6. ZNACZENIE INTERAKCJI Z RÓWIEŚNIKAMI
DLA PRZEBIEGU DOJRZEWANIA SPOŁECZNEGO
Psychologia rozwoju człowieka tom 2
Na rozwój psychiczny dziecka wywierają wypływ trzy środowiska społeczne: rodzinne, szkolne i rówieśnicze. Rodzina jest podstawowym środowiskiem wychowawczym kształtującym psychikę dziecka. Z rodziny dziecko czerpie wzorce zachowań, które rzutują na jego późniejszy rozwój i zachowanie.
Środowisko szkolne wywiera również duży wpływ na rozwój psychiczny i społeczny dziecka. W szkole pojawiają się pierwsze kontakty z rówieśnikami, dziecko ma nauczyciela, którego słucha, który jest dla niego drugim po rodzicach autorytetem. To właśnie tutaj tworzy swój pierwszy obraz szkoły, nauczycieli, wychowawców.
Na rozwój dziecka ma również duży wpływ środowisko rówieśnicze. Każde dziecko chce być zauważone, lubiane, adorowane przez rówieśników. Swoim zachowaniem dostosowuje się do zachowania kolegów czy koleżanek. W zależności od tego, jakie jest środowisko rówieśnicze- dziecko albo mu ulegnie albo będzie się trzymać zachowań wyniesionych z domu.
TEORIA INTERAKCJONALISTYCZNA: (aktywne i dwustronne relacje jednostki ze środowiskiem)
Rozwój jest rezultatem aktywnej interakcji dziecka z otoczeniem, zarówno społecznym jak i fizycznym
Środowisko oznacza rzeczywistość spostrzeganą przez dziecko
Środowisko wpływa na dziecko w sposób bezpośredni jak i pośredni, jednostka nie podlega wyłącznie wpływom środowiska, ale także sama je kształtuje
Rozwój społecznych relacji z innymi:
Na początku wieku szkolnego dziecko z trudem adaptuje się do dłuższego przebywania w szkole, jednak w następnych latach szkoła staje się jednym z najważniejszych tematów dziecięcych rozmów. Następuje szereg zmian wewnętrznych:
Zmiana w sposobie akceptowania przez dziecko autorytetu
Społeczne podporządkowanie się- początkowo dziecko ocenia swoich rówieśników kierując się tym, jak są one postrzegane przez obecny autorytet, pojawia się społeczna akomodacja czyli proces uświadamiania sobie, że między ludźmi istnieją różnice oraz uznawanie tego faktu
Zmniejszenie nietolerancji na odmienność innych dzieci
Różnicowanie osób będących źródłem autorytetu, wynikające z porównywania ich między sobą
Tendencja do uzgadniania treści swojej świadomości z przewidywanymi oczekiwaniami innych
Stopniowa internalizacja wzorców kontroli czynności, będących skutkiem uświadamiania sobie przez dziecko zarówno własnych zachowań, jak i kontroli stosownie do oczekiwań i wymagań grupy (INTERNALIZACJA- akceptacja lub uznanie pewnych przekonań, wartości, poglądów itp. za własne)
Stadia rozwoju przyjaźni wg R. Selmana:
Stadium towarzyszy zabaw dziecięcych- obejmuje lata przedszkolne, kiedy na przyjaźnie dziecka największy wpływ wywierają jego uczucia w danej chwili, fizyczna obecność innego dziecka w danej chwili i dostępność zabawek oraz innych potrzebnych materiałów
Stadium jednokierunkowej pomocy- wczesne lata szkolne; w tym okresie przyjaciel jest kimś kto zaspokaja potrzeby innej osoby, tj. dostarczenie jej zabawek lub towarzyszenie w trakcie zabawy
Stadium uczciwej współpracy- późniejsze lata szkolne; przyjaźnie stają się bardziej wzajemna i obustronne, ciągle jednak mają miejsce kłótnie i nieporozumienia, które mogą być nawet przyczyna zerwania związku
Stadium związków intymnych i obopólnych- okres późnego dzieciństwa i wczesnego okresu dorastania; przyjaźnie w tym okresie zawierają więcej ekspresji, wzajemności i podtrzymującego zrozumienia
Rola grupy rówieśniczej w życiu dziecka:
Stopniowo, coraz bardziej dziecko zaczyna liczyć się z opinią kolegów, aż w końcu prawie całkowicie podporządkowuje się normom i ocenom kolegów (wczesna adolescencja). Rówieśnicy stają się dla młodego człowieka modelami wzorców myślenia, spostrzegania, oceniania i reagowania, a także sposobów komunikowania się. Mają duży wpływ na postawy, preferencje i wybory, kształtowanie się upodobań i zainteresowań.
