Eksperci s¹dowi i przedstawiciele

organów œcigania oraz wymiaru spra-
wiedliwoœci podkreœlaj¹ potrzebê wy-
konywania testów na obecnoœæ nar-
kotyków w czasie kontroli drogowej
albo na posterunku policji. Pod ko-
niec lat 90. prowadzono badania do-
tycz¹ce wykrywania narkotyków
w pocie i œlinie, lecz obecnie wiêkszy
nacisk k³adzie siê na badanie œliny.

W artykule przedstawiono badania

nad testami wykonywanymi przy po-
dejrzeniu o prowadzenie pojazdu pod
wp³ywem narkotyków. W drugiej czê-
œci omówiono zagadnienia takie jak:
korelacja wystêpowania narkotyków
w œlinie z pogorszeniem zdolnoœci do
prowadzenia pojazdu, sposób pobie-
rania próbek, bierna kontaminacja,
wartoœci odciêcia czy badania po-
twierdzaj¹ce.

Pierwsze badania

Ju¿ w pocz¹tkowej fazie wdro¿e-

nia badañ narkotyków zrodzi³o siê
zainteresowanie wykorzystaniem œli-
ny jako materia³u badawczego. Nie-
które problemy, które siê wtedy poja-
wi³y, pozosta³y nierozwi¹zane do
dziœ.

W 1983 r. Peel i wsp. przeprowa-

dzali pomiary koncentracji narkoty-
ków w œlinie kierowców. Próbki pobie-
rano z gumy do ¿ucia podawanej
w celu pobudzenia pracy œlinianek.
Oryginalny protokó³ wymaga³, aby
analizê wykonywaæ na próbkach

o objêtoœci 3

µl, ale zosta³ zmieniony

ze wzglêdu na fakt, ¿e zwykle zabez-
pieczany materia³ mia³ mniejsz¹ ob-
jêtoœæ. Analizê wykonywano zmodyfi-
kowan¹ metod¹ EMIT dla kannabino-
idów, a dla pozosta³ych narkotyków
stosowano chromatografiê gazow¹
(GC) z detektorem fosforu i azotu
oraz detektorami wychwytu elektro-
nów (ECD). Dodatnie wyniki potwier-
dzono na chromatografie gazowym
sprzê¿onym ze spektrometrem ma-
sowym (GC-MS). Próbki pobrano od
56 kierowców. Ogólna jakoœæ zabez-
pieczanego materia³u by³a dobra, ale
objêtoœæ waha³a siê miêdzy 1 i 1,5
ml. Kannabinoidy stwierdzono u sze-
œciu, a diazepam u czterech bada-
nych.

Starmer i wsp. zbadali próbki œliny

pobrane od 318 kierowców ciê¿aró-
wek, 90 kierowców autobusów i 210
innych kierowców. Próbki pobierano
za pomoc¹ narzêdzia Epitope i anali-
zowano za pomoc¹ GC-MS. Narkoty-
ki o w³aœciwoœciach stymuluj¹cych
(amfetamina, efedryna, fenfluroami-
na, metamfetamina, metoksyfenami-
na, fentermina i fenylopropanolami-
na) stwierdzono u 29% kierowców
ciê¿arówek, 7% kierowców autobu-
sów i 3% innych kierowców.

W ramach niemieckich badañ pro-

wadzonych na drogach w latach
1992–1994 z u¿yciem Salivette ze-
brano próbki œliny od 13 ze 122 kie-
rowców, z których 93,1% zgodzi³o siê
na udzia³ w badaniach. W ci¹gu

pierwszego roku przekazano do ana-
lizy 3027 próbek. G³ówny problem
stanowi³a ich niewystarczaj¹ca objê-
toœæ: 32,6% z nich by³o w zasadzie
suchych (<0,1 ml). Œrednia wartoœæ
dla „mokrych” próbek wynosi³a 0,42
ml. Do sprawdzenia wystêpowania
jednej klasy narkotyku za pomoc¹ te-
stu immunologicznego jonizacyjno-
-fluorescencyjnego albo metody ra-
dioimmunologicznej potrzebne by³o
ok. 0,1 ml próbki. 45% próbek wystar-
cza³o na 6 analiz; 6% na 5; 5% na 4;
2% na 3; 7% na 2 i 1% na 1. WartoϾ
odciêcia wynosi³a 3 ng/ml dla benzo-
diazepin, 20 ng/ml dla kannabino-
idów, 100 ng/ml dla amfetamin, barbi-
turatów i opiatów i 200 ng/ml dla ko-
kainy. Najczêœciej wykrywanymi nar-
kotykami by³y benzodiazepiny (3,6%),
za nimi plasowa³y siê opiaty (0,7%),
cannabis (0,6%) i barbiturany (0,5%).

W ramach belgijskiego studium

dotycz¹cego toksykologii i urazów
(Belgian Toxicology and Trauma Stu-
dy) za pomoc¹ urz¹dzenia Omni-
-Sal® pobierano próbki œliny od kie-
rowców, którzy doznali obra¿eñ
w wypadkach drogowych. Przepro-
wadzono badania przesiewowe na
wystêpowanie kannabinoidów za po-
moc¹ EMIT, na obecnoœæ tricyklity-
ków, propoksypenu i opiatów za po-
moc¹ EPIA, oraz z u¿yciem ró¿nych
testów ELISA na inne narkotyki. Ba-
dania potwierdzaj¹ce przeprowadzo-
no za pomoc¹ GC-MS przy granicach
wykrywalnoœci 5–30 ng/ml. Autorzy

