TANIEC W OKRESIE RENESANSU (XV – XVI w.)
Dzięki rozwojowi humanizmy w XV w. we Włoszech (w XVI w całej Europie zachodniej) taniec stał się sztuką na wskroś świecką oraz zyskał nową rangę, jako jeden z przejawów duchowej i fizycznej kultury człowieka. Sztuka taneczna w tym okresie zaczęła szybko się rozwijać.
kult piękna ciała ludzkiego w tanecznym ruchu
podniesienie poziomu techniki tanecznej
pierwsze próby kompozycji tanecznej
rozwój anatomii zrodził zainteresowanie teorią tańca
wynalezienie druku umożliwiło wydanie pierwszych książek o tańcu
zwrot do kultury starożytnej; przetworzenie formy zgodnie z renesansowym dążeniem do indywidualnej swobody artystycznej, zamiast martwych, ustalonych kanonów
przepych kostiumów i dekoracji, monumentalne formy widowisk, pomysłowe efekty techniczne
kultura taneczna jako kultura elitarna; bogaci bankierzy, dostojnicy, kupcy utrzymywali własne „dwory artystyczne”
uzależnienie zawodowych artystów sztuki tanecznej od mecenatu prywatnego, który wymagał podporządkowania ich działalności wedle jego własnych potrzeb i wymagań
Głównym ośrodkiem włoskiego odrodzenia stała się Florencja będąca wtedy pod rządami bankierskiego rodu Medyceuszów, gorliwych protektorów sztuki.
nowa, świecka forma zabawy oparta na tradycyjnych, włoskich zabawach ludowych
defilady alegorycznych i mitologicznych postaci, jadących na wozach w kształcie zamków, okrętów, skał lub smoków
wokół wozów szli uczestnicy maskarady w rybackich lub pasterskich strojach, w fantastycznych maskach, grając, tańcząc i śpiewając
pochody często przerywano intermediami tanecznymi; grupowały się postacie symbolizujące konkretne zdarzenie, którego treść odgrywana była w formie pantomimy czerpiącej często wzory ruchowe z życia codziennego; widowisko to składało się z luźnych scen
odbywały się one z ogromnym przepychem; w Wenecji odbywały się na płynących kanałami gondolach
przeniknięcie zwyczaju intermediów tanecznych do teatru włoskiego
niezwiązane zupełnie z treścią sztuki
złożone z tańców figurowych, malowniczych grup i scen pantomimicznych
wynalazki Leonarda da Vinci pozwoliły na stosowanie niezwykłych efektów
przyczyniły się w znacznym stopniu do rozwoju techniki tanecznej; występować w nich mogli tylko artyści wyróżniający się zdolnościami i umiejętnościami tanecznymi
tworzenie się grup zawodowych aktorów i tancerzy wyjeżdżających na występy do innych krajów Europy
przeniknięcie tego zwyczaju na dwory królewskie, magnackie, patrycjuszowskie i papieskie
pochody zamaskowanych postaci alegorycznych i mitologicznych w otoczeniu pachołków z pochodniami i muzykantów; postacie te gloryfikowały pieśnią i wierszem dostojnych gości, po czym wykonywały krótkie scenki
widzowie oglądali te występy z podwyższenia
ludowa forma teatralna, wyższa forma sztuki średniowiecznych wagantów polegająca na improwizacji zbiorowej; odegrała ważną rolę w kształtowaniu się widowisk tanecznych w odrodzenie włoskim
aktorzy zawodowi sami tworzyli scenariusz sztuki oraz sami ją wykonywali popisując się swoimi umiejętnościami aktorskimi, muzycznymi, tanecznymi i akrobatycznymi
występowanie pewnych typowych postaci, np. Arlekin, Pantalon, Kolombina, Poliszynel, Kapitan, Doktor itp.; każda postać miała ściśle określony styl taneczny, w ramach którego aktorzy swobodnie improwizowali
wyłanianie się spośród wędrownych artystów zawodowych nauczycieli tańca
zanikanie improwizacyjnego charakteru form tanecznych
posiadanie przez każdy taniec pewnego tematu przewodniego, np. brando czerpało temat z naśladownictwa codziennych czynności (brando pustelników – krzyżowanie rąk na piersiach, brando praczek – ruchy rękoma podczas prania itp.), ballo figurowe zawierało pewną treść wyrażoną za pomocą zmiany miejsc, ustawienia tancerzy itd.
