko, A. Œl¹czka i K. ¯ytko. Zgodnie z zamierze-
niem Komitetu Nauk Geologicznych PAN maj¹ one, wraz
z niniejszym tekstem, kontynuowaæ publiczn¹ dyskusjê
nad racjonalnym uporz¹dkowaniem regionalizacji tekto-
nicznej Polski, zapocz¹tkowan¹ pierwsz¹ konferencj¹
Regionalizacja Tektoniczna Polski, jaka odby³a siê w dniu
28 maja 2008 r. w Warszawie, zorganizowan¹ przez Komi-
tet Nauk Geologicznych PAN i Wydzia³ Geologii Uniwer-
sytetu Warszawskiego. Zapraszamy do tej dyskusji cz³onków
polskiej spo³ecznoœci geologicznej, wszystkich, którym
poruszona problematyka nie jest obojêtna. Jednoczeœnie
Komitet Nauk Geologicznych PAN wyra¿a wdziêcznoœæ
Redakcji Przegl¹du Geologicznego za u¿yczenie ³am cza-
sopisma dla tej dyskusji.

Lista terminów tektonicznych

Zamieszczona lista terminów tektonicznych, w brzmie-

niu wypracowanym przez Komitet Nauk Geologicznych
PAN, z uzupe³nieniami dr J. Œwidrowskiej, zawiera defini-
cje tylko tych terminów, które s¹ potrzebne w regionaliza-
cji tektonicznej Polski, a by³y ró¿nie stosowane do
tworzenia nazw wydzielanych jednostek tektonicznych.
Z za³o¿enia nie ma wiêc ona rangi wyczerpuj¹cego s³owni-
ka tektonicznego. Jednak¿e zosta³a ona sporz¹dzona z myœl¹
o 1) dostosowaniu polskiej terminologii do terminologii
przyjêtej w podrêcznikach i u¿ywanej w literaturze œwia-
towej — w chwili obecnej, prawie wy³¹cznie anglosa-
skiej, 2) dopasowaniu brzmienia i pisowni terminów pol-
skich pochodzenia obcego jedynie w zakresie wymaganym
przez gramatyczne regu³y jêzyka polskiego, bez jakichkol-
wiek zmian dalej id¹cych. Definicje terminów nie odnosz¹
siê do genezy, lecz do kszta³tu form; w przypadku termi-
nów wieloznacznych podano tylko ich sens tektoniczny.

Antekliza (ang. anteclise) — rozleg³e (do setek km w prze-

kroju poprzecznym), wielkopromienne, typu

® antyfor-

my,

wyniesienie

krystalicznego

coko³u

kratonu,

przykryte osadow¹ pokryw¹ platformow¹, cechuj¹c¹
siê, w stosunku do otoczenia, zredukowan¹ mi¹¿szoœci¹
warstw i niepe³nym na ogó³ profilem stratygraficznym.

Antyforma (ang. antiform) — fa³d o rozbie¿nie zapa-

daj¹cych skrzyd³ach (por. antyklina).

Antyklina (ang. anticline) — fa³d o zazwyczaj rozbie¿nie

zapadaj¹cych skrzyd³ach, w ska³ach o znanym nastêp-
stwie wiekowym warstw, które m³odniej¹ od j¹dra fa³du
na zewn¹trz.

Antyklinorium (ang. anticlinorium) — struktura wy¿sze-

go rzêdu typu antyformy o wielokilometrowych rozmia-
rach, z³o¿ona z fa³dów mniejszych rozmiarów, których
obwiednia tworzy czêsto ³uk wypuk³y ku górze.

892

Przegl¹d Geologiczny, vol. 56, nr 10, 2008

Basen sedymentacyjny (ang. sedimentary basin) — roz

-

leg³y fragment skorupy, który podlega na ogó³ d³ugo-
trwa³ej subsydencji, przewa¿nie uwarunkowanej tekto-
nicznie, umo¿liwiaj¹cej akumulacjê wype³niaj¹cych go
osadów.

Blok (ang. block) — fragment skorupy ziemskiej dowolnych

rozmiarów oddzielony

® uskokami od swego s¹siedz-

twa.