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06

86

PRZEK£ADY

Alain G. Verstraete

Badanie œliny przy podejrzeniu
prowadzenia pojazdów pod wp³ywem narkotyków

„Forensic Science International”, 2005, vol. 150, nr 2–3

uznali, ¿e ta metoda jest niewystar-
czaj¹co czu³a do wykrywania THC.
Napotkano problemy przy pobieraniu
próbek: na 1231 próbek w 55 stwier-
dzono du¿¹ zawartoœæ krwi, 130 by³o
znacznie zanieczyszczonych krwi¹,
a 64 zawiera³y œlady krwi. Wymaga-
n¹ iloœæ 1 ml próbki otrzymano tylko
w 27% przypadków. Œrednia objêtoœæ
zabezpieczanego materia³u wynosi³a
0,66 ml (SD : 0,51 ml). Dziewiêædzie-
si¹t trzy urz¹dzenia do pobierania
próbek nie zawiera³y œliny. Je¿eli ob-
jêtoœæ próbki by³a wiêksza ni¿ 700 l,
wykonywano analizê GC-MS, a je¿e-
li by³a mniejsza ni¿ 700 l, badano
próbkê z u¿yciem próby immunolo-
gicznej, wiêc nie mo¿na by³o prze-
prowadziæ porównania miêdzy prób¹
immunologiczn¹ i

GC-MS. Inne

stwierdzone problemy to pêkniêcie
pa³eczki do pobierania próbki (0–1%
w poszczególnych oœrodkach), ode-
rwanie siê s¹czka wewn¹trz jamy
ustnej (10–15%), brak nas¹czenia
z powodu niewystarczaj¹cego wy-
dzielania œliny (20–75%), niewyst¹-
pienie zabarwienia wskaŸnika po 15
min mimo nas¹czenia s¹czka
w 5–10%. Podczas przeprowadzania
testów immuonologicznych pojawi³y
siê problemy z rozró¿nieniem wyni-
ków ujemnych od dodatnich w praw-
dziwych próbkach. Stwierdzono wiele
fa³szywych wyników dodatnich dla
amfetaminy i jej pochodnych oraz ko-
kainy, np. dla amfetamin 165 na 587

próbek da³o wynik dodatni po zasto-
sowaniu ELISA, z czego tylko dla 13
otrzymano dodatnie wyniki badania
moczu.

Koniec XX wieku

W latach 90. opracowano pierw-

szy test na obecnoœæ narkotyków
w œlinie do stosowania w warunkach
polowych. W 1999 r. istnia³y ju¿ trzy
takie testy: Avitar OralScreen, Co-
zart Rapiscan i Securetec Drugwipe.
Z inicjatywy Komisji Europejskiej
rozpoczêto studium Rosita (Roadsi-
de testing assessment – ocena te-
stów drogowych). Badania te mia³y
na celu ocenê wartoœci testów prze-
prowadzonych na miejscu kontroli
drogowej. Wyniki otrzymane od poli-
cjantów z 16 krajów wykaza³y, ¿e œli-
na jest preferowanym materia³em
badawczym ze wzglêdu na jej ³atw¹
dostêpnoœæ, nieinwazyjny charakter
badañ i œcis³¹ korelacjê obecnoœci
narkotyków z pogorszeniem zdolno-
œci do prowadzenia pojazdu. Z po-
dobnych przyczyn drugim po œlinie
materia³em badawczym jest pot.
Preferowana konfiguracja badañ to
zastosowanie jednorazowego wielo-
parametrowego testu daj¹cego
w ci¹gu 5 min jasny, jednoznaczny
wynik dla wy¿ej wymienionych grup
narkotyków. Œrednia cena jednego
przyrz¹du, któr¹ uznano za rozs¹d-
n¹ w kontekœcie tych badañ, wynosi-

³a 3,9 euro, zaœ dla urz¹dzenia
o czterech parametrach – 14 euro.
W eksperymentalnej czêœci badañ
na 2968 kierowcach przetestowano
11 urz¹dzeñ do badania moczu na
miejscu kontroli drogowej, 3 urz¹-
dzenia do badania œliny i 1 do bada-
nia potu, a wyniki jakoœciowe porów-
nywano z wynikami otrzymanymi
z u¿yciem danych metod, a tak¿e
z wynikami badania próbek krwi
ocenianymi tymi samymi metodami
(g³ównie GC-MS albo w niektórych
przypadkach, dla benzodiazepin,
HPLC-DAD albo GC-ECD). Ze
wzglêdu na ró¿nice w legislacji wa-
runki wykonywania testów i liczba
odnotowanych wyników dodatnich
dla poszczególnych narkotyków by³y
zró¿nicowane.

Wyniki dodatnie i ujemne dla da-

nej klasy narkotyków w próbkach œli-
ny, potu i moczu porównywano z wy-
nikami badania próbek krwi tymi sa-
mymi metodami. Umo¿liwi³o to obli-
czenie czu³oœci, specyficznoœci i do-
k³adnoœci metod (GC-MS) w ró¿nych
p³ynach ustrojowych. Generalnie, do-
k³adnoœæ takich porównañ przepro-
wadzanych za pomoc¹ GC-MS wy-
nosi³a od 78% (kannabinoidy w po-
cie) do 99% (kokaina w œlinie) (tab.
1). Wyj¹tkowym przypadkiem jest
grupa benzodiazepin, w którym zbyt
niska wra¿liwoœæ metod odniesienia
wydaje siê przyczyn¹ s³abej wra¿li-
woœci dla œliny (29%).

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06

87

PRZEK£ADY

Accuracy

Sensitivity

Specificity

Analyte

Urine (%)

Oral

fluid (%)

Sweat (%)

Urine (%)

Oral

fluid (%)

Sweat (%)

Urine (%)

Oral

fluid (%)

Sweat (%)

Amphetamine

Benzodiazepines

Cannabinoids

Cocaine

Opiates

94

89

86

87

86

95

29

89

99

91

97

NT

78

89

80

97

89

97

95

97

98

21

86

96

89

100

NT

91

100

88

92

90

81

98

85

91

67

90

99

91

0

NT

17

0

63

Tabela 1

Porównanie dok³adnoœci, czu³oœci i specyficznoœci wyników jakoœciowych GC-MS w moczu, œlinie i pocie

z GC-MS we krwi dla ró¿nych narkotyków

NT: not tested.