balletto – nazwa nadawana dłuższym komponowanym tańcom towarzyskim
wywarcie przez włoską sztukę wielkiego wpływu na rozwój tańca w okresie odrodzenia w wielu krajach Europy – Francji, Hiszpanii, Niemczech – oraz rozpowszechnienie renesansowej kultury w całej Europie
Głównym ośrodkiem kultury francuskiego renesansu był świetny dwór królewski w Paryżu. Włoska kultura taneczna trafiła we Francji na grunt przygotowany miejscowymi zwyczajami organizowania wspaniałych pochodów maskaradowych.
nabranie przepychu i świetności na styl włoski
wozy z tancerzami wjeżdżały często do pałaców, prezentując przed królem i jego gośćmi pięknie wyuczone tańce i wygłaszając deklamacje
przez ślub Katarzyny Medycejskiej z francuskim królem Henrykiem II do Paryża zjechało się wielu włoskich aktorów, muzyków i nauczycieli tańca, przenosząc na grunt francuski włoskie balli i balletti, we Francji nazwane ballets
królowa dążyła do zastąpienia obecnie znanych na dworze francuskim rozrywek nowymi formami przedstawień na wzór włoski; często służyły jej one celom politycznym
otwarcie w 1570 r. Królewskiej Akademii Muzyki i Poezji
„Circe – Ballet Comique de la Reine” to pierwszy balet dworski; premiera miała miejsce 15 października 1581 r. – datę tę uważa się za historyczną datę narodzin baletu dworskiego
balet dworski polegał na połączeniu znanych już elementów widowisk dworskich w jedną całość, którym towarzyszyła wspólna myśl przewodnia
bariera polegała na zawodach szermierczych, w których pomiędzy dwie grupy zawodników wstawiano drewnianą poręcz; niektóre z nich były układane w formie pozornych walk w takt muzyki, zawierały nawet wątek akcji i zaopatrzone były tytułem; w takich barierach brały udział damy dworskie i dworzanie przebrani w skóry zwierząt
karuzele to rodzaje figur tanecznych wykonywanych przez jeźdźców na koniach; dały one początek baletom konnym
Formy włoskich widowisk renesansowych najbardziej poza Francją rozpowszechniły się w Anglii.
wozy wiozące tancerzy przebranych za postacie biblijne i mitologiczne zwano pageants, stąd wywodzi się nazwa pochodów
pageants stały się jakby pierwszą sceną baletową; pojawiły się nieruchome dekoracje, kostiumy nabrały przepychu, tematy większego urozmaicenia
w intermediach tańczono ulubiony renesansowy taniec, czyli moreskę
charakterystyczny dla renesansu taniec widowiskowy pochodzenia mauretańskiego
główny narodowy taniec Anglików
tańczona przez sześciu tancerzy (mężczyzn) w dwóch szeregach, w towarzystwie chłopca przebranego za dziewczynę, błazna oraz tancerza umieszczonego w środku figury drewnianego konia (podobnego do krakowskiego lajkonika)
groteskowy, śmiały, swobodny, składał się ze skoków i pantomimicznych ruchów walki, żywych, skocznych, pełnych zawadiackiej fantazji
komiczne przebrania, czernienie twarzy sadzą, przyczepianie do nóg brzękadeł i dzwonków
moresce przygrywał flet i mały bębenek
w XVI w. moreska rozpowszechniła się na całą Europę
http://www.youtube.com/watch?v=RZjLATAUwao
W Polsce za panowania króla Zygmunta Starego za sprawą królowej Bony na ulicach Krakowa pojawiały się pochody i karnawałowe maskarady w stylu włoskim.
W Rosji rozwijała się tylko samorzutnie twórczość ludowa, ostro zwalczana przez władze cerkiewne.
Bogatym źródłem wiedzy na temat tańców towarzyskich (zachowały się tylko informacje o tańcach dworskich) są obrazy, rzeźby, prywatne listy, pamiętniki, a przede wszystkim pierwsze książki o tańcu.
Wraz z ustaleniem się we Włoszech zawodu nauczyciela tańca pojawiło się zainteresowanie teorią tańca oraz usystematyzowaniem jego zasad. Pierwsze książki zawierają jedynie wskazówki co do stylu i sposobu wykonania.