Cokó³ (= fundament) (ang. crystalline basement, fr., ang.

socle) — dolne

® piêtro strukturalne kratonu zbudo-

wane ze ska³ krystalicznych.

Czapka tektoniczna (niem. Klippe, ang. klippe) — osta

-

niec erozyjny p³aszczowiny lub skrzyd³a stropowego
® nasuniêcia (® okno tektoniczne, ska³ka).

Diapir (ang., franc., niem. diapir) — koliste lub owalne w

przekroju cia³o skalne (np. solne), które migruj¹c prze-
bija nadleg³e ska³y o zazwyczaj wiêkszej lepkoœci, czê-
sto dysharmonijnie deformowane.

Dupleks (ang. duplex) — zestaw

® ³usek, czêsto esowate-

go kszta³tu, ograniczony dwoma uskokami izoluj¹cymi
go od otoczenia; d. mog¹ byæ kontrakcyjne, ekstensyj-
ne lub przesuwcze.

Fa³d (ang. fold) — ka¿de naturalne wygiêcie pierwotnie

p³askiej powierzchni.

Fleksura (ang. hinge, monocline, niem. Flexur) — zestro-

mienie prawie poziomo le¿¹cych warstw w sposób
schodowy, dziêki czemu w stromym skrzydle fleksury
zapadaj¹ one monoklinalnie pod wiêkszym k¹tem i
zwykle s¹ œcienione. F. tworz¹ siê na ogó³ ponad usko-
kami aktywnymi w g³êbszym pod³o¿u i czêsto obocz-
nie przechodz¹ w uskoki, gdy dojdzie do rozerwania
warstw.

Fundament (= cokó³).

Kopu³a (ang. dome) — struktura charakteryzuj¹ca siê

zazwyczaj owalnym konturem w planie, utworzona
przez wysklepione ku górze serie skalne, które zapa-
daj¹ na zewn¹trz od starszego (na ogó³) lub bardziej
mobilnego j¹dra; k. mog¹ mieæ ró¿n¹ genezê — znane
s¹ kopu³y solne, magmowe, wulkaniczne; w kopule
gnejsowej j¹dro stanowi¹ migmatyczne gnejsy os³oniê-
te s³abiej zmetamorfizowanymi ska³ami osadowymi.

Kraton (niem. Kraton, ang. craton) — znacznych rozmia-

rów (tysi¹ce km) fragment skorupy ziemskiej, który po
przejœciu procesów orogenicznych i konsolidacji ulega
ju¿ tylko niewielkim deformacjom; k. sk³ada siê z

®

prekambryjskiego coko³u krystalicznego i

® pokrywy

platformowej; cokó³ kratonu ods³aniaj¹cy siê na
powierzchni zwany jest

® tarcz¹.

£uska (ang. thrust slice lub horse) — fragment skalny,

czêsto wewn¹trz sfa³dowany, ograniczony uskokami
nasuwczymi i przemieszczony na pewn¹ odleg³oœæ;
w geologii karpackiej terminem ³. okreœla siê wystê-
puj¹cy ponad powierzchni¹ nasuniêcia fa³d z wytartym
(œciêciowo zredukowanym) skrzyd³em brzusznym.

Masyw (fr., ang. massif) — fragment skorupy o rozmiarach

co najmniej kilkunastu kilometrów, tworzony przez
ods³aniaj¹ce siê na powierzchni ska³y magmowe lub
metamorficzne, strukturalnie sztywniejszy ni¿ otocze-
nie zbudowane ze ska³ osadowych lub s³abiej zmeta-
morfizowanych; czêsto ulokowany w wewnêtrznych
czêœciach pasm górskich.

Monoklina (ang. homocline) — zespó³ warstw skalnych

zapadaj¹cych pod tym samym k¹tem w jednym kierun-
ku; w literaturze anglosaskiej taka struktura okreœlana
jest terminem homocline, a termin monocline stosowa-
ny jest do wyró¿nienia struktury opisywanej w literatu-
rze polskiej nazw¹

® fleksura (choæ struktura ta nie

musi byæ zwi¹zana z uskokiem w pod³o¿u).