Jest oczywiste, ¿e nigdy nie osi¹-

gniemy 100% korelacji miêdzy ró¿ny-
mi p³ynami ustrojowymi. Na wyniki ma
wp³yw czas, który up³yn¹³ miêdzy za-
¿yciem narkotyku i pobraniem próbki.
Je¿eli narkotyk za¿yto bardzo nie-
dawno, mo¿e on byæ obecny tylko we
krwi i œlinie, ale jeszcze nie w moczu.
Je¿eli czas ten jest d³u¿szy, mo¿e ju¿
nie byæ wykrywalny we krwi, tylko
w moczu (i ewentualnie w pocie).

Ocena testów do badania œliny na

miejscu zdarzenia wykaza³a, ¿e jesz-
cze wiele mo¿na ulepszyæ. Dla amfe-

taminy i jej pochodnych dok³adnoœæ
dzia³ania wszystkich urz¹dzeñ wyno-
si³a najwy¿ej 80%. Dla benzodiaze-
pin czu³oœæ urz¹dzeñ do zastosowa-
nia w czasie kontroli drogowej i me-
tod potwierdzania by³a bardzo s³aba
(tab. 2). Benzodiazepiny wystêpuj¹

w œlinie w niezwykle niskich koncen-
tracjach (czêsto mniejszych ni¿
1 ng/ml). Dla kannabinoidów czu³oœæ
by³a zbyt niska (tylko 18–50% w po-
równaniu z wynikami dla krwi). Istnia-
³y przes³anki wskazuj¹ce, ¿e THC
mo¿e siê wi¹zaæ z materia³em niektó-
rych urz¹dzeñ do pobierania próbek.
Otrzymywano wiêksze koncentracje
THC z bawe³nianego s¹czka Salivet-
te ni¿ z wypluwanej œliny. Ale ostatnio
Teixeira i wsp. donieœli, ¿e koncentra-
cje w œlinie s¹ wy¿sze ni¿ mierzone
za pomoc¹ Salivette, co mo¿na t³u-

maczyæ wstêpn¹ obróbk¹ próbek wy-
pluwanych. Dla kokainy i metabolitów
w œlinie ocena jest utrudniona z po-
wodu niewielkiej liczby wyników do-
datnich (n=4 dla Rapiscan). Wra¿li-
woœæ testu Drugwipe by³a zbyt niska.
Wreszcie dla opiatów testy wykony-

wane na miejscu kontroli drogowej
wykaza³y mniejsz¹ dok³adnoœæ ni¿
badania moczu. Tak¿e w tym przy-
padku czu³oœæ okaza³a siê zbyt ni-
ska.

Na podstawie analizy krzywej wy-

ników stwierdzono, ¿e optymalne od-
ciêcie dla amfetamin w œlinie mieœci
siê w przedziale 70–90 ng/ml. Dla
kannabinoidów, kokainy i opiatów
wartoœci te wynosi³y odpowiednio 2,
5–10 i 5–10 ng/ml (tab. 3).

Znaczna wiêkszoœæ uczestnicz¹-

cych zespo³ów (szeœæ z oœmiu), które

przeprowadza³y ocenê urz¹dzeñ,
wskaza³a œlinê jako preferowany ma-
teria³ badawczy w testach prowadzo-
nych w czasie kontroli drogowych, in-
ne wskazywa³y na pot, a inne –
mocz. Metody zabezpieczenia œliny
wymagaj¹ jeszcze ulepszenia.

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06

88

PRZEK£ADY

Tabela 2

Wartoœci dok³adnoœci (Acc.), czu³osci (Sens.) i specyficznosci (Spec.) w odniesieniu do krwi

mierzone za pomoc¹ GC-MS dla trzech kitów do badania œliny

Tabela 3

Proponowane wartoœci progowe (cut-offs) ng/mL dla narkotyków w œlinie

w zestawieniu z optymalnymi wartoœciami progowymi ustalonymi w studium Rosita

Securetec Drugwipe

Cozart Rapiscan

AvitarOralScreen

Type of drug

n

Acc.

(%)

Sens.

(%)

Spec.

(%)

n

Acc.

(%)

Sens.

(%)

Spec.

(%)

n

Acc.

(%)

Sens.

(%)

Spec.

(%)

Amphetamine

MDMA (Ecstasy)

Benzodiazepines

Cannabinoids

Cocaine

Opiates

142

13

0

0

34

214

73

72

82

81

90

90

75

63

55

55

93

83

111

61

133

98

4

109

80

74

56

79

50

81

87

67

17

16

50

67

74

74

90

94

50

83

0

0

0

179

190

180

84

99

86

50

0

50

84

99

87

Screening

Confirmation

Rosita (GC-MS)

THC parent and metabolite

Cocaine metabolites

Opiate metabolites

Phencyclidine

Amphetamines

MDMA

4

20

40

10

50

50

THC parent drug

Cocaine

Morphine

Codeine

6-Acetylmorphine

Phencyclidine

Amphetamine

Methamphetamine, MDMA, MDA, MDEA

2

8

40

40

4

10

50

1.9

5–10

5–10

70–80

Pobieranie wymazu z jêzyka wy-

dawa³o siê zadowalaj¹c¹ technik¹,
ale w tym wypadku analityczna tech-
nika wykrywania musi byæ bardzo
czu³a. Pobieranie próbek œliny za po-
moc¹ odpowiednich przyrz¹dów tak-
¿e poci¹ga³o za sob¹ problemy –
czasem by³o k³opotliwe i nieprzyjem-
ne dla badanego (w niektórych wy-
padkach, nie wiadomo, czy celowo,
badani po³ykali przyrz¹dy do pobie-
rania œliny), a czasem pobrana œlina
by³a lepka i nie nadawa³a siê do
u¿ytku.