WIEK PRZEDSZKOLNY: jednokierunkowe asystowanie- dzieci mają już ulubionych kolegów i potrafią się zaprzyjaźnić, ale przyjaźń ta jest uzależniona od możliwości i woli kolegi do bawienia się w sposób, w jaki życzyłoby sobie dziecko. Przedszkolaki rozumieją przyjaźń głównie w kategoriach fizycznych. Dzieci w tym wieku myślą o przyjaźni jako o dzieleniu się lub obdarowywaniu nawzajem różnymi przedmiotami.
6-8 R.Ż- partnerstwo oraz współdziałanie- dziecko może przeżywać członkowstwo w różnych grupach rówieśniczych doświadczając poczucia przynależności, a także mając możliwość opanowania impulsywnych i nieakceptowanych społecznie zachowań. Odtąd przyjaciele to osobnicy szczególni, posiadający mile widziane cechy, inne niż jedynie pozostawanie w fizycznej bliskości. Są to ludzie hojni wobec siebie, którzy sobie pomagają i wzajemnie ufają. Segregacja płciowa w wieku 7 lat jest niemal stuprocentowa. Liczba przyjaciół stopniowo się powiększa. Dzieci w wieku szkolnym są bardziej krytyczne wobec przyjaciół i często się z nimi kłócą. Szybciej zażegnują konflikt z przyjacielem niż z kimś obcym. Przyjaźń chłopców i dziewczynek w dalszym ciągu różni się pod względem jakościowym. Grupy chłopców są większe i bardziej otwarte na nowych członków, bawią się na dworze. Dziewczynki bawią się w parach i mniejszych, bardziej dobranych grupach, w domu lub jego pobliżu. We wczesnym okresie szkolnym grupa rówieśnicza stanowi środowisko zabawy, uczenia się zasad współpracy i poznawania świata.
9-12 R.Ż- przyjaźń i wymiana wynikająca z wzajemnego porozumienia- zaczyna się okres nawiązywania bliskich i opartych na stawianiu wymagań więzi emocjonalnych z przyjaciółmi tej samej płci. Zachowania płci przeciwnej są często powodem negatywnych reakcji emocjonalnych. Dzieci w wieku 6-12 lat w sposób czynny unikają wzajemnych kontaktów z płcią przeciwną, tworzą dotyczące jej negatywne stereotypy i wyraźnie wolą towarzystwo osobników tej samej płci.
Dopiero pod koniec okresu późnego dzieciństwa dzieci zaczynają poważniej brać pod uwagę możliwość zaprzyjaźnienia się z osobą płci przeciwnej
M.Bardziejewska,, Klasa szkolna jako grupa odniesienia”
Klasa szkolna jako grupa odniesienia dla młodzieży
między 12 a 18 rokiem życia olbrzymiego znaczenia nabierają grupy rówieśnicze
częściej grupami odniesienia stają się grupy nieformalne
z biegiem czasu klasa z grupy formalnej przekształca się w grupę nieformalną
Znaczenie uczestnictwa młodzieży w grupach nieformalnych i formalnych dla rozwoju w okresie dorastania
pojawia się potrzeba intensywnych kontaktów z innymi, i to zarówno w sensie ich ilości, jak też jakości
uczestnictwo w grupie rówieśniczej ma również duży wpływ na kształtowanie się zintegrowanej osobowości jednostki
formalne cechy grupy: więź społeczna, cele, spójność, przywództwo, role i pozycje, podział zadań, struktura komunikacji, normy
grupy nieformalne różnią się od formalnych siecią stosunków osobistych i społecznych, których nie określa statut czy regulamin
z rozwojowego punktu widzenia niezwykle ważne jest, aby młody człowiek mógł aktywnie włączać się w tworzenie struktury grupy i realizację jej funkcji- wówczas częściej będzie skłonny uznać ją za grupę odniesienia, za ,,znaczącego partnera”
nieformalna organizacja ułatwia także sprawowanie kontroli nad zachowaniem członków grupy
Klasa szkolna - przemiany z grupy formalnej w nieformalną
Definicje klasy szkolnej
Janowski przytacza definicję szkoły i klasy jako metafory teatru, w którym aktorami są zarówno nauczyciele jak i uczniowie. Miejscem akcji jest klasa. Na użytek dzieci ma zostać odegrany tekst sztuki. W ramach tego tekstu nauczyciel ma ,,rolę”, zgodnie z którą ma ,,coś” do przedstawienia uczniom
- Arends definiuje klasę jako ,,… złożony system społeczny i ekologiczny, w którym zachowanie uczniów i nauczycieli jest wynikiem wzajemnego oddziaływania jednostkowych potrzeb i instytucjonalnych ról. Z interakcji tych powstaje klimat klasy, który z kolei po części wyznacza stopień współpracy między uczniami oraz ich zaangażowanie w uczenie się”
- Filloux (za Durkheimem)-,, klasa to istota o własnej osobowości, prawdziwa indywidualność”
Definicja grupy społecznej:
Mika - ,,dwie lub więcej osób, między którymi istnieje bezpośrednia interakcja, które posiadają ustalone wspólne normy, mają wspólny cel, tworzą rozwiniętą strukturę grupową i mają poczucie odrębności swojej grupy w stosunku do innych grup.”