Nasuniêcie (ang. thrust fault, niem. Überschiebung, franc.

décollement) — przewa¿nie niskok¹towy (po³ogi) uskok
odwrócony, który ogranicza od do³u

® p³aszczowinê,

skibê lub ³uskê.

Niecka (niem. Becken, Mulde, ang. trough) — rodzaj zapa

-

dliska; ró¿nych rozmiarów fragment skorupy, na ogó³
owalny (w planie), tektonicznie wygiêty ku do³owi;
nieckê czêsto tworzy s³abo zdeformowana sukcesja
ska³ osadowych lub osadowo-wulkanogenicznych.

Okno tektoniczne (niem. Deckenfenster, tektonisches Fen-

ster, franc. fen

être, ang. tectonic window) — erozyjnie

ods³oniêty fragment skrzyd³a sp¹gowego nasuniêcia lub
pod³o¿a p³aszczowiny (

® czapka tektoniczna).

Pasmo fa³dowe, p. fa³dowo-nasuwcze (ang. fold belt, thrust-

-and-fold belt) — zespó³ struktur fa³dowo-uskokowych,
zdominowany przez fa³dy o podobnej orientacji, ci¹gn¹cy
siê na przestrzeni co najmniej kilkudziesiêciu kilometrów.

Piêtro strukturalne (tektoniczne) (fr. étage structurel, niem.

Stufe) — zespó³ skalny wyodrêbniony regionalnymi
nieci¹g³oœciami strukturalnymi od zespo³ów ni¿ej i
wy¿ej le¿¹cych, od których odró¿nia go odmienny styl
tektoniczny; w piêtrze mo¿na wyodrêbniæ podpiêtra
ograniczone nieci¹g³oœciami podrzêdnymi.

Platforma kontynentalna (ang. continental platform) —

znacznych rozmiarów (tysi¹ce km) fragment skorupy
ziemskiej, sk³adaj¹cy siê z jedno- lub dwupiêtrowego,
zdeformowanego, usztywnionego pod³o¿a i le¿¹cej na
nim niezgodnie

® pokrywy platformowej; p.k. maj¹ca

prekambryjskie pod³o¿e jest

® kratonem.

P³aszczowina (fr., ang. nappe) — znaczny rozmiarami

(dziesi¹tki kilometrów) zespó³ ska³ przemieszczony na
odleg³oœæ co najmniej kilku kilometrów ponad powierzch-
ni¹ regionalnego

® nasuniêcia lub niskok¹towego usko-

ku normalnego.

Pokrywa platformowa (ang. platform cover) — górna

czêœæ

® platformy kontynentalnej, zbudowana z p³asko

le¿¹cych, co najwy¿ej umiarkowanie zdeformowanych
warstw ska³ osadowych.

Roz³am (ros. raz³om) — wielkoskalowa (setki km d³ugoœci)

strefa uskokowa w litosferze, przecinaj¹ca co najmniej
ca³¹ skorupê ziemsk¹.

893

Przegl¹d Geologiczny, vol. 56, nr 10, 2008

Rów tektoniczny (niem., ang. graben) — fragment skorupy

obni¿ony w stosunku do otoczenia wzd³u¿ równoleg³ych
do siebie uskoków normalnych, rzadziej odwróconych.

Ska³ka (ang. klippe) — termin wieloznaczny, m.in.: 1) czap-

ka tektoniczna; 2) ostaniec erozyjny. W Karpatach pie-
niñski pas ska³kowy (ang. klippen belt) rozumiany jest
jako linijny ci¹g ska³ek (w znaczeniu 2), bardziej
odpornych na erozjê od otoczenia (tzw. os³ony).

Skiba (ang. ~ thrust-fold) — znacznej wielkoœci z³uskowa

-

ny fa³d lub zespó³ fa³dów; termin tradycyjnie u¿ywany
w geologii karpackiej.

Strefa (np. fa³dowa, uskokowa, œcinania itp.) (ang. fold,

fault, shear zone) — dowolnych rozmiarów, przewa¿nie
pod³u¿na domena ska³ o odmiennej, na ogó³ wiêkszej
deformacji od swego otoczenia.