Kiedy badani odczuwali suchoϾ

w ustach, pobieranie próbek by³o
jeszcze trudniejsze i bardziej czaso-
ch³onne. Ale przy odrobinie wytrwa-
³oœci udawa³o siê zabezpieczyæ œlinê
w prawie wszystkich wypadkach. Wy-
dawa³o siê, ¿e pobieranie próbek po-
tu albo œliny na ogó³ by³o przyjmowa-
ne przez badanych o wiele lepiej ni¿
pobieranie próbek potu, krwi albo
moczu. Mo¿na siê jednak zastana-
wiaæ, czy bêdzie tak równie¿ wtedy,
gdy wyniki tych badañ zostan¹ zasto-
sowane w procesie œcigania prze-
stêpstw.

Œredni ca³kowity czas pobrania

próbki i analizy wynosi³ 20 min (prze-
dzia³ 13–33 min), co uznano za okres
zbyt d³ugi jak na kontrolê drogow¹.
Ogólne komentarze funkcjonariuszy
dotyczy³y skomplikowanej procedury
przygotowania próbek (filtrowanie,
nak³adanie pipet¹ i manipulacje pro-
bówkami).

Badania Rosita wykaza³y potrzebê

badania œliny na obecnoœæ narkoty-
ków w czasie kontroli drogowych
w Europie i nada³y rozpêdu pracom
nad stworzeniem nowego testu. Te-
sty takie umo¿liwiaj¹ policjantom zy-
skanie silniejszego przekonania co
do stanu kierowcy podejrzanego
o prowadzenie pojazdu pod wp³y-
wem narkotyków. Bez narzêdzia, któ-
re umo¿liwia potwierdzenie podej-
rzeñ na miejscu zajœcia, policjanci
niechêtnie podejmuj¹ dalsze czynno-
œci. Testy wykonywane podczas kon-
troli pozwalaj¹ na zaoszczêdzenie

czasu dziêki uproszczeniu procedury
i zastêpuj¹ dro¿sz¹ analizê laborato-
ryjn¹. Poza tym skraca siê czas nie-
dogodnoœci dla osób niebêd¹cych
pod wp³ywem narkotyków. Wiêk-
szoœæ uczestników badañ by³a za-
chwycona wynikami, szczególnie ¿e
mo¿na je odczytywaæ elektronicznie.

W badaniach porównawczych œli-

ny i moczu Speckl i wsp. otrzymali
odpowiedni¹ iloœæ œliny pobieranej za
pomoc¹ urz¹dzenia Clin Rep® od
85% badanych bior¹cych udzia³
w programie odwykowym. Próbki
analizowano za pomoc¹ GC-MS.
W badaniach przesiewowych z od-
ciêciem na poziomie 300 ng/ml dla
moczu i 10 ng/ml dla œliny uzyskano
dobr¹ zgodnoœæ miêdzy moczem i œli-
n¹ (93 wyniki ujemne, 43 wyniki do-
datnie), to znaczy rozbie¿noœæ wyst¹-
pi³a tylko w trzech przypadkach (do-
datni wynik badania moczu i ujemny
– œliny). Czas utrzymywania siê œla-
dów za¿ywania opiatów w œlinie by³
zró¿nicowany (od 1 do 4 dni).

W ramach badañ przeprowadzo-

nych w Quebecu w latach 1999
i 2000 pobrano próbki œliny od 8177
kierowców, z których analizowano
86,1%. W populacji kierowców wy-
kryto kokainê w 1,1% próbek moczu
i 1% próbek œliny.

XXI wiek

Na pocz¹tku XXI wieku opracowa-

no wiele testów do wykrywania nar-
kotyków w œlinie i obecnie na rynku
dostêpnych jest 12 przyrz¹dów (nie-
które z nich to prototypy). Przeprowa-
dzono szereg badañ dotycz¹cych
dzia³ania testów do wykorzystania
w terenie i w laboratorium.

W ramach Duñskich Badañ Dro-

gowych poproszono 1000 kierowców
o oddanie próbek œliny, pobieranych
za pomoc¹ zestawu Cozart Rapi-
Scan. Wykonano badania przesiewo-
we za pomoc¹ enzymatycznej próby
immunologicznej, a dodatnie wyniki
potwierdzono metod¹ GC-MS. Wyni-
ki dotycz¹ce obecnoœci oprócz ben-

zodiazepin potwierdzano czêœciowo
na GC-ECD i czêœciowo na HPLC-
-DAD. Zebrano 961 próbek od 980
zatrzymanych kierowców, co daje
1,9% przypadków odmowy/odrzuce-
nia W 896 przypadkach (93%) próbki
zawiera³y wystarczaj¹c¹ iloœæ mate-
ria³u. Brak œliny by³ spowodowany nie
suchoœci¹ w jamie ustnej, tylko pro-
blemami z urz¹dzeniem do pobiera-
nia. 7% próbek da³o dodatni wynik
we wstêpnym screeningu, ale tylko
2% okaza³o siê dodatnie po potwier-
dzeniu. Potwierdzono tylko jeden
z 14 dodatnich wyników badania
przesiewowego na wystêpowanie
amfetaminy. WskaŸniki potwierdze-
nia pozytywnych wyników wynosi³y
7 na 21 dla cannabis, dla 1 na 2 ko-
kainy, 3 na 24 dla opiatów i 6 na 8 dla
benzodiazepin. W siedmiu wypad-
kach w próbce nie by³o wystarczaj¹-
cej iloœci œliny do przeprowadzenia
badania potwierdzaj¹cego. Autorzy
sugerowali, ¿e tak¹ rozbie¿noœæ wy-
ników mo¿na wyjaœniæ niespecyficz-
noœci¹ testów screeningowych.

