Miejsce rodziny w procesie kształtowania postaw patriotycznych młodzieży.

1.1.

Określenie podstawowych pojęć.

Przedstawiciele biologii, psychologii i nauk społecznych nie wykazują większych

rozbieżności w określeniu pojęcia: środowisko. Przyjmują oni, że „jest to ogół elementów
otaczającej człowieka rzeczywistości, które działają jako źródło bodźców i powodują
określone przeżycia psychiczne.”

1

Środowisko rozpatruje się z różnych punktów widzenia -

mówi się więc o środowisku biologicznym, geograficznym, socjologicznym, wychowawczym,
rodzinnym itp. Ze względu na charakter pracy koniecznym wydaje się wyjaśnienie pojęć:
ś

rodowisko wychowawcze oraz środowisko rodzinne.

Sośnicki określa środowisko wychowawcze dość ogólnie twierdząc, że jest to „ogół

sytuacji wychowawczych”

2

. Pojęcie to szerzej ujmuje J. Pieter, według którego jest to:

„Złożony układ powtarzających się lub względnie stałych sytuacji, do których człowiek
rozwijający się przystosowuje się czynnie w wychowawczym okresie swego życia.”

3

Natomiast pod pojęciem środowiska rodzinnego należy rozumieć zespół warunków
połączonych bezpośrednio lub pośrednio ze strukturą rodziny i jej życiem.

Ze środowiskiem rodzinnym ściśle wiąże się pojęcie „rodzina”. Można spotkać

różnorodne definicje rodziny. A. Comte nazwał rodzinę potomstwem między jednostką a
społeczeństwem, wskazując w ten sposób na jej podstawowa rolę w społeczeństwie. Rolę tą
niejednokrotnie podkreślali psycholodzy, pedagodzy i socjolodzy, którzy naświetlali z
różnych punktów widzenia funkcje rodziny w społeczeństwie i w procesie wychowania dzieci
i młodzieży. Myśl o potrzebie opieki nad rodziną jako instytucją wychowania przewija się w
sformułowaniach pedagogów i organizatorów życia społecznego aż do czasów współczesnych
chociaż struktura i społeczne funkcje rodziny uległy znacznym przeobrażeniom.
Przeobrażenia te wyrażają się między innymi w zmianie wielkości rodziny, w zanikaniu
szerszych więzi rodzinnych i ukształtowaniu się tzw. „małej rodziny opartej na związkach
bezpośredniego pokrewieństwa”.

4

Inne określenia rodziny podaje M. Ziemska, według której to mała naturalna grupa społeczna,
w której centralnymi rolami są rola matki i ojca, która stanowi całość względnie trwałą,
podlegającą dynamicznym przekształceniom związanym głównie z życiem jednostek
wchodzących w jej skład. Rodzina jako grupa społeczna opiera się na zasianych tradycjach
społecznych i rozwija własne.

5

Dla rozpatrywania zagadnień zawartych w pracy najbardziej odpowiednia wydaje się definicja
sformułowana przez Z. Zaborowskiego, według którego „Rodzina stanowi pierwszą
podstawową grupę, w której dziecko rozwija się fizycznie i psychicznie, stosunki łączące
dziecko z rodzicami są relacjami totalnymi, gdyż funkcjonują na wielu płaszczyznach np.
emocjonalnej, społecznej, wychowawczej, ekonomicznej. W rodzinie tworzą się określone
normy, regulujące zachowanie jej członków oraz role i pozycje, wytwarzające wzajemne
oczekiwania i wymagania. W rodzinie istnieją mniej lub bardziej stabilne modele równowagi
interpersonalnej i normy sprawiedliwości, kształtujące przez konkretne oświadczenie
emocjonalną i społeczną równowagę wewnętrzną i osobowość dziecka”.