Synekliza (ang. syneclise) — rozleg³e (do setek km w prze

-

kroju poprzecznym), wielkopromienne, typu

® synfor-

my, ugiêcie krystalicznego coko³u kratonu przykryte
osadow¹ pokryw¹ platformow¹, cechuj¹c¹ siê, w sto-
sunku do otoczenia, zwiêkszon¹ mi¹¿szoœci¹ warstw
w pokrywie platformowej o pe³nym, lub pe³niejszym w
stosunku do anteklizy, profilu stratygraficznym.

Synforma (ang. synform) — fa³d o zbie¿nie zapadaj¹cych

skrzyd³ach (por. synklina).

Synklina (ang. syncline) — fa³d o zazwyczaj zbie¿nie zapa-

daj¹cych skrzyd³ach w ska³ach o znanym nastêpstwie
wiekowym warstw, które m³odniej¹ od j¹dra fa³du na
zewn¹trz.

Synklinorium (ang. synclinorium) — struktura (warstwy

m³odsze w j¹drze) typu

® synkliny, o wielokilometro-

wych rozmiarach, z³o¿ona z fa³dów mniejszych roz-
miarów, których obwiednia tworzy czêsto ³uk wklês³y
ku do³owi.

Szew tektoniczny (ang. tectonic suture) — nieregularnego

kszta³tu strefa, ró¿nej szerokoœci, wyznaczaj¹ca grani-
cê, przewa¿nie kolizyjn¹, pomiêdzy dwoma p³ytami
rozdzielonymi niegdyœ skorup¹ oceaniczn¹; czêsto
wyznacza go obecnoœæ zachowanych fragmentów
rozcz³onkowanej sekwencji ofiolitowej.

Tarcza (ang. shield) — rozleg³y, o powierzchni tysiêcy

kilometrów kwadratowych, wypiêtrzony fragment

®

coko³u

® kratonu bez ® pokrywy platformowej.

Wa³ (ros. wa³, ang. swell) — antyklinalne, inwersyjne,

wyd³u¿one wypiêtrzenie sukcesji osadowej basenu
platformowego.

Uskok (ang. fault) — nieci¹g³oœæ dowolnych rozmiarów,

wzd³u¿ której dosz³o do rozspojenia oœrodka skalnego i
przemieszczenia dwóch powsta³ych w ten sposób
skrzyde³ uskoku [UWAGA: pod uskokiem znajduje siê
jego skrzyd³o sp¹gowe (ang. footwall), ponad usko-
kiem — skrzyd³o stropowe (ang. hangingwall), nieza-
le¿nie od tego, które skrzyd³o jest zrzucone, a które
podniesione (w polskiej literaturze: s. wisz¹ce)].

Zapadlisko tektoniczne (ang. trough, basin) — rozleg³e

obni¿enie, którego wype³nienie oddzielone jest nie-
zgodnoœci¹ od pod³o¿a, czêsto ograniczone od otocze-

nia przez uskoki lub fleksury. Z. mog¹ byæ przedgór-
skie (ang. foreland basin, foredeep basin) œródgórskie
(ang. intramontane trough, basin) lub zagórskie (ang.
hinterland, foreland basin).

Zr¹b (ang. horst) — fragment skorupy wzglêdnie wynie

-

siony w stosunku do otoczenia wzd³u¿ uskoków nor-
malnych, rzadziej odwróconych.