Kauert i wsp. pobierali œlinê (z u¿y-

ciem systemu DrugTest) i osocze
w czasie 154 kontroli drogowych. Ba-
danie przesiewowe osocza przepro-
wadzono za pomoc¹ EIA i potwier-
dzono na GC-MS. Zanalizowano œli-
nê za pomoc¹ GC-MS. W 134 przy-
padkach wykrywano co najmniej jed-
n¹ substancjê. Niezgodnoœci stwier-
dzono w 8 z 88 dodatnich wyników
na obecnoϾ THC, 4 z 25 dodatnich
wyników wystêpowania kokainy,
5 z 32 dodatnich wyników dla opia-
tów, 6 z 36 dla amfetaminy i 4 z 29
dla MDMA. Po weryfikacji z surowic¹
stwierdzono wyniki fa³szywe dodat-
nie w 10% przypadków.

Studium Rosita-2 (2003–2005)

rozpoczête w 2003 r. mia³o na celu
ocenê urz¹dzenia do pobierania œliny
do zastosowania w terenie albo na
posterunkach policji. W szeœciu kra-
jach europejskich (Belgii, Francji, Fin-
landii, Niemczech, Norwegii i Hiszpa-
nii) oraz piêciu stanach USA (Flory-
dzie, Indianie, Utah, Waszyngtonie

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06

89

PRZEK£ADY

i Wisconsin) sprawdzano dzia³anie
nowych testów na wystêpowanie nar-
kotyków w œlinie i porównywano
z wykorzystaniem ELISA i metodami
chromatograficznymi do badania œli-
ny (po pobraniu próbek za pomoc¹
Intercept) i krwi.

W czasie powstawania artyku³u

nie by³o jeszcze wyników badañ testu
polowego, ale wstêpne eksperymen-
ty wykonane na próbkach œliny, do
których dodano narkotyki, wykaza³y,
¿e prawid³owe dzia³anie niektórych
testów jest do przyjêcia dla opiatów,
metamfetaminy (³¹cznie z MDMA al-
bo escstasy) i amfetaminy, a w mniej-
szym stopniu dla kokainy i jej meta-
bolitów, lecz pozostaje wiele proble-
mów z THC, je¿eli wystêpuje ono
w stê¿eniu 50 ng/ml albo mniejszym.
Pocz¹tkowo badania w tym zakresie
by³y spowolnione ze wzglêdu na d³u-
gotrwa³y proces zdobywania zgody
odpowiednich rad naukowych oraz
trudnoœci przy pobieraniu materia³u
(wiele osób odmawiaj¹cych uczest-
nictwa i nieprawid³owe funkcjonowa-
nie urz¹dzeñ do pobierania próbek).
Jedno z urz¹dzeñ sprawi³o wiele
trudnoœci przy pobieraniu œliny od
osób podejrzanych o prowadzenie
pojazdów pod wp³ywem narkotyków
– nieprawid³owoœci wyst¹pi³y w 75%
przypadków. Dwa urz¹dzenia wyco-
fano w trakcie badañ z powodu licz-
nych nieprawid³owoœci.

Toxiquick®, urz¹dzenie stosowa-

ne do badania moczu i œliny, przete-
stowano podczas kontroli drogowych
na 302 kierowcach. Œlinê zabezpie-
czano na s¹czek wprowadzany do ja-
my ustnej. Wyniki porównano z wyni-
kami dla próbek krwi. Procent rezul-
tatów fa³szywych dodatnich waha³
siê od 0% (metadon) do 20% (canna-
bis). Napotkano wiele problemów:
pobieranie próbek œliny by³o niehigie-
niczne, nie udawa³o siê pobieraæ wy-
starczaj¹cej iloœci materia³u i policja
mia³a trudnoœci z odczytywaniem wy-
ników.

Swann i wsp. ocenili Cozart Rapi-

scan do wykrywania amfetaminy na

podstawie badañ 22 ochotników, któ-
rym podano 0,42 mg/kg placebo
z deksamfetamin¹. W porównaniu
z granic¹ kwantyfikacji GC-MS 20
ng/ml Cozart Rapiscan mia³ wra¿li-
woϾ 76% i specyficznoϾ 98,4%.

Przegl¹d najnowszych przepisów
umo¿liwiaj¹cych badania œliny
w sprawach zwi¹zanych
z prowadzeniem pojazdów
pod wp³ywem narkotyków

W ci¹gu ostatnich lat w niektórych

krajach wprowadzono tak¿e istotne
zmiany w przepisach. W Wielkiej Bry-
tanii ustawa z 2003 r. o bezpieczeñ-
stwie na kolei i w transporcie upraw-
nia policjanta do przeprowadzenia
wstêpnych testów, je¿eli istniej¹ uza-
sadnione podejrzenia, ¿e:

– osoba prowadzi pojazd, usi³uje

prowadziæ pojazd albo jest odpowie-
dzialna za pojazd znajduj¹cy siê na
drodze lub w innym miejscu publicz-
nym, maj¹c w organizmie alkohol lub
narkotyk albo bêd¹c pod jego wp³y-
wem;

– osoba prowadzi, usi³uje prowa-

dziæ albo jest odpowiedzialna za po-
jazd znajduj¹cy siê na drodze lub
w innym miejscu publicznym, maj¹c
w organizmie alkohol albo narkotyk
lub te¿ bêd¹c niezdoln¹ do prowa-
dzenia pojazdu z powodu za¿ycia
narkotyku, nadal ma w organizmie al-
kohol albo narkotyk albo znajduje siê
pod wp³ywem narkotyku;

– osoba pope³ni³a wykroczenie

drogowe, gdy pojazd by³ w ruchu;

– je¿eli funkcjonariusz ma podsta-

wy, aby s¹dziæ, ¿e dana osoba pro-
wadzi³a pojazd, próbowa³a go prowa-
dziæ albo by³a za niego odpowiedzial-
na w chwili, kiedy dosz³o do wypad-
ku.

