Ekonomia

Ekonomia

Wykład 13

Polityka budżetowa

Miejsce polityki fiskalnej w polityce
finansowej państwa

POLITYKA GOSPODARCZA PAŃSTWA

POLITYKA MONETRNA

(polityka pieniężna oraz
polityka

kursu

walutowego)

POLITYKA FISKALNA

(BUDŻETOWA)

Definicja, istota,

zasady

Definicja polityki fiskalnej

Oznacza

gromadzenie

i

wydatkowanie

środków budżetowych

dla realizacji celów polityki społeczno-gospodarczej państwa

W wąskim ujęciu pojęcie polityki fiskalnej ogranicza się do

regulowania ogólnej wysokości i proporcji dochodów i

wydatków budżetowych

oraz ich wzajemnego stosunku

(salda

budżetu),

w szerszym zaś obejmuje również

politykę podatkową oraz

politykę wydatków budżetowych

Istota polityki fiskalnej



Szczególnej miejsce w polityce fiskalnej zajmuje

budżet państwa

, który jako roczny plan

finansowy

obejmuje

zestawienie

stałych

wpływów i wydatków państwa oraz wskazuje
źródła

pokrycia

niedoboru

lub

kierunki

rozdysponowania nadwyżki;



Budżet państwa jest więc finansowym wyrazem
i równocześnie instrumentem realizacji polityki
społeczno-gospodarczej państwa.

Zasady polityki budżetowej

Do głównych zasad polityki budżetowej zalicza się:

1.

Zasadę rocznego budżetowania

– plan dochodów i

wydatków obejmuje okres jednego roku, co zapewnia
periodyczne uchwalanie budżetu przez parlament;

2.

Zasadę zupełności

– budżet obejmuje wszystkie dochody i

wydatki, tym samym żadna z dziedzin działalności
finansowej państwa nie może być pominięta czy wyłączona
z planu budżetowego;

3.

Zasadę jedności

– budżet państwa powinien tworzyć jedną

całość, dochody i wydatki powinny być ujęte w jednym
zestawieniu;

Zasady polityki budżetowej

Do głównych zasad polityki budżetowej zalicza się:

4.

Zasadę jawności

– budżet państwa powinien być

podany do publicznej wiadomości, dotyczy to
zarówno fazy tworzenia, jak i uchwalania,
wykonywania i kontroli;

5.

Zasadę równowagi budżetowej

– polega na dążeniu

do tego aby bieżące dochody budżetowe były
wystarczające na pokrycie wydatków, współcześnie
zasada ta traci na znaczeniu, a deficyty i nadwyżki
są stosowane celowo w polityce gospodarczej.

Instrumenty polityki
fiskalnej



Wyróżnia się możliwości

bezpośredniego

i

pośredniego

oddziaływania narzędzi polityki

fiskalnej na gospodarkę.



Możliwości bezpośredniego oddziaływania można
podzielić na dwie grupy:

-

po stronie dochodów budżetowych

,

-

po stronie wydatków budżetowych

.

Możliwości bezpośredniego i pośredniego
oddziaływania instrumentów polityki budżetowej
na gospodarkę

BEZPOŚREDNIE

PO STRONIE DOCHODÓW

PO STRONIE

WYDATKÓW

Podatki

bezpośredn

ie

Podatek

dochodowy od

osób

fizycznych i

prawnych

Ulgi i

zwolnienia

podatkowe,

skala

podatkowa,

wakacje

podatkowe

Podatki

pośrednie

Podatek

VAT

Podatek

akcyzowy

Podatek

importowy

(1993-1996)

Dotacje na

finansowanie

bieżących zadań

gospodarczych

Wydatki

gospodarcze

bieżące w sferze

budżetowej

Wydatki majątkowe

Możliwości bezpośredniego i pośredniego
oddziaływania instrumentów polityki
budżetowej na gospodarkę

POŚREDNIE

Finansowanie różnic stóp oprocentowania

kredytów

Udzielanie poręczeń i gwarancji

Dofinansowywanie inwestycji publicznych

Zamówienia publiczne

Funkcje polityki

fiskalnej

Funkcje polityki fiskalnej:

1.

Funkcja alokacyjna

2.

Funkcja redystrybucyjna

3.