6

1

R. Wroczyński „Wprowadzenie do pedagogiki społecznej” W-wa 1966 r. s. 52

2

K. Sośnicki „Istota i cele wychowania” W-wa 1964 r. s. 49

3

J. Pieter „Poznawanie środowiska wychowawczego” Wrocław 1960 r. s. 60

4

R. Wroczyński „Pedagogika Społeczna” W-wa 1985 r. s. 161

5

M. Ziemska „Rodzina a osobowość” W-wa 1979 r. s. 10

6

Z. Zaborowski „Rodzina jako grupa społeczno wychowawcza” W-wa 1980 r. s. 5

Z pojęciem środowiska rodzinnego wiążą się również takie pojęcia jak: „postawa”oraz

„postawa patriotyczna”. Rezygnując z przytoczenia licznych i różnych definicji postawy
można przyjąć, że wyraża ona pewien stały stosunek człowieka do kreślonych zjawisk,
gotowości do działania w określony sposób wobec przedmiotów, osób, instytucji i samego
siebie. Wyjaśnienie to nie jest zbyt precyzyjne ani zadowalające. Pozwala jednak zrozumieć,
ż

e kiedy mówi się o czyjejś postawie wobec jakiejś sprawy, to ma się na ogół na myśli po

pierwsze - jego wiedzę i przekonanie na ten temat, po drugie - jego cechy i stosunek
uczuciowy do tej sprawy, po trzecie - to co zdolny jest w tej sprawie zrobić.

7

Postawy można także ujmować w kategoriach cech, do których zwykle zalicza się treść
przedmiotową, zakres, kierunek, siłę, złożoność i trwałość postawy. Ich prawidłowe
zrozumienie decyduje o walorach poznawczych i praktycznych a także - w pewnym sensie -
metodologicznych wychowania. Właściwa charakterystyka owych cech pozwala na
dokładniejsze określenie samego pojęcia, ale także nadaje mu określony sens praktyczny i
funkcjonalny.

8

Ważne także jest wyjaśnienie tego czym jest postawa patriotyczna. Ponieważ pojęcie to
zawiera w sobie duże bogactwo elementów jest zatem trudne do jednoznacznego określenia.
Aby je zdefiniować należy wyjaśnić następujące pojęcia: „Ojczyzna”, „Naród”,
„Społeczeństwo”.
Ponieważ powyższe terminy są różnie rozumiane, a w szczególności wieloznaczny jest termin
„Społeczeństwo”, dlatego określenie jego zakresu i treści jest konieczne. J. Szczepański
zestawiając tą różnorodność rozumienia społeczeństwa przez socjologów przyjmuje to pojęcie
z dodatkiem „globalne”, aby w ten sposób rozszerzyć zakres desygnatów, zarówno na
spontaniczne stosunki zachodzące między ludźmi, nie objęte zorganizowanymi formami
ż

ycia, jak też różne formy tego zbiorowego życia. To globalne społeczeństwo scala często

rozbieżne interesy grupy czy jednostek, stwarza rodzaj najbardziej ogólnej więzi społecznej.
Jest to struktura, w której jak mówi autor, zachodzą procesy integracyjne. Chodzi tu o
integrację kulturalną szeregu zbiorowości, jak też integrację osobowości uczestniczącej w
ż

yciu różnych grup.

9

Natomiast „naród” J. Wiatr określa jako „historycznie ukształtowaną, trwałą wspólnotę,
powstałą na gruncie wspólnych losów dziejowych i ostatecznie okrzepłą w epoce kapitalizmu,
charakteryzującą się istnieniem świadomości własnej odrębności jako narodu”.

10

Jak na tle rozumienia narodu kształtuje się pojęcie „Ojczyzny”.

S. Ossowski uważa, że określenie pojęcia Ojczyzny stanowi swego rodzaju zbitkę pojęciową i
należy wyróżnić przynajmniej dwa znaczenia, w jakich używa się tego terminu. Wyróżnił on
pojęcie „Ojczyzny prywatnej” oraz „Ojczyzny ideologicznej”. Według tego autora, jeżeli ktoś
ujmuje terytorium, na którym się urodził i wzrastał, jako ojczyznę, wówczas obszar, który tu
wchodzi w grę, nazywany jest prywatną ojczyzną, przeciwstawiając ją szerszemu zazwyczaj i
bardziej zdeterminowanemu obszarowi ojczyzny ideologicznej. Moja ojczyzna, w tym
ideologicznym znaczeniu, to ziemia mojego narodu, ziemia objęta najczęściej organizacją
państwową.”

11

Jeżeli tej organizacji państwowej brak, wówczas w ideologii narodowej

występuje pragnienie i dążenie do jej posiadania. Natomiast tam, gdzie terytorium narodowe
pokrywa się z państwowym, ojczyzna ideologiczna stanowi innego jeszcze rodzaju wspólne
ś

rodowisko wytworzone przez zespół instytucji państwowych”.