W grupie musi istnieć:
świadomość odrębności społecznej
struktura wewnątrzgrupowa, która precyzyjnie określa sytuację i miejsce każdej jednostki w grupie, jej prawa, obowiązki, role społeczne i status
Zjawiska grupowe zachodzące w klasie:
ustalanie się celów i norm
funkcjonowanie zgodne z obranymi czy przypisanymi rolami
charakterystyczny dla danej grupy schemat komunikowania się
jej spójność- klimat i charakter
Cel grupy:
Istnienie wspólnego celu jest jedną z cech wyróżniających grupę
Mika - ,,cel to punkt w przestrzeni o wartości pozytywnej, który dla całej grupy lub dla większości jej członków jest pożądany”
Ważne aby cel był:
zależny od osób w klasie, tzn. zgodny z ich kompetencjami i pod ich kontrolą
sprawdzalny, czyli czy będzie możliwy do rozpoznania moment jego osiągnięcia
powiązany z określonym kontekstem, czyli realistyczny
ekologiczny, czyli bezpieczny
Normy grupowe:
Normy mogą mieć swoje źródło zewnętrzne (powstają na tle doświadczeń społecznych) i wewnętrzne(powstają w procesie interakcji między członkami grupy)
→ aby powstały normy respektowane zarówno przez nauczyciela jak i przez uczniów musi istnieć dialog i interakcje między nimi
Komunikowanie się w grupie:
Struktura - koło - jedna pozycja jest centralna wobec pozostałych pozycji peryferyjnych i kontroluje cały proces komunikowania się w grupie
Struktura- łańcuch - brak pozycji dominującej, skoncentrowana na uczniach, ponieważ biorą oni udział w poszukiwaniu i przekazywaniu informacji
Struktura grupowa:
Rola - zbiór przepisów jak powinien zachowywać się człowiek, który zajmuje daną pozycję w grupie
struktura socjometryczna ustala się w grupie bardzo wcześnie, a tworzą ją potrzeby emocjonalno-afiliacyjne jednostek, mały dystans między międzyludzkie oraz podobieństwo postaw
nauczyciel powinien umożliwiać dzieciom wchodzenie w częstsze kontakty face to face, dzięki którym mogą poznawać się i oceniać siebie nawzajem
Spójność grupy:
Jest to pewien ,,stan, stopień nasilenia reakcji”, Wskaźnikami są: wspólne postawy, działania, wyznawane wartości i normy członków grupy
- im bardziej spójna grupa, tym atrakcyjniejsza. Atrakcyjność zależy od :stanu potrzeb człowieka będącego członkiem grupy oraz od właściwości grupy, które pozwalają jej na zaspokojenie tych indywidualnych potrzeb
Schmuck korzystny klimat społeczny to:
możliwość wpływania na otoczenie jest znaczna i rozdzielona między wszystkich członków grupy
wysoka atrakcyjność grupy i uczniów
normy sprzyjają wykonywaniu zadań dydaktycznych
komunikowanie się ma charakter otwarty i przybiera postać grupy
Dynamika rozwoju klasy:
Warunki efektywnej pracy z grupą:
rozpoznawanie zjawisk pozwalających określić aktualną fazę jej rozwoju
rozpoznawanie specyfiki zjawisk i procesów dotyczących konkretnej grupy
Correy- cztery fazy rozwoju grupy:
Faza młodości- grupa nastawiona jest na przyjmowanie i potrzebuje dużo troskliwości
Faza dorastania- grupa ,,bucha energią” , potrzebuje stawiania ograniczeń i ukierunkowywania
Faza dojrzałości- grupa gotowa jest produkować, dawać innym, staje się samosterowna i rozważna
Faza starości- grupa traci energię, spada zaangażowanie w pracę jej członków, pojawiają się wizje, plany dotyczące przyszłości
Rola nauczyciela w pracy z klasą-grupą
- nauczyciel przewodnikiem po świecie wiedzy i po świecie społecznym
- nauczyciel kształtuje otoczenie sprzyjające uczeniu się i formowaniu grupy
Kasten H. ,,Rodzeństwo”
1. Rozwój stosunków pomiędzy rodzeństwem we wczesnym dzieciństwie
- rodzeństwo zajmuje się sobą nawzajem ,
- młodsze dziecko z biegiem lat staje się równorzędnym partnerem zabawy
- różnica wieku 1,5 roku lub 3 lata nie ma wpływu ani na jakość ani na ilość wspólnych zajęć
- w stosunkach pomiędzy rodzeństwem nie objawiają się tak wyraźnie różnice płci, jak w przypadku dzieci nie spokrewnionych ze sobą(dzieci są w stosunku do siebie prospołeczne i pomocne)
- stosunki pomiędzy rodzeństwem są mniej podatne na bodźce zewnętrzne, przebiegają w bardziej automatyczny sposób i okazują się prostsze, głębsze, bliższe i bardziej spontaniczne niż inne stosunki społeczne
2. Zachowania społeczne wśród rodzeństwa
Zachowanie prospołeczne obejmuje wszelkie wzorce zachowania, które są korzystne dla odbiorcy i mogą być wykorzystane przez osobę działającą w sposób pozytywny.