Funkcja stabilizacyjna

1. Funkcja

alokacyjna

Funkcja alokacyjna



Istotę funkcji alokacyjnej polityki budżetowej stanowi

alokowanie poza mechanizmem rynkowym pewnej
części dóbr i usług

, co pozwala państwu w sposób

świadomy

eliminować

jego

niedoskonałości,

umożliwiając w ten sposób m.in. dostęp do
określonych dóbr i usług każdej osobie, bez względu
na wielkość dochodów, którymi dysponuje;



Funkcja ta polega więc na

oddziaływaniu na strukturę

angażowanych czynników produkcji

, a tym samym na

strukturę wytwarzanego produktu społecznego;

Funkcja alokacyjna



Funkcja ta realizowana jest poprzez

gromadzenie

dochodów na potrzeby związane z działalnością publiczną

oraz

ponoszenie wydatków związanych z tą działalnością

;



Zadania alokacyjne polityki budżetowej polegają na:

-

kształtowaniu podziału czynników wytwórczych i dóbr
materialnych między sektor publiczny i sektor prywatny;

-

kształtowaniu podziału czynników wytwórczych w ramach
sektora publicznego;

-

oddziaływaniu na alokację zasobów w ramach sektora
prywatnego

.

Funkcja alokacyjna

W ramach sektora publicznego alokacji dokonuje się przez
bezpośrednie

określanie

wielkości

środków

przeznaczonych

na

finansowanie

poszczególnych

rodzajów

usług

publicznych

.

Można

wśród

nich

wyodrębnić dwie kategorie:

-

świadczeń publicznych koniecznych

– dostarczane

obywatelom

jako

jednorodnej

zbiorowości

(np.

administracja, obrona narodowa);

-

świadczeń

publicznych

pożądanych

–

o

zindywidualizowanym charakterze (np. ochrona zdrowia,
oświata).

Funkcja alokacyjna

Oddziaływanie na alokację zasobów w
ramach sektora prywatnego polega na
tworzeniu

systemu

zachęt

(ulgi, zwolnienia

podatkowe,

subsydia)

lub

ograniczeń

(podwyższone

opodatkowanie),

które

kształtując relacje opłacalności, wpływałyby
na podejmowanie produkcji określonych
dóbr i usług.

2. Funkcja

redystrybucyjna

Funkcja redystrybucyjna



Funkcja redystrybucyjna polityki budżetowej
polega na świadomym oddziaływaniu przez
państwo na

ostateczny podział dochodów

indywidualnych

;



Jej

zadaniem

jest

korygowanie

ukształtowanego przez mechanizm rynkowy
podziału dochodów indywidualnych.

Funkcja redystrybucyjna

W praktyce wyróżnia się trzy płaszczyzny oddziaływania
budżetu na podział dochodów w społeczeństwie, a
mianowicie:

1.

redystrybucja dochodów pieniężnych za pomocą systemu
podatków i pieniężnych transferów socjalnych (głównie
świadczenia społeczne);

2.

bezpłatne lub częściowo odpłatne zaspokajanie określonych
potrzeb w ramach usług społecznych (ochrona zdrowia,
oświata, itp.);

3.

oddziaływanie na warunki w jakich kształtuje się pierwotna
dystrybucja dochodów (np. wydatki na szkolenie siły
roboczej, mobilność terytorialną i zawodową siły roboczej).

Funkcja redystrybucyjna



Władze wychodzą z założenia, że dystrybucja dochodów
ukształtowana przez mechanizm rynkowy jest nadmiernie
zróżnicowana i dokonują jej korekty przez opodatkowanie
dochodów oraz majątku;



Funkcja redystrybucyjna podatków sprowadza się przede
wszystkim do wykorzystania opodatkowania jako narzędzia
makroekonomicznego kształtowania popytu;



Opodatkowanie może mieć charakter

stały

,

liniowy

,

degresywny

lub

progresywny

;



Zdecydowanie

najczęściej

stosowana

jest

formuła

progresywna przyczyniająca się do spłaszczenia dochodów.

Formuły podatkowe

Kwota

podatku

Dochód brutto

Podatek

stały

Podatek

degresywny

Pod

ate

k

lini

ow

y

P

o

d

a

te

k

p

ro

g

re

sy

w

n

y

Krzywa Laffera

0

100

Stopa
opodatkowania

P

rz

y

c

h

o

d

y

z

p

o

d

a

tk

ó

w

3. Funkcja

stabilizacyjna

Funkcja stabilizacyjna

Stabilizacyjne zadania polityki fiskalnej polegają
na wykorzystywaniu instrumentów budżetowych
do oddziaływania – poprzez kształtowanie
poziomu zagregowanego popytu – na procesy
gospodarcze w skali makroekonomicznej, w celu
zapewnienia

zrównoważonego

wzrostu

gospodarczego

w warunkach wysokiego stopnia

wykorzystania potencjału gospodarki, stabilności
cen oraz równowagi zewnętrznej.

