Regulacje miast
średniowiecznych w
okresie renesansu

Ewelina Bielak

RENESANS…

Renesans był epoką w sztuce, kulturze, filozofii oraz

całej humanistyce Europejskiej, którą obecnie określa

się mianem "odpowiedzi na skostniałe, przestarzałe"

poglądy średniowiecza. Występujący po gotyku

renesans, trwał przez ponad 250 lat (od XIV do

drugiej połowy XVI wieku). Jego kolebką, taką jak dla

gotyku Francja, były Włochy. "Renesans" pochodzi od

włoskiego słowa "rinasciata' (odrodzenie"). Następnie

nurt ten zapanował w całej Europie.
Najbardziej charakterystyczną, podstawową cechą

renesansu był zachwyt sztukami antycznymi.

Fascynacja ta zapoczątkowała bardzo wyraźny

rozkwit nauk humanistycznych, sztuki świeckiej oraz

roli twórcy dzieła, który przestał już być anonimowy.
Kultura odrodzenia miała niezwykle istotny wpływ na

wszystkie dziedziny życia ówczesnego człowieka.

Przenikała ona również urbanistykę, co dawało wyraz

w kompozycji urbanistycznej, głęboko przeistaczając

konstrukcję i kształt miasta.

W założeniach kompozycyjnych opierano się na kształcie
koła (wzorcem są tu średniowieczne mury), bądź
kwadratu (antyczne i gotyckie rozplanowanie wnętrz
miast). Powstały w ten sposób dwa zasadnicze systemy
planu urbanistycznego - promienisty (promieniowy) i
prostokątny.
Miasta na planie promienistym przypominały sieć
pajęczą, w której od części centralnej ku obwodowi
biegną arterie główne, z którymi krzyżują się ulice
drugorzędne tworząc sieć o drobniejszych okach w
środku i zwiększających się ku obwodowi…
Elementy warowne ulegają zasadniczym przetworzeniom
w stosunku do stanu z czasów średniowiecza, wpływając
na formę urbanistyczną. Wprowadzenie broni palnej
inicjuje rozbudowę murów obronnych o pokazanych

rozmiarów bastiony

.

Powstają miasta gwieździste, które łączą koło ze
struktura promienistą, ucieleśniając ideały renesansu. Z
jednej strony są one racjonalno - abstrakcyjnym
schematem monocentrycznego rodzaju miasta
średniowiecznego, z drugiej wykorzystują renesansową
skłonność do założeń centralnych.

Plan oparty na kole łączy
możliwie dużą powierzchnię
o najkrótszym obwodzie
murów

z

militarnymi

zaletami linii wewnętrznej.
Forma gwieździsta murów
zapewnia najlepszą obronę,
promienisty

układ

ulic

stanowi

o

szybkiej

i

sprawnej

komunikacji

wewnętrznej, zaś niekiedy
znajdujący się w części
centralnej planu

zamek

oddaje ideę absolutyzmu

Sforzinda. Plan miasta idealnego wg

Averulino

Giorgio Vasari -Jego wybitną

realizacją jest połączenie

średniowiecznej część Florencji,

otoczonej surowymi kamiennymi

murami, z nowym miastem,

usytuowanym za rzeką, na

wzgórzach, wokół budowanego

właśnie Palazzo Pitti, tworząc

przejście nad Ponte Vecchio.

Palma Nova jest jedną z niewielu

realizacji wykonaną na podstawie

planów teoretycznych. Jest

dziełem włoskiego twórcy

Scamozzi’ego. z roku 1593.

Miasto położone niedaleko

Wenecji, złożone w celach

obronnych. Dziewięcioramienny

narys fortyfikacji bastionowych

przypomina swym kształtem

płatek śniegu. W części

centralnej miasta znajduje się

sześcioboczny plac, od którego

promieniście odchodzi szereg

ulic poprzecinanych kolejnymi

biegnącymi doń prostopadle.

Wyjątkowość planu podkreśla

również brak budowli centralnej

na placu głównym

Plan teoretyczny wg Vasar’iego

Palma Nuova, plan.

.

Palma Nuova, zdjęcie satelitarne

ZAMOŚĆ- przykład polskiej
urbanistyki renesansowej

Realizacje tego nurtu odnaleźć można także na
terenach Polskich. Jednym z takich miast jest Zamość.
W końcu wieku XVI kanclerz wielki koronny Jan
Zamoyski rozpoczął realizację swoich zamierzeń,
zakładając w centrum Korony i Litwy nowe miasto
Zamość - dzieło renesansowej urbanistyki.
Zaprojektował je i nadzorował Bernardo Morando,
architekt pochodzący z Włoch.
Średniowieczny, szachownicowy układ daje podstawę
dla nowoczesnego planu, opartego na wzorcach
teoretyków włoskich.
Plan Zamościa zawiera dwie przecinające się pod
kątem prostym osie, zgodnie, z którymi biegną dwie
podstawowe ulice miasta. Jedna z osi- dłuższa
przebiega ze wschodu na zachód, a na niej znajdują się
takie elementy jak zespół zamkowy i zespół miasta.

Punktem głównym dla
całego układu jest
zamek, otoczony murem
i przez to wyodrębniony
z ogólnego obszaru
miasta, zarysowanego
charakterystycznym
zespołem wielokątnej
linii fortyfikacji.
Na tej samej osi zostaje
założony rynek o
wymiarach 100 x 100m.
Prostopadle do owej osi
podłużnej biegnie oś
poprzeczna całej
kompozycji, na której
znajdują się dwie inne
przestrzenie placowe:
rynek wodny i solny.

Zamość. Widok ogólny na rynek

główny

Obszar miasta został podzielony
na prostokątne bloki zabudowy
ulicami biegnącymi równolegle do
osi głównych. Na blokach tych
wznoszą się szeregi domów
mieszczańskich o dwóch lub
trzech kondygnacjach stanowiące
tło dla gmachów publicznych,
usytuowanych w narożnikach
placu, takich jak: ratusz,
kolegiata, gmach kolegiaty,
kościoły i inne
Zespolone ze sobą w ten sposób
obszary zamku i miasta ujęte są
w wieniec obwarowań w kształcie
wydłużonego w kierunku
wschodnio - zachodnim
siedmiokąta. Ten kształt
fortyfikacji oparty jest ściśle na
wzorach szkoły włoskiej,
uwzględniającej charakter broni
palnej i nowej sztuki militarnej i
za razem określającej konstrukcje
linii obwarowań.

Zamość. Zarys fortyfikacji.

Echa rozwiązań włoskich

rozbrzmiewają również we

wnętrzu miasta. Obrazuje

to przeprowadzenie

jednolitych arkad przez

wszystkie cztery strony

rynku oraz fragmenty ulic,

jak również przesunięcie

ratusza z centrum rynku do

linii pierzei północnej.
Ratusz ukształtowany

ponad to został w okazałą

bryłę architektoniczną, o

bogatych zdobieniach,

wysokiej wierzy, oraz

ogromnych schodach,

przez co pełnił funkcje

dekoracyjną rynku.
Bez wątpienia Zamość

dzieło Zamojskiego i

Moranda można uznać za

czołowy przykład

urbanistyki europejskiej XVI

w

Zamość. Ratusz i kamienice przyrynkowe