12

7

H. Maruszewski, T. Reykowski, T. Tomaszewski „Psychologia jako nauka o człowieku” W-wa 1966 r. s. 270

8

J. Bogusz, Z. Kosyn „Wychowanie patriotyczne młodzieży” W-wa 1963 r. s. 196-7

9

J. Szczepański „Elementarne pojęcia socjologii” W-wa 1963 r. s. 196-7

10

J. Wiatr „Socjologiczna problematyka narodu i ojczyzny. Kwartalnik Pedagogiczny” 1966 r. nr 3 s. 14

11

S. Ossowski „Dzieje” t. III W-wa 1967 r. s. 210

12

Tamże s. 235

Po określeniu pojęcia „Ojczyzny” należałoby dokładniej określić to wszystko co stanowi
przedmiot postawy patriotycznej. „Główne elementy przedmiotu tej postawy sprowadzić
można do następujących:
a) Terytorium będące miejscem życia i przeszłości narodu wraz z jego elementami
geograficznymi;
b) Dzieje narodu, w szczególności zaś te karty z przeszłości, które są wyrazem uznawanych
dążeń i aspiracji narodu;
c) Uznawane tradycje i symbole narodowe;
d) Kultura i język oraz osiągnięcia własnego narodu;
e) Współobywatele społeczności narodowej;
f) Przywódcy społeczni oraz ugrupowania polityczne reprezentujące dążenia narodu;
g) Zadania i obowiązki wynikające z przynależności do wspólnoty narodowej i uczestnictwa
w jej życiu.”

13

Inaczej, z podaniem konkretnych treści definiuje pojęcie patriotyzmu K.

Wojciechowski. Uważa on, że patriotyzm to jedno z najszlachetniejszych uczuć społeczno -
moralnych człowieka, to siła napędowa jego działań.

14

Decyduje o wartości danej jednostki w społeczeństwie. Patriotyzm narodu daje mu siłę

do walki o przetrwanie w okresie prób dziejowych, nie pozwala zginąć w latach klęski i
niewoli, napełnia wiarą w odrodzenie, daje zapał i wytrwałość w pracy nad odbudową życia
narodu.

Z. Kosyrz uważa natomiast, że patriotyzm to wartość trwała zawierająca określone

treści społeczne, polityczne i moralne, a jednocześnie mocno osadzoną w przeszłości, w
tradycji narodowej, która stanowi jedno z ważnych źródeł jego siły motywacyjnej, zapalającej
dążenia i wysiłki całego narodu wokół spraw decydujących o rozwoju i przyszłości kraju.
Kształtowanie jego winno odbywać się w płaszczyźnie przeszłości, teraźniejszości i
przyszłości.

15

W przedstawianych definicjach patriotyzmu można wyróżnić wiele wspólnych cech.

Do najważniejszych z nich należy zaliczyć:
- są związane z pojęciem Ojczyzny,
- są pojęciami historycznymi, tzn. zmiennymi w czasie a nawet przestrzeni,
- nie posiadają dość jasno sprecyzowanych desygnatów,
- wyrażają emocjonalny stosunek do człowieka do Ojczyzny, a więc miłość, fanatyczne
uwielbienie, szacunek czy choćby tylko obojętność,
- zakorzeniając się w świadomości wywierają ogromny wpływ na kształtowanie osobowości
człowieka tworząc określone postawy determinujące jego działania w określonych sytuacjach
a nawet ogólny styl życia.

16

Przedstawione powyżej poglądy na temat patriotyzmu pozwalają dojść do wniosku, że

patriotyzm to: postawa wyrażająca się miłością i przywiązaniem do Ojczyzny, czynną i
twórczą troską o jej rozwój i dobro, poczuciem solidarności i więzi kulturowej z własnym
narodem a także gotowością do poświęceń i obrony ojczyzny w razie potrzeby.

17

13

H. Muszyński „Ideał i cele wychowania” W-wa 74 s. 169

14

K. Wojciechowski „Wychowanie patriotyczne młodzieży” PO w szkole 1/83 s. 7

15

Z. Kosyn, J. Bogusz „Kształtowanie postaw patriotycznych młodzieży” W-wa 1979 r. s. 29

16

K. Kotłowski "Rzecz o wychowaniu patriotycznym” ZN im. Ossolińskich W-wa 1974 r. s. 15-16

17

I. Jundził „O wychowaniu patriotycznym dzieci” W-wa 1969 r. PZ WS s. 9