Rozdział 8. System aksjo-normatywny.
Piotr Sztompka „Socjologia”
Większość definicji kultury podkreśla, że wskazuje ona właściwy, pożądany sposób życia w danej społeczności. Opisuje to, jak ludzie powinni postępować. Często za trzon kultury uważa się reguły czy wzory. Obowiązujące wzory myślenia w pewnym stopniu narzuca jednostce samo społeczeństwo.
System aksjo-normatywny- powiązany zespół reguł- norm i wartości- dotyczących wszelakich przejawów życia społecznego, charakterystyczny dla danej kultury. Inaczej nazywany: „Społeczny System normatywny”, „podsystem regulacyjny”.
Reguły kulturowe dotyczą ludzkich działań (ujmowanych jako dwuczłonowy kompleks pewnych środków, sposobów, metod postępowania i ich celów). Takie dwuczłonowe ujęcie działania pozwala wyprowadzić podział na dwa rodzaje reguł. Regulacji podlegać może dobór środków oraz celów do których działanie zmierza. Takie reguły, których przedmiotem są sposoby czy metody działania, środki stosowane dla osiągnięcia celu nazwiemy normami kulturowymi (mówią one, co ludzie powinni robić). Natomiast takie reguły, których przedmiotem są cele działania, nazwiemy wartościami kulturowymi (mówią one, jakie cele są właściwe, słuszne).
Zarówno normy jak i wartości mogą nieść w sobie mniejszy lub większy ładunek powinności.
Imperatywy kulturalne- kategoryczne żądania pewnego sposobu postępowania lub pewnego celu. Mogą one być formułowane dwojako: Nakazy i zakazy. Reguła kulturowa zawierać może słabsze czynnika powinnościowego: Przyzwolenia( reguła dopuszczająca, ale nie zalecająca ani nie wymagająca pewnego sposobu postępowania czy realizacji pewnego celu). Bądź typ reguł jeszcze bardziej luźniejszych: Zalecenia lub preferencje (wskazują jakie postępowanie byłoby szczególnie godne uznania, zastrzegając zarazem, że nie można tego od nikogo wymagać).
Sankcje czyli reakcje społeczne za przestrzeganie lub nie danych reguł. Dzielimy na kary i nagrody.
Prewencja ogólna- odstraszający wobec potencjalnych przestępców efekt publicznie wykonanej kary.
Podwójna relatywizacja reguł (bo trzeba wiedzieć: w jakich sytuacjach i kogo obowiązuje) : Relatywizacja sytuacyjna- określenie, przesłanka będąca tylko domniemaniem w jakich sytuacjach reguła obowiązuje, a jakie wyłączają jej stosowalność.
Relatywizacja personalna- określenie jasno, kogo reguła dotyczy przez wskazanie pozycji (ról) osób jej podlegających.
Najmniejszym elementem systemu aksjo-normatywnego jest reguła kulturowa z jej dwiema odmianami: normami i wartościami. >>>> Procedury ( takie wiązki norm i wartości, regulujące typowe sposoby osiąganie danych celów. Np. uczenie się i posiadanie wykształcenia). Natomiast zbiór norm i wartości związanych z określoną pozycją społeczną, przypisany dla tej pozycji i wymagany od każdego, kto pozycję tę zajmuje, nazywamy rolą społeczną.
Instytucja- zbiór reguł związany z określonym kontekstem społecznym, realizujący podobne, istotne społecznie funkcje. Reguły te można podzielić na: Partykularne (wyspecjalizowane) czyli takie które Są realizowane tylko w jednym kontekście społecznym, występują tylko w ramach jednej instytucji. Uniwersalne (międzyinstytucjonalne) czyli te, które znajdują zastosowanie w wielu kontekstach społecznych, wchodzą w zakres wielu instytucji.