Wymieniono trzy typy wstêpnych

badañ: badanie wydychanego powie-
trza, test obni¿onej zdolnoœci do pro-
wadzenia pojazdu (obserwacja wyko-
nywania zadañ oraz inne spostrze¿e-
nia dotycz¹ce stanu fizycznego, mo-
g¹ce wskazywaæ na to, ¿e osoba jest

niezdolna do prowadzenia pojazdu)
oraz wstêpny test na wystêpowanie
narkotyków (wi¹¿e siê to z zabezpie-
czeniem potu albo œliny i wykorzysta-
niem próbki w celu otrzymania wska-
zania, czy w organizmie danej osoby
znajduje siê narkotyk).

Tak¿e w stanie Wiktoria w Austra-

lii w grudniu 2003 r. wprowadzono
przepisy uprawniaj¹ce policjê do
przeprowadzania w czasie kontroli
drogowych badania œliny na wystêpo-
wanie cannabis i metamfetaminy.

Je¿eli wstêpne badanie wyka¿e,

¿e œlina pobrana od danej osoby za-
wiera okreœlony nielegalny narkotyk
albo je¿eli dana osoba odmówi pod-
dania siê wstêpnemu testowi, mo¿na
od tej osoby wymagaæ, aby odda³a
próbkê œliny do analizy. Próbka œliny
pobrana zgodnie z tym przepisem zo-
stanie przes³ana do analizy tylko
wówczas, gdy badanie wyka¿e, ¿e
zawiera ona dany nielegalny narko-
tyk. To wyniki analizy stanowi¹ pod-
stawê wszelkich oskar¿eñ. Osoba,
od której za¿¹dano próbki œliny, mo¿e
zostaæ poproszona o oddanie krwi,
je¿eli nie jest w stanie oddaæ próbki
œliny z przyczyn medycznych albo
przyrz¹d do pobierania próbek z ja-
kiegoœ powodu nie nadaje siê do ba-
dania obecnoœci danego narkotyku.

W Polsce, zgodnie z zarz¹dze-

niem nr 496 Komendanta G³ównego
Policji z 25 maja 2004 r. w sprawie
badania na zawartoϾ w organizmie
alkoholu lub œrodka dzia³aj¹cego po-
dobnie do alkoholu (§ 10), „je¿eli
w wyniku obserwacji zachowania kie-
ruj¹cego pojazdem zachodzi podej-
rzenie, ¿e znajduje siê on w stanie po
u¿yciu œrodków dzia³aj¹cych podob-
nie do alkoholu, a jego badanie urz¹-
dzeniem elektronicznym nie wykaza-
³o co najmniej stanu po u¿yciu alko-
holu, kieruj¹cego nale¿y poddaæ te-
stom psychofizycznym, polegaj¹cym
m.in. na sprawdzeniu reakcji Ÿrenic,
próbie »palec-nos« lub »palec-
-palec«. W przypadku utwierdzenia
siê policjanta w podejrzeniu, kieruj¹-
cego nale¿y poddaæ badaniu œliny”.

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06

90

PRZEK£ADY

Rozporz¹dzenie nr 1104 Ministra

Zdrowia do ustawy – Prawo o ruchu
drogowym w § 4.1 okreœla badanie
œliny jako badanie polegaj¹ce na „po-
braniu, bez dodawania jakichkolwiek
substancji, próbek œliny i ich umiesz-
czeniu w urz¹dzeniu do oznaczania
metod¹ immunologiczn¹ œrodków
dzia³aj¹cych podobnie do alkoholu,
zgodnie z instrukcj¹ obs³ugi tego
urz¹dzenia”.

Oczekuje siê, ¿e ta tendencja bê-

dzie siê utrzymywa³a i ¿e kolejne kra-
je bêd¹ dopuszcza³y wykorzystanie
badania œliny w sprawach zwi¹za-
nych z prowadzeniem pojazdów pod
wp³ywem narkotyków, szczególnie
po osi¹gniêciu wiarygodnoœci urz¹-
dzeñ do testów w czasie kontroli dro-
gowych. Z drugiej strony krew (oso-
cze albo surowica) pozostanie mate-
ria³em wykorzystywanym do badañ
dowodowych.

Korelacja z obni¿eniem zdolnoœci
do prowadzenia pojazdu

Jedn¹ ze stwierdzonych zalet ba-

dania œliny na obecnoœæ narkotyków
jest lepsza korelacja z obni¿eniem
zdolnoœci do prowadzenia pojazdów
ni¿ w przypadku badania moczu.
Przeprowadzono wiele prac badaw-
czych maj¹cych na celu stwierdzenie
korelacji miêdzy koncentracj¹ narko-
tyku w œlinie i obni¿eniem zdolnoœci
do prowadzenia pojazdów. Dla po-
chodnych amfetaminy dot¹d nie wy-
kazano korelacji. Dla cannabis stwier-
dzono istotn¹ korelacjê miêdzy œred-
nimi koncentracjami w œlinie (ale nie
miêdzy pojedynczymi wartoœciami)
i skal¹ feel drug (uczucie odurzenia),
testem zamiany liczb na litery i akcj¹
serca. Menkes i wsp. stwierdzili istot-
n¹ korelacjê miêdzy logarytmem kon-
centracji THC w œlinie i subiektywnym
wp³ywem na akcjê serca. Korelacja
miêdzy log [THC] i stanem odurzenia
by³a znaczna u poszczególnych
osób. Dla kokainy stwierdzono istotn¹
korelacjê miêdzy koncentracj¹ w œli-
nie i skali samodzielnej oceny, je¿eli