Funkcja stabilizacyjna



Podstawę koncepcji stabilizacyjnej funkcji polityki
budżetowej stanowi teoria Keynesa:

-

mechanizm rynkowy samoczynnie nie zapewnia
stanu równowagi na poziomie zapewniającym pełne
wykorzystanie czynników produkcji;



przyczyną tego stanu jest zbyt mały efektywny
popyt;



potrzebna jest interwencja państwa polegająca na
wykorzystaniu narzędzi budżetowych w celu
kreowania odpowiedniego dla stanu równowagi
efektywnego popytu.

Funkcja stabilizacyjna



W przypadku

zagrożenia recesją

powinno następować

obniżenie przychodów i zwiększenie wydatków
budżetowych

dające w efekcie wzrost globalnego

popytu;



W

sytuacji

niebezpieczeństwa

przegrzania

koniunktury

rząd powinien prowadzić

politykę

restrykcyjną

, obejmującą zwiększenie wpływów do

budżetu i zmniejszenie wydatków budżetowych,
mających na celu ograniczenie globalnego popytu;



Przesłanki

prowadzenie

stymulacyjnej,

bądź

restrykcyjnej polityki fiskalnej tkwią w zjawiskach luki
recesyjnej oraz luki inflacyjnej.

Luka recesyjna – występuje wtedy, gdy równowaga między
zagregowanym popytem i podażą występuje na poziomie niższym
niż wynikającym z wielkości produktu narodowego przy pełnym
zatrudnieniu

C+I+G

PN

45

o

1

2

3

E

D

C

A

B

1

– krzywa zagregowanego popytu

przed wzrostem zakupów rządowych

2

– krzywa zagregowanego popytu

po wzroście zakupów rządowych

3

– krzywa równowagi

między produktem
narodowym, a
zagregowanym popytem

A

– produkt narodowy

przy niepełnym
zatrudnieniu

B

– produkt narodowy

przy pełnym zatrudnieniu

D E

– luka

recesyjna

Luka inflacyjna – oznacza, że w punkcie wyznaczonym
wielkością

produktu

narodowego

przy

pełnym

zatrudnieniu zagregowany popyt jest większy od
wielkości tego produktu

C+I+G

PN

45

o

1

2

3

C

A

1

– krzywa zagregowanego popytu
przed zmniejszeniem zakupów

rządowych

2

– krzywa zagregowanego popytu

po zmniejszeniu zakupów

rządowych

3

– krzywa równowagi

między produktem
narodowym, a
zagregowanym popytem

A

– produkt narodowy

przy pełnym zatrudnieniu

C B

– luka

inflacyjna

B

Luka recesyjna i inflacyjna

2

3

1

C+I+

G

PN

Produkt

potencjalny

luka

inflacyjna

luka

recesyjna

1

– linia globalnego

popytu
zapewniająca pełne
zatrudnienie

2

– linia globalnego

popytu przy
niedoszacowanych
wydatkach
rządowych

3

– linia globalnego

popytu przy
przeszacowanych
wydatkach
rządowych

Funkcje polityki fiskalnej -

podsumowanie

Funkcje polityki fiskalnej - podsumowanie

Oddziaływanie państwa na gospodarkę za pomocą dochodów i wydatków

publicznych

Funkcje

polityki

fiskalnej

Dochody publiczne

Wydatki publiczne

Alokacyjna

-

pożyczki publiczne (ograniczają

pożyczki prywatne);

-

polityka podatkowa:

•

cła protekcyjne,

•

instrumenty podatkowe

promujące i hamujące rozwój
określonych przedsięwzięć
(np. ulgi, zwolnienia z podatku
VAT)

-

wydatki inwestycyjne;

-

wydatki na działalność

służb, które przyczyniają
się do poprawy
funkcjonowania
infrastruktury
ekonomicznej i społecznej

Funkcje polityki fiskalnej - podsumowanie

Oddziaływanie państwa na gospodarkę za pomocą dochodów i wydatków

publicznych

Funkcje

polityki

fiskalnej

Dochody publiczne

Wydatki publiczne

Redystry

-bucyjna

- podatek bezpośredni od

dochodów osobistych

-

pieniężne transfery socjalne (np.