- stwierdzono, że jest ono inicjowane dwukrotnie częściej przez starsze dziecko
- pomiędzy braćmi rzadziej rozgrywają się zachowania prospołeczne niż pomiędzy siostrami, pary składające się z brata i siostry sytuują się pośrodku
- dzieci w wieku od 4 do 6 lat częściej akceptują i przyjmują zachowanie prospołeczne od sióstr niż od braci
- różnica wieku (do 4 lat) nie odgrywa większej roli pod względem częstości współdziałania występującego pomiędzy rodzeństwem
- w wieku ok. 3 lat młodsze rodzeństwo o wiele rzadziej przejawia zachowania agresywne; starsze rodzeństwo bardzo szybko przywołuje je do porządku i młodsze dzieci od razu rezygnują
- czynne, fizyczne akty agresji można zaobserwować częściej u braci niż u sióstr
- w wielu przedszkolnym dorastające młodsze rodzeństwo coraz częściej prowokuje porachunki z rękoczynami. Do eskalacji agresywnego i negatywnego zachowania społecznego dochodzi szczególnie w parach braci i sióstr, a młodsze dziecko przyczynia się do tego w jednakowy sposób
- pomiędzy 4 a 6 rokiem życia młodszego dziecka wzorzec naśladownictwa pozostaje stosunkowo stabilny: młodsze dziecko naśladuje starsze stosunkowo 4 razy częściej. Wzajemne naśladownictwo przybiera na sile w przypadku par o jednej płci, natomiast słabnie w przypadku par mieszanych
3. Starsze rodzeństwo jako nauczyciel i wzorzec
- młodsze rodzeństwo łatwiej akceptuje swą rolę jako osoby uczącej się, gdy wzorcowe zachowanie pochodzi od siostry. Łatwiej mu także przyjąć od starszej siostry pomoc i wsparcie oraz zaakcentować wobec niej pewną zależność
- w wieku(7- 12 lat) pomiędzy rodzeństwem tej samej płci częściej dochodzi do porachunków, konfliktów i nieporozumień niż pomiędzy parą składającą się z brata i siostry. Szczególnie często zdarza się to wtedy, gdy różnica wieku pomiędzy dziećmi jest mniejsza niż 3 lata
4. Cztery wymiary stosunków pomiędzy rodzeństwem
Wśród 11 i 12-latków określono 4 podstawowe wymiary, w których stosunki pomiędzy rodzeństwem odgrywały główną rolę(badania Furmana i Buhrmestera): bliskość/ciepło, status/władza, konflikt i rywalizacja. Stwierdzono, że dzieci o tej samej płci odczuwają wobec siebie więcej ciepła i bliskości, szczególnie wtedy, gdy różnica wieku jest niewielka
Czy w tej fazie utrzymują się konflikty?
W tym okresie rozgrywają się szczególnie ostre konflikty pomiędzy rodzeństwem, dlatego wyżej wymienione wyniki badań są wątpliwe. Do tego procesu przyczyniają się także rodzice, ułatwiając swym dzieciom tej samej płci podążanie własną drogą i rozwijanie cech indywidualnych, wskazując im cechy specyficzne i własną odrębność.
5. Przejęcie funkcji opiekuńczych przez rodzeństwo
Do zachowania opiekuńczego, czyli do przejmowania zadań opieki i nadzoru dochodzi przede wszystkim w rodzinach licznych, w rodzinach z dzieckiem niepełnosprawnym, mającym braci lub siostry, i wśród rodzeństwa o dużej różnicy wieku.
6. Kontrola agresywnych zachowań wśród rodzeństwa
Istotna jakość stosunków pomiędzy rodzeństwem polega na tym, że nie ulegają one przerwaniu czy zakończeniu, gdy niekiedy przez dłuższy czas nakładają się na siebie fazy agresji i frustracji. Rodzeństwo jest związane ze sobą na dobre i na złe i jest skazane na znalezienie wyjścia z sytuacji wywołujących agresję. W przeciwieństwie do tego, przyjaźnie z rówieśnikami mogą zostać zakończone lub przynajmniej na jakiś czas przerwane.
2
2