chodzi o uczucie odurzenia, good-
ness scale (skala dobrego samopo-
czucia), rush scale, wp³yw o charakte-
rze psychotomimetycznym i akcjê
serca. Cone i wsp. wykazali tak¿e, ¿e
czas utrzymywania siê efektów far-
makologicznych (szerokoœæ Ÿrenic,
akcja serca, subiektywne odczucie
bycia „na haju”) albo innego dzia³ania
narkotyków by³y generalnie takie sa-
me albo krótsze ni¿ czas wykrywalno-
œci kokainy w œlinie przy wartoœci pro-
gowej 25 ng/ml. Dla morfiny stwier-
dzono zwi¹zek dawka-reakcja miêdzy
koncentracj¹ narkotyku w œlinie, sze-
rokoœci¹ Ÿrenicy i zachowaniem.

Pobieranie próbek

W wiêkszoœci wczesnych prac ba-

dawczych wystêpowa³y problemy
z pobieraniem próbek. U osób, które
niedawno za¿ywa³y narkotyki wywo³u-
j¹ce suchoœæ w ustach, np. amfetami-
nê i jej pochodne, kokainê albo canna-
bis, w jamie ustnej jest niewiele p³ynu
i jest on bardzo lepki. Próbowano ró¿-
nych rozwi¹zañ, np. pobudzania wy-
dzielania œliny poprzez podanie kwa-
œnych cukierków, gumy do ¿ucia, pa-
rafiny, wykonywanie mechanicznych
ruchów urz¹dzeniem do pobierania
œliny w jamie ustnej itp. Takie stymulo-
wanie przyczynia siê rzeczywiœcie do
zwiêkszenia wydzielania œliny, ale ob-
ni¿a te¿ koncentracjê narkotyku. Wy-
kazano, ¿e koncentracja kodeiny w œli-
nie jest uzale¿niona od protoko³u po-
bierania próbek, przy czym najwy¿sz¹
koncentracjê otrzymuje siê, je¿eli
próbki pobierane s¹ poprzez zabez-
pieczanie wypluwanej œliny.

W celu naniesienia lepkiej œliny na

urz¹dzenia stosowane w terenie wie-
lu producentów rozcieñcza j¹ bufora-
mi, komplikuje to jednak proces po-
bierania próbek. SAHMSA zaleca
obecnie pobieranie próbek poprzez
odpluwanie do czystej probówki, ale
ten proces jest mniej higieniczny
i bardziej czasoch³onny, i prawdopo-
dobnie bêdzie gorzej tolerowany
przez badanych.

Niektórzy autorzy zaobserwowali,

¿e THC jest wi¹zany przez urz¹dze-
nie do pobierania próbek i w celu je-
go uwolnienia potrzebny jest roz-
puszczalnik organiczny. Zró¿nicowa-
nie sprawnoœci pobierania próbek po-
ci¹ga za sob¹ koniecznoœæ oceny ca-
³ego procesu, a nie ograniczania siê
do oceny granicy wykrywalnoœci pró-
by immunologicznej. Je¿eli proces
pobierania próbek jest sprawniejszy,
istnieje du¿a mo¿liwoœæ, ¿e urz¹dze-
nie o mniejszej czu³oœci mo¿e wykry-
waæ spo¿ycie narkotyków przez d³u¿-
szy czas ni¿ czulsze urz¹dzenie
z mniej sprawnym systemem pobie-
rania próbek. Chocia¿ przeprowa-
dzono pewn¹ liczbê badañ, istnieje
potrzeba przeprowadzenia dalszych
ewaluacji testów do badania œliny na
wystêpowanie narkotyków po kontro-
lowanym podaniu narkotyków ochot-
nikom, szczególnie je¿eli chodzi
o marihuanê.

Ostatnio Cozart Bioscience opra-

cowa³ nowe urz¹dzenie do pobiera-
nia próbek, pobieraj¹ce œrednio 1,57
ml (1,01–2,13). Aby dokonaæ oceny
tego urz¹dzenia koniecznych bêdzie
wiele eksperymentów w terenie.

Bierne palenie

W zwi¹zku z badaniami w miejscu

pracy pojawi³o siê zagadnienie zwi¹-
zane z tym, ¿e wyniki badañ œliny
mog¹ siê okazaæ dodatnie z powodu
biernego palenia. To ryzyko jest naj-
powa¿niejsze dla THC, poniewa¿
substancja ta wystêpuje w jamie ust-
nej z powodu biernej kontaminacji
i nie jest wydalana. W wyniku prze-
prowadzonych niedawno ekspery-
mentów zaobserwowano u biernych
palaczy (w ekstremalnych warun-
kach: 5 osób pal¹cych i 4 biernych
palaczy w pokoju 36 m

2

) koncentra-

cje THC do 2 ml po pierwszych 30
min po paleniu, przy czym u jednej
osoby wyst¹pi³o 4,2 ng/ml po 50 min.
Jednak¿e w sprawach zwi¹zanych
z prowadzeniem pojazdów pod wp³y-
wem narkotyków, w œwietle faktu, ¿e

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06

91

PRZEK£ADY

coraz wiêcej kierowców pali marihu-
anê, istniej¹ powody do niepokoju.
Byæ mo¿e bêdzie konieczne zwiêk-
szenie wartoœci odciêcia proponowa-
nych przez SAMHSA kosztem czasu
wykrywania.