William G. Sumer (1840- 1910)- jeden z twórców socjologii amerykańskiej, profesor Uniwersytetu Yale. Ojciec tzw. „darwinizmu społecznego” czyli koncepcji rozciągającej zasady ewolucji postulowane przez C. Darwina na zbiorowości ludzkie. Wprowadził jako pierwszy trójpodział reguł na: zwyczaje, moralność i prawo (folkways, mores and laws). Inaczej także nazywane: Podsystemami aksjo-normatywnymi.
Zwyczaje to reguły o charakterze konwencjonalnym, w zasadzie obojętne dla dobra innych, spontanicznie wytwarzające się w zbiorowości, dotyczące codziennego przebiegu życia społecznego i stosunkowo słabo sankcjonowane. Istotną funkcją zwyczajów jest uproszczenie nam życia, nadanie mu pewnego automatyzmu, zwolnienie z konieczności rozważania wszelkich możliwych opcji i każdorazowego podejmowania decyzji w codziennych, banalnych sprawach. Taki bezrefleksyjny automatyzm sprawia, że są one najbardziej niewidoczne ze wszystkich reguł. Traktujemy je jako oczywiste i świadomie dostrzegamy, dopiero gdy staniemy wobec zwyczajów alternatywnych, stykając się z odmienną od naszej kulturą. Zwyczaje tworzą się spontanicznie, oddolnie, wyrastają z rozpowszechniających się i jakby obiektywizujących działań masowych. Charakterystyczny dla spraw regulowanych przez zwyczaje jest ich prywatny charakter.
Moralność (reguły moralne) to zbiór norm i wartości, których naruszenie jest mocno piętnowane przez zbiorowość, ponieważ dotyczą zasadniczych i uniwersalnych problemów pojawiających się w stosunkach międzyludzkich, których rozwiązanie nie jest obojętne dla dobra partnerów. Jest najmocniejszym wyrazem społecznej natury człowieka. Z tego powodu ma też charakter najmniej konwencjonalny, wyrażając pewne, wspólne ludziom jako ludziom imperatywy zbiorowego życia.
Prawo- system norm i wartości stanowionych i skodyfikowanych, na których straży stoją specjalne instytucje dysponujące przymusem państwowym. Regulacji prawnej podlega ogromny zakres życia społecznego, od spraw najdrobniejszych w przepisach administracyjnych, aż po podstawowe uprawnienia i obowiązki obywatelskie w konstytucji. Gdy regulacja prawna jest zbieżna z moralnym poczuciem zbiorowości, prawo uzyskuje wzmocnioną legitymizację i jest łatwiejsze do stosowania i egzekwowania.
Oprócz tych podsystemów, możemy wyróżnić także ze względu na swoiste cechy treściowe: Styl artystyczny i modę. Ten pierwszy to zbiór reguł definiujących nie tyle, co jest dobre czy godziwe-jak moralność, nie tyle, co jest przyjęte i uznane-jak zwyczaj i nie to, co jest wymagane przez państwo- jak prawo ale raczej to co jest uznawane za piękne. Natomiast moda jest bliska zwyczajowi, dotyczy bowiem spraw stosunkowo powierzchownych: tego w czym się chodzi, czego się słucha itp. Moda zmienia się stosunkowo szybko. Moda w odróżnieniu od większości zwyczajów rzadko tworzy się spontanicznie, oddolnie, jest raczej celową, narzuconą kreacją centrów mody.
Trzy tendencje historyczne w systemie aksjo-normatywnym:
Pierwsza, zgodnie z którą wzory i reguły społeczne komplikują się i różnicują w miarę ewolucji czy rozwoju społeczeństwa.
Druga tendencja to odchodzenie od pierwotnej izolacji kultur do coraz większego ich kontaktu, wzajemnego oddziaływania, przemieszania.
Trzecia tendencja to rosnące w toku procesu dziejowego przyśpieszenie zmian społecznych.
Te trzy tendencje prowadzą nie tylko do różnorodności, ale do wewnętrznej niespójności i sprzeczności w obrębie tego systemu. Występuje to w kilku formach:
Pierwsza wskazana przez Durkheima- Anomia czyli stan chaosu wśród norm i wartości, zanik jednoznacznych drogowskazów postępowania.
Dezorganizacja kultury normatywnej czyli dezorientacja członków zbiorowości.
Konflikt ról- rozbieżność oczekiwań społecznych związanych z rozmaitymi pozycjami społecznymi zajmowanymi równocześnie przez jednostkę.
Konflikt między segmentami roli- konflikt w obrębie jednej roli, czyli w ramach jednej pozycji społecznej.
Ambiwalencja normy- gdy sprzeczność występuje w obrębie pojedynczego segmentu roli, gdy oczekiwania jednego, konkretnego partnera są wewnętrznie niespójne.
Antynomia normatywna- konflikt pomiędzy podsystemami normatywnymi, gdzie to samo zachowanie jest odmiennie regulowane, np. przez prawo i moralność.
Przeciwstawny sposób postępowania- gdy jedne reguły czegoś zabraniają, a inne na to zezwalają, lub jeszcze gorzej- nakazują to.
Konflikt międzykulturowy.
Asynchronia normatywna- koegzystencja norm i wartości pochodzących z różnych okresów historycznych.
Następująca w krótkim czasie, głęboka, radykalna, wszechstronna zmiana kulturowa. Owa zmiana kulturowa prowadzi do dysonansu kulturowego (dualizmu kulturowego) czyli sytuacji po głębokich przełomach społecznych, gdy dawna i nowa kultura zderzają się ze sobą i wchodzą w silny konflikt. Towarzyszy on rewolucją, przełomom ustrojowym ( w Polsce np. rok 1989).
Konformizm sytuacja, gdy ludzie postępują zgodnie z regułami, które ich dotyczą ( to znaczy odnoszą się do ich pozycji społecznej, do sytuacji w jakiej działają i nie są wyłączone przez jakieś okoliczności). Przeciwieństwem jest: Dewiacja czyli postępowanie niezgodne z odnoszącymi się do danej jednostki i do sytuacji, w której działa, regułami społecznymi (normami i wartościami). Istnieją różne rodzaje dewiacji (podział wg. Roberta Merona):
Innowacja- akceptacja celów dyktowanych przez rozpowszechnione wartości, ale szukanie dla ich realizacji nowych sposobów, różnych od normatywnie przepisanych. Jest to cząstkowe zastosowanie się do wskazanej w kulturze procedury: tylko do zawartych w niej wartości, a odrzucanie norm.
Rytualizm kurczowe trzymanie się pewnych tradycyjnych sposobów postępowania, a więc gorliwe przestrzeganie norm, przy zupełnym abstrahowaniu od celów, które miały być w ten sposób realizowane, czyli z ignorowaniem odpowiednich wartości.
Rezygnacja odrzucenie przez jednostkę całej przepisanej w kulturze procedury, zarówno zawartych w niej norm, jak i wartości.
Bunt czyli odrzucenie obowiązujących procedur, z całym bagażem norm i wartości, ale zarazem zaproponowanie procedur alternatywnych: nowych sposobów życia realizujących nowe normy i nowe wartości.
Typologię Merona można wzbogacić o kilka dodatkowych kategorii, jeśli uwzględni się w większym stopniu subiektywny stosunek do reguł kulturowych i odróżni to od obiektywnego ich przestrzegania: nonkonformizm- forma dewiacji demonstrowanej publicznie w proteście przeciwko obowiązującym wartościom czy normom. Legalizm- forma konformizmu gdzie skrupulatnie przestrzega się reguł bez względu na ich treść, zgodnie z przekonaniem, że należy zawsze stosować się do obowiązujących zasad. Przeciwieństwem legalizmu jest negatywizm (kontraformizm) czyli bezrefleksyjny stosunek do reguły, abstrahujący do jej treści, a odrzucający ją tyko z uwagi na źródło, z którego reguła pochodzi. Ostatnia taka forma konformizmu to oportunizm czyli przestrzeganie reguły mimo jej nieuznawania i przekonania o jej słuszności.