zasiłki dla bezrobotnych);

-

bezpłatne lub częściowo

odpłatne zaspokajanie

określonych usług społecznych;

-

kształtowanie wyjściowych

warunków rynkowego podziału

dochodów (np. wydatki na

szkolenie)

Funkcje polityki fiskalnej - podsumowanie

Oddziaływanie państwa na gospodarkę za pomocą dochodów i wydatków

publicznych

Funkcje
polityki
fiskalnej

Dochody publiczne

Wydatki publiczne

Stabili-
zacyjna

-

operacje pożyczkowe:

•

wywołujące efekt deflacyjny (gdy

pożyczka publiczna absorbuje

nadmiar siły nabywczej ludności;

•

wywołujące efekt inflacyjny (gdy

finansują wydatki publiczne

-

operacje podatkowe:

•

„automatyczne stabilizatory”

wynikające z progresywnego

charakteru podatku dochodowego;

•

zmiana stawek podatkowych;

•

ulgi i zwolnienia podatkowe

stymulujące inwestycje lub eksport

-

wydatki na wynagrodzenia

w sektorze publicznym;

-

świadczenia socjalne;

-

wydatki na roboty

publiczne;

-

wydatki zbrojeniowe

Pasywna polityka

fiskalna +

automatyczne

stabilizatory

koniunktury

Istota pasywnej polityki
fiskalnej



Pasywna polityka fiskalna opiera się na koncepcji
działania

automatycznych

stabilizatorów

koniunktury

, które oddziałują na popyt globalny;



Automatyczne stabilizatory koniunktury

to narzędzia

polityki fiskalnej, które reagują na zmiany
aktywności

gospodarczej

bez

potrzeby

podejmowania jakichkolwiek decyzji dotyczących ich
zastosowania;



Działają

samoczynnie

, chociaż ustanowienie ich

wymaga aktywności państwa.

Automatyczne stabilizatory
koniunktury



podatki dochodowe;



podatki pośrednie;



zasiłki z tytułu bezrobocia i inne
świadczenia społeczne;



programy pomocy dla rolnictwa.

Działanie podatków



W warunkach spadku koniunktury – czego wyrazem
są m. in. malejące dochody – progresja podatkowa
zmniejsza ciężar opodatkowania, przeciwdziałając
nadmiernemu

spadkowi

popytu,

produkcji

i

zatrudnienia;



W warunkach nadmiernej ekspansji gospodarczej,
kiedy

dochody

rosną

szybko,

powoduje

wyhamowanie popytu i nadmiernie „przegrzanej”
koniunktury.

Działanie zasiłków dla
bezrobotnych



Utrata pracy oznacza automatyczne
uzyskanie zasiłku, podjęcie pracy oznacza
pozbawienie praw do jego pobierania;



W ten sposób zasiłki dla bezrobotnych
stają się narzędziem tworzenia lub
redukowania popytu w zależności od
sytuacji na rynku pracy.

Automatyczna stabilizatory
koniunktury

Zalety:



szybkość reakcji na cykliczne wahania popytu;



samoczynny charakter automatycznej stabilizacji upodabnia ją
do naturalnych mechanizmów rynkowych

Wady:



mechaniczny charakter reakcji;



bezradne wobec zakłóceń natury strukturalnej;



niezdolność do stworzenia bodźców do zmiany istniejącej
sytuacji ekonomicznej;



ich funkcją jest obrona istniejącego poziomu aktywności
gospodarczej przez obronę wyjściowych rozmiarów popytu
globalnego, niezależnie od tego, czy popyt ten ustabilizował
się na poziomie zapewniającym wysokie zatrudnienie czy też
nie.

Aktywna polityka

fiskalna +

nieautomatyczne

stabilizatory

koniunktury

Aktywna polityka fiskalna



Poprzez aktywną politykę fiskalną państwo próbuje
kształtować rzeczywistość gospodarczą tak, by maksymalnie
ograniczać zjawiska negatywne takie, jak np. bezrobocie, a
zarazem stymulować zjawiska pozytywne takie, jak np. wzrost
gospodarczy;



Aktywna polityka fiskalna stanowi element interwencjonizmu
państwowego

oparta

jest

na

wykorzystaniu

nieautomatycznych stabilizatorów gospodarki, wśród których
szczególną rolę odgrywają różnego rodzaju składniki
wydatków budżetowych.

Nieautomatyczne stabilizatory
koniunktury
– wydatki budżetowe



Wydatki tradycyjne

– związane są z pewnymi podstawowymi

funkcjami państwa jako organizacji społecznej i politycznej
np. obrona narodowa, administracja;



Wydatki państwa dobrobytu (państwa opiekuńczego)

– to w

dużej mierze transfery w postaci rent, emerytur, zasiłków
chorobowych,

rodzinnych,

czy

też

zasiłków

dla

bezrobotnych;



Wydatki

gospodarki

mieszanej

–

powstają

jako

konsekwencja włączania się państwa do gospodarki np.
subsydia oraz niektóre inwestycje infrastrukturalne.

Wady nieautomatycznych stabilizatorów
koniunktury



Realizowanie aktywnej polityki budżetowej
wymaga wprowadzania zmian legislacyjnych w
programach budżetowych;



Występuje tzw. efekt opóźnień czasowych:

•

fazy rozpoznania;

•

fazy diagnozy;

•

fazy decyzyjnej;

•

fazy instrumentalnej.

Deficyt budżetowy

Deficyt budżetowy w teoriach
ekonomii



Jedna z głównych idei

keynesowskich

podstaw

interwencjonizmu państwowego opierała się na
założeniu, że budżet państwa nie musi być
zrównoważony, umożliwia to bowiem prowadzenie
aktywnej polityki antycyklicznej;



Neoklasyczne

nurty

myśli

ekonomicznej

kwestionują celowość i praktyczną skuteczność
wykorzystania deficytu budżetowego jako narzędzia
polityki stabilizacyjnej.

Krytyka deficytu budżetowego
jako narzędzia polityki fiskalnej



Usuwa symptomy, a nie rzeczywiste przyczyny
kryzysowych zjawisk w gospodarce;



Finansowanie deficytu budżetowego prowadzi do
nasilenia presji inflacyjnej w gospodarce

;



Powstanie tzw.

efektu wypychania (crowding out effect)

–

konsekwencją deficytu jest wzrost zapotrzebowania rządu
na kredyt, co prowadzi do wzrostu stopy procentowej i
spadku ilości prywatnych kredytów inwestycyjnych.
Oznacza to, że dodatkowy popyt wywołany rosnącymi
wydatkami budżetowymi jest neutralizowany spadkiem
aktywności sektora prywatnego.

Źródła finansowania deficytu
budżetowego

Sposoby finansowania deficytu to:



pożyczanie

pieniędzy

od

innych

podmiotów

gospodarczych

– groźba wpadnięcia w tzw.

pułapkę

zadłużenia

, kiedy to odsetki od zaciągniętych kredytów

stają się tak duże, że wymagają zaciągania coraz to
nowych,

większych

kredytów

dla

utrzymania

wypłacalności budżetu;



zwiększanie emisji pieniądza

– zależy od relacji między

bankiem centralnym a rządem;
Sposób pierwszy nie zwiększa łącznej ilości pieniądza w
gospodarce, sposób drugi przyczynia się do wzrostu ilości
pieniądza

.

Dług publiczny

Dług publiczny



Aby zrównoważyć deficyt budżetowy, niezbędne
jest uzyskiwanie dodatkowych przychodów przez
zadłużenie instytucji publicznych. W ten sposób
powstaje

dług publiczny

;



„Dług publiczny”

to zobowiązania Skarbu Państwa,

wynikające z zaciągnięcia kredytów w krajowych i
zagranicznych

instytucjach

finansowych,

pozostających

do

wykupienia

papierów

wartościowych oraz innych tytułów, np. bieżących
i długoterminowych rozliczeń z bankami, kredytów
infrastrukturalnych itp.

Budżet w praktyce



rok 2009



dochody – 310,5 mld zł



wydatki – 328,7 mld zł



deficyt – 18,2 mld zł – 1,3% PKB



rok 2008



dochody – 281,8 mld zł



wydatki – 310,4 mld zł



deficyt – 28,6 mld zł



rok 2007



dochody – 226,8 mld zł



wydatki – 256,8 mld zł



deficyt – 30,0 mld zł

Struktura dochodów
budżetowych

Struktura wydatków
budżetowych

Dług publiczny



rok 2008 - 593,6 mld zł, czyli 47,4% PKB



rok 2007 – 517,1 mld