Wartoœci progowe

SAMHSA zaproponowa³a badania

przesiewowe i wartoœci progowe do
badañ wystêpowania narkotyków
w œlinie. Wiêkszoœæ tych wartoœci jest
podobna do wartoœci stwierdzonych
w studium Rosita (tab. 3). Mo¿na
oczekiwaæ, ¿e je¿eli te wartoœci progo-
we zostan¹ zaakceptowane, stan¹ siê
de facto standardami stosowanymi
w wiêkszoœci prób screeningowych.

Próby potwierdzaj¹ce

W ramach licznych badañ prowa-

dzonych w XX w. ze wzglêdu na
ograniczon¹ objêtoœæ, nie by³o mo¿li-
woœci badania próbek na obecnoœæ
wszystkich narkotyków. Ostatnio
wiele laboratoriów wprowadzi³o me-
todê LC-MS/MS, która umo¿liwia wy-
konywanie ponad 20 ró¿nych narko-
tyków w 250

µl œliny (³¹cznie z THC

i benzodiazepin¹). Chocia¿ te meto-
dy nie zosta³y jeszcze opublikowane,
opisano jedn¹ metodê pomiaru opia-
tów, amfetaminy i jej pochodnych, ko-
kainy i benzoylekgoniny w 200

µl œli-

ny. Niektóre komponenty u¿ytych bu-
forów wykorzystanych do rozcieñcza-
nia próbek œliny mog¹ zaburzaæ prze-
prowadzenie metod potwierdzaj¹-
cych.

Œlina pobierana
do wstêpnego testu
w czasie kontroli drogowej

Aby uznaæ test dotycz¹cy pro-

wadzenia pojazdów pod wp³ywem

narkotyków za skuteczny i wiary-
godny, wynik dodatni powinien sta-
nowiæ siln¹ przes³ankê obecnoœci
œladów narkotyku we krwi, a wynik
ujemny – odpowiadaæ ich nieobec-
noœci.

Liczne badania wykaza³y, ¿e mo¿-

na stwierdziæ stosunkowo dobr¹ ko-
relacjê miêdzy obecnoœci¹ lub bra-
kiem narkotyków w œlinie albo we
krwi, przynajmniej wówczas gdy jest
ona mierzona z u¿yciem omówio-
nych tu metod. Teoretycznie mo¿na
siê spodziewaæ, ¿e okresy wykrywal-
noœci we krwi i œlinie s¹ bardziej zbli-
¿one ni¿ dla krwi i moczu. Dla niektó-
rych analitów, np. amfetaminy i jej
pochodnych, okres wykrywalnoœci
mo¿e byæ d³u¿szy, poniewa¿ kon-
centracje w œlinie s¹ wy¿sze ni¿ we
krwi. Wykorzystanie œliny do szyb-
kich testów w terenie mo¿e siê staæ
realne po wprowadzeniu dalszych
usprawnieñ w zakresie techniki po-
bierania próbek i wiarygodnoœci te-
stów.

Badanie œliny
do celów dowodowych

Ze wzglêdu na ³atwoœæ pobierania

i mo¿liwoœæ przyspieszenia oraz
uproszczenia procedury œcigania po-
jawiaj¹ siê propozycje wykorzystania
œliny jako materia³u do badañ za-
miast krwi (raport z warsztatów dot.
zagadnieñ policyjnych na konferencji
ICADTS w Glasgow, sierpieñ 2004
r.). Niektóre urz¹dzenia do wykorzy-
stania w terenie maj¹ ma³e pojem-
niczki, w których mo¿na przes³aæ do
laboratorium do badañ potwierdzaj¹-
cych pozosta³¹ iloœæ œliny, niewyko-
rzystan¹ do badania przesiewowego.
Obecnie tylko w stanie Wirginia w Au-
stralii œlina albo wydzielina z ust jest
przyjmowana do badañ dowodo-
wych.

Wnioski

Niew¹tpliwie istnieje potrzeba

sprawdzenia mo¿liwoœci badania al-
ternatywnych materia³ów biologicz-
nych w czasie kontroli drogowych.
Wykorzystanie np. œliny ma tê zaletê,
¿e wykrywany jest narkotyk w pier-
wotnej postaci, a jego obecnoϾ
w œlinie mo¿e byæ lepiej skorelowana
z obni¿eniem zdolnoœci do kierowa-
nia pojazdem ni¿ obecnoœæ jego œla-
dów w moczu. Otrzymywanie próbki
œliny mo¿e byæ wykonane pod nadzo-
rem i bez skrêpowania u badanego.
Jednak¿e osoby, które niedawno za-
¿y³y narkotyk, czêsto maj¹ niewiele
œliny i jest ona lepka. Dlatego pobra-
nie odpowiedniej próbki mo¿e po-
trwaæ 15–20 min lub nawet okazaæ
siê niemo¿liwe. Chocia¿ nast¹pi³
spory postêp w zakresie techniki ana-
litycznej stosowanej w testach do ba-
dania œliny w czasie kontroli drogo-
wych, konieczne s¹ dalsze ulepsze-
nia maj¹ce na celu zwiêkszenie
wra¿liwoœci wykrywania THC i ben-
zodiazepin. Co wiêcej, pozostaje
szereg problemów, które nale¿y roz-
wi¹zaæ, zanim interpretacja wyników
badania œliny zacznie byæ pewniej-
sza. Potrzebnych jest wiêcej danych
na temat wp³ywu pobierania próbek,
adulterantów i innych parametrów,
które mog³yby naruszyæ integralnoœæ
dowodu, koncentracji substancji
stwierdzanych po biernym wch³oniê-
ciu narkotyku, i co najwa¿niejsze, po-
trzebne s¹ dalsze badania w zakresie
czasu wykrywalnoœci narkotyków
w œlinie za pomoc¹ ró¿nych technik
pobierania próbek i analizy.

oprac. Ewa Nogacka

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06

92

PRZEK£ADY

e-mail: [e-mail]