We Francji ukazały się trzy cenne prace: anonimowa rozprawka o tańcu z końca XV w.; zbiór basses-danses i branles (Antoine Arena) zawierające również opisy wojenne, anegdoty miłosne i przepisy dobrego wychowania; najważniejsza – Thoinot Arbeau i jego dokument zawierający opis wszystkich współczesnych tańców dworskich wraz z ich odmianami oraz szczegółową analizą ruchu i przykładami muzycznymi wraz z wpisanymi przy każdej nucie krokami
zatracenie dawnego charakteru improwizacyjnego i dwuczęściowości tańca
określenie ścisłych zasad; surowe przestrzeganie hierarchii i etykiety dworskiej, każdy ruch był drobiazgowo ustalony i starannie przestrzegany
ukłon ma największe znaczenie w tańcu
często nadmiar ozdobnych gestów zacierał czystość rysunku tańca
lekkość i płynność ruchów obowiązywała nawet w bardziej skocznych tańcach
zanika akompaniament wokalny; muzykanci przygrywają na lutni lub skrzypcach, flecie oraz bębenku (zawsze trzy instrumenty); przy bardziej uroczystych okazjach używane były harfy i trąby
najbardziej charakterystyczny ceremonialny taniec renesansu znany od 1508 r. (takt 4/4 lub 2/4)
jej celem było zademonstrowanie godności i znaczenia tańczących osób oraz piękności ich ubiorów; polegała na okazałym paradowaniu
naśladowała ruchem puszenie się pawia, stąd nazwa
tańczona ruchem wahadłowym w przód i w tył nieskomplikowanymi krokami
wchodziła w skład wszystkich uroczystości dworskich
pierwszy taniec towarzyski posiadający ściśle określoną formę
pavana hiszpańska; popisowa, nieco żywsza lecz wciąż dostojna, pozwalała na swobodne łączenie różnych motywów pavany i ballo (passages)
http://www.youtube.com/watch?v=B10z9b_PRXw
http://www.youtube.com/watch?v=hVBlFUb0g60
powstał w Lombardii w końcu XV w.
zapożyczył wiele kroków z miejscowych chłopskich tańców
wykonywana zwykle po pavanie jako dawny potaniec; takt 6/4 lub 3/4
zasadniczy pięciokrok gaillarde urozmaicany był wyrzucaniem nogi w przód, w bok, do tyłu, dotykaniem palcami stóp podłogi itp.
w czasie tańca para często rozdzielała się i tancerz wykonywał przed swą damą krótkie popisy solowe, starając się kombinować jak najbardziej wyszukane kroki
http://www.youtube.com/watch?v=he7Dbk4f2RY
http://www.youtube.com/watch?v=4kkOFeecoFA
weselsza i żywsza odmiana pavany, kombinacja kroczonego pochodu z niewielkimi podskokami; takt 3/4
ma charakter goniony, polega na ciągłym ruchu w przód, miał też cechy stylizowanej pantomimy zalotów, była pełnym wyrazem dworskiej galanterii
http://www.youtube.com/watch?v=l_LqOvnQny4
jeden z najbardziej śmiałych i frywolnych tańców tego okresu, prowansalska odmiana gaillarde; takt 3/2 lub 6/4
polega na przerzucaniu tancerki w obrotach
cieszyła się krótkotrwałym powodzeniem, wygnana protestami zgorszonych moralistów
http://www.youtube.com/watch?v=AvaGvUoor1E
rodzaj swobodnej zabawy towarzyskiej
obok basse-danse i volty był najstarszym tańcem towarzyskim
nie posiadał wyraźnie określonej formy ani metrum czy tempa
wykonywany w szeregu lub w kole
http://www.youtube.com/watch?v=a826x9x1oUs
najbardziej typową renesansową suitę tańców stanowiły pavana – gaillarde – basse-danse i tordion lub volta
w jej skład wchodziły też inne tańce ludowego lub egzotycznego pochodzenia: bretoński passepied, allemande, sarabanda, chaconne, canarie, passamezzo
Do połowy XVI w. Niemcy stały z dala od zachodnioeuropejskiej dworskiej kultury tanecznej. W rodzimych obyczajach niemieckich rozwijały się przeważnie tańce par, pochodzenia ludowego, o dwóch charakterystycznych cechach: wirowanie w obrotach oraz unoszenie rąk w górę.
jedne z najstarszych tańców niemieckich: lendler – posuwisty, obrotowy, o umiarkowanym tempie, urozmaicony figurami; dreher – pary wirowały szybko w obrotach
kulturę taneczną krępowały zakazy ze strony moralistów
na czele par tańczyła para płatnych tancerzy, a ich zatrzymanie się w miejscu było hasłem ogólnego pocałunku
Tańce polskie były w połowie XVