Psychologia makrostruktur

społecznych

dr Katarzyna Growiec

Przykładowe pytanie na egzamin:

• W jakich krajach europejskich Henryk Domański i

Dariusz Przybysz w latach 2002-2003 stwierdzili
największą homogamię małżeńską:

• A) Włochy, Węgry, Polska i Norwegia
• B) Wielka Brytania, Luksemburg, Hiszpania i

Finlandia

• C) Włochy, Węgry, Polska i Hiszpania
• D) Wielka Brytania, Finlandia, Norwegia

Homogamia małżeńska

• W 2002-2003 roku krajami, w których żony były

lepiej wykształcone od mężów były (w kolejności
od największej różnicy w wykształceniu): Węgry,
Finlandia, Norwegia, Włochy, Polska, Słowenia,
Irlandia, Wielka Brytania i Portugalia

• W 2004 roku: Ukraina, Irlandia, Holandia,

Szwecja, Finlandia, Norwegia i Polska (Domański,
Przybysz, 2007)

Na dzisiejszym wykładzie

• System aksjo-normatywny:
- normy i wartości
- procedury, instytucje i role
- zwyczaj, moralność i prawo
• Zmiana systemu aksjo-normatywnego
- dysonans kulturowy
- zinstytucjonalizowanie omijanie reguł
- innowacje normatywne
- etapy dyfuzji innowacji

System aksjo-normatywny

• Określenie stosowane przez Floriana Znanieckiego
• Głównym przedmiotem regulacji społecznej są działania (w

odróżnieniu od tego „co się myśli” i „co się podsiada” regulowanych
przez świadomość społeczną i style kultury materialnej)

• Takie reguły, których przedmiotem są sposoby czy metody

działania, środki stosowane dla osiągnięcia celu, nazywamy
normami kulturowymi. Mówią one co ludzie powinni robić.

• Reguły, których przedmiotem są cele działania to wartości

kulturowe (majątek, prestiż, sprawność fizyczna). Wartości
wskazują do czego ludzie powinni dążyć, a normy – jak powinni do
tego dążyć.

• Inne podejście: wartości to reguły nadrzędne, fundamentalne,

dotyczące spraw o najwyższym znaczeniu, z których wynikają
normy regulujące sprawy bardziej przyziemne

Edward C. Banfield, (1916-1999)

• Amerykański politolog
• Najsłynniejsza książka:

„The Moral Basis of a
Backward Society”
(1958)

• Związany przez

większość życia z
Uniwersytetem Harvarda

• Doradca prezydentów

USA: Richarda Nixona,
Geralnda Forda i
Ronalda Reagana

The Moral Basis of a Backward Society

• Opis życia społecznego w miejscowości na południu Włoch,

Montegrano (nazwa fikcyjna)

• Brak organizacji, stowarzyszeń, klubów
• Wspólne problemy (szkoła, szpital) nie są rozwiązywane wspólnie,

skoordynowane

• Osoby zamożne nie chcą się zajmować polityką ani angażować w

sprawy społeczne

• Wiele decyzji dotyczących Montegrano podejmowanych jest w

Rzymie, z opóźnieniem lub nieadekwatnych do potrzeb
mieszkańców

• Księża zaangażowani w politykę
• Antyklerykalizm wśród mieszkańców
• Partie polityczne nie realizują postulatów wyborców z Montegrano

Amoralny familizm

• Silna lojalność rodzinna obraca się przeciwko

szerszej społeczności

• Nieufność, brak norm dotyczących kooperacji,

dobro wspólne nie jest uznawane za wartość

• Inne prace poświęcone fenomenowi włoskiego

społeczeństwa:

- Diego Gambetta, „Mafia sycylijska”
- Robert Putnam, „Demokracja w działaniu”
- Roberto Saviano, „Gomorra”

Siła regulacji

• Normy i wartości mogą mieć różny ładunek powinności

tzn. co do niektórych z nich oczekiwania społeczne
podporządkowania się są silniejsze (nakazy – „musisz”;
zakazy – „nie wolno” niż przy innych (przyzwolenia –
„wolno [palić]”, preferencje – „dobrze by było, gdyby”)

• Inna jest reakcja społeczna (sankcje) na naruszenie lub

nie przestrzeganie zakazów, nakazów, przyzwoleń lub
preferencji. Nagrody. Kary.

• Działanie dozwolone przez reguły jednego rodzaju np.

prawne, nie musi spotykać się z przyzwoleniem ze
strony innych reguł np. moralnych czy obyczajowych.

Procedury, instytucje i role

• Wiązki norm i wartości (np. leczenie się i zdrowie;

praca i zarabianie pieniędzy), regulujące typowe
sposoby osiągania danych celów to procedury.