Literatura

CYMERMAN Z. 2004 — Tectonic map of the Sudetes and the
Fore-Sudetic Block 1 : 200000. Mapa tektoniczna Sudetów i bloku
przedsudeckiego. Pañstw. Inst. Geol., Ministerstwo Œrodowiska.
CYMERMAN Z. 2008 — Tektonika Sudetów i bloku przedsudeckiego.
Pierwszy Polski Kongres Geologiczny, Abstrakty, PTG Kraków, 20.
CZARNOCKI J. 1951 — Z zagadnieñ paleogeograficznych i
z³o¿owych cechsztynu w Polsce. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 7: 19–25.
DADLEZ R. 2003 — Mesozoic thickness pattern in the Mid-Polish
Trough. Geol. Quart., 47: 223–240.
DADLEZ R. 2006 — The Polish Basin — relationships between the
crystalline, consolidated and sedimentary crust. Geol. Quart., 50:
43–57.
DADLEZ R. & JAROSZEWSKI W. 1994 — Tektonika. PWN.
DeCELLES P.G. & GILES K.A. 1996 — Foreland basin systems.
Basin Research, 8: 105–123.
DON J. 1964 — Góry Z³ote i Krowiarki jako elementy sk³adowe meta-
morfiku Œnie¿nika. Geol. Sudet., 1: 79–117.
DON J. 2001 — Mapy: „Tektonika poalpejska” i „Tektonika powary-
scyjska”. Szkolny Atlas Œwiata. Polska — geologia. Wyd. Edukacyjne
RES POLONA, £ódŸ.
DUMICZ M. 1964 — Budowa geologiczna krystaliniku Gór Bystrzyc-
kich. Geol. Sudet., 1: 169–208.
KARNKOWSKI P.H. 2008 — Regionalizacja tektoniczna Polski: Ni¿
Polski. Prz. Geol., 56: 895–903.
KONDRACKI J. & RICHLING A. 2002 — Geografia regionalna Polski,
PWN.
KOTAÑSKI Z. & MIZERSKI W. 2000 — Œcienna mapa tektoniczna
Polski w Muzeum Geologicznym Pañstwowego Instytutu Geologiczne-
go. Prz. Geol., 48: 62–65.
NARKIEWICZ M. 2007 — Development and inversion of Devonian
and Carboniferous basins in the eastern part of the Variscan foreland
(Poland). Geol. Quart., 51: 231–256.
NARKIEWICZ M. & DADLEZ R. 2008 — Geologiczna regionaliza-
cja Polski — zasady ogólne i schemat podzia³u w planie podkenozoicz-
nym i podpermskim. Prz. Geol., 56: 391–397.
OBERC J. 1967 — Podzia³ geologiczny Polski. Kwart. Geol., 11: 389–410.
OBERC J. 1972 — Budowa geologiczna Polski, t. 4, Tektonika. cz. 2,
Sudety i obszary przyleg³e. Wyd. Geol.
PO¯ARYSKI W. 1952 — Pod³o¿e mezozoiczne Kujaw. Biul. Pañstw.
Inst. Geol., 55.
PO¯ARYSKI W. 1974 — Podzia³ obszaru Polski na jednostki tekto-
niczne. [W:] W. Po¿aryski (red.), Budowa geologiczna Polski, t. IV,
Tektonika, cz. 1, Ni¿ Polski, 24–34.
PO¯ARYSKI W., GROCHOLSKI A., TOMCZYK H., KARNKOWSKI P.
& MORYC W. 1992 — Mapa tektoniczna Polski w epoce waryscyj-
skiej. Prz. Geol., 40: 643–651.
PO¯ARYSKI W. & KARNKOWSKI P. 1992 — Tectonic map of
Poland during the Variscan time. Wyd. Geol.
RACKI G. & NARKIEWICZ M. (red.) 2006 — Polskie zasady straty-
grafii. Pañstw. Inst. Geol.
STUPNICKA E. 1989 — Geologia regionalna Polski. Wyd. Geol.
TEISSEYRE H. 1964 — Uwagi o ewolucji strukturalnej Sudetów. Acta
Geol. Polon., 14: 459–499.
TEISSEYRE H. 1973 — Geology of the Œnie¿nik Mountain Group.
[W:] K. Smulikowski (red.), Revue des problemes géologiques des
zones profondes de l’écorce terrestre en Basse Silésie. Session 6–16
September. Wyd. Geol., 69–77.
WOJCIECHOWSKA I. 1975 — Tektonika k³odzko-z³otostockiego
masywu granitoidowego i jego os³ony w œwietle badañ mezostruktural-
nych. Geol. Sudet., 10: 61–121.
ZNOSKO J. 1966 — Jednostki tektoniczne Polski i ich stanowisko w
tektonice Europy. Kwart. Geol., 10: 646–662.
ZNOSKO J. 1972 — Jednostki tektoniczne Polski na tle tektoniki
Europy. Biul. Inst. Geol., 252: 69–82.
ZNOSKO J. (red.) 1998 — Atlas tektoniczny Polski. Pañstw. Inst. Geol.

894

Przegl¹d Geologiczny, vol. 56, nr 10, 2008