• Zbiór reguł związany z określonym kontekstem

społecznym, realizujący podobne, istotne społecznie
funkcje, to instytucja np. instytucja rodziny – zbiór
norm i wartości regulujący tę domenę życia (w
postaci nakazów, zakazów, przyzwoleń i preferencji) a
nie grupa osób

• Rola społeczna (w sensie normatywnym) określa jak

powinna się zachowywać osoba mająca określoną
pozycję społeczną

Zwyczaj, moralność i prawo

• Zwyczaje to bardzo bogata kategoria reguł

towarzyszących nam w życiu codziennym. Określają jak
się ubieramy, jak witamy, jak się bawimy. Istotną funkcją
zwyczaju jest uproszczenie nam życia, nadanie mu
pewnego automatyzmu, zwolnienie z konieczności
rozważania wszelkich możliwych opcji zachowania się

• Zwyczaje są – na poziomie społecznym - odpowiednikiem

nawyku

• Bezrefleksyjny automatyzm zwyczajów powoduje, że

najmniej ze wszystkich reguł, jesteśmy świadomi ich
istnienia. Etnocentryzm.

• Na ogół zwyczaje nie są kodyfikowane. Wyjątek:

podręczniki dobrego wychowania (savoir-vivre’u)

Reguły moralne

• Dotyczą takich sfer życia, w których działanie

jednego człowieka nie jest obojętne dla dobra,
szczęścia, zdrowia, powodzenia innych ludzi

• Odnoszą się do spraw szczególnie istotnych
• Często są kodyfikowane w zwerbalizowanych i

sformalizowanych systemach etycznych

• Niekiedy mają wyraźnych autorów, realnych lub

mitycznych np. imperatyw kategoryczny Kanta

• Naruszenie zakazów i nakazów spotyka się ze

znacznie silniejszą reakcją społeczną niż naruszenie
zwyczajów

Prawo

• Nie wytwarza się spontanicznie, ale jest celowo

stanowione przez państwo

• Jest artykułowane w formie pisemnej,

publikowane i systematyzowane w kodeksach lub
zbiorach przepisów

• Sądy, prokuratura, policja etc. są powołane do

pilnowania przestrzegania prawa

• Sankcje za złamanie przepisów wymierzane są w

imieniu państwa

Prawo – moralność - zwyczaj

• W różnych krajach zakres

sfer życia regulowanych
zwyczajem, moralnością
lub prawem jest inny.

• Przykład: historia 18-

letniej Afganki Bibi Aishy,
której obcięto nos i uszy
za to, że uciekła z domu
od męża.

• Zdjęcie wykonała Jodi

Bieber z RPA dla
magazynu ''Time''

Anomia

• System normatywny zamienia się w chaos
• Wartości i normy stają się nieostre, niejednoznaczne
• Ludzie tracą poczucie, co jest dobre, a co złe, do

czego należy dążyć, a czego należy unikać

• Anomia w węższym sensie: rozbieżność między

wartościami a normami, które mają praktyczne
szanse realizacji. Prowadzi do realizowania
społeczne akceptowanych celów nieuznawanymi
społecznie sposobami (np. działaniami
przestępczymi)

Dysonans kulturowy

• Dualizm starej i nowej

kultury

• Wynik nagłej,

głębokiej i radykalnej
zmiany kulturowej

• Przykład: przełom

1989 roku w Polsce:

Kultura

realnego

socjalizmu

Kultura

demokratyczna

i rynkowa

kolektywizm

indywidualizm

egalitaryzm

merytokracja

przeciętność

sukces

pewność i

bezpieczeństwo

ryzyko

los

sprawstwo

pasywna

prywatność

uczestnictwo

publiczne

zanurzenie w

przeszłość

orientacja ku

przyszłości

Zinstytucjonalizowane omijanie reguł jako przykład

morfogenezy normatywnej

• Autorami zmiany normy są ludzie, którzy wytwarzają

zmianę w swoich codziennych zachowaniach

• Zaczyna się od incydentów omijania norm przez osoby,

które uznają je za zbyt dla nich wymagające mimo, że
ogólnie prawomocne. Odbywa się w sferze prywatnej

• Gdy omijanie norm staje się powszechniejsze, ludzie

stają się świadomi tego faktu

• Przekonanie, że „wszyscy tak robią”
• Rzadko kara się za nieprzestrzeganie normy
• Wprowadzenie nowych norm

Nowe ojcostwo (Szlendak, 2010)

• Bianchi, 2000:
• Amerykańscy ojcowie

w 1965 i 1998

1)opieka nad dzieckiem

jako główna czynność

2)opieka nad dzieckiem

jako główna lub
poboczna czynność

3) czas spędzony z

dzieckiem

Filtrowanie zmiany

• Bianchi, 2000:
• Amerykańskie matki w

1965 i 1998

1)opieka nad dzieckiem

jako główna czynność

2)opieka nad dzieckiem

jako główna lub
poboczna czynność

3) czas spędzony z

dzieckiem

Innowacje normatywne jako przykład morfogenezy

normatywnej

• Osoby poddają w wątpliwość słuszność samych norm
• Bunt jest widziany przez innych
• Dyfuzja innowacji przebiega według następujących

etapów:

1)Inicjacja zmiany (może pozostać wyłącznie w sferze

prywatnej np. rękopisy w szufladzie)

2)Filtrowanie zmiany (np. matki przyglądają się z

niepokojem przemianom roli ojca)

3)Dyfuzja zmiany
4)Instytucjonalizacja zmiany (np. wprowadzenie

dłuższych urlopów ojcowskich)

• Dziękuję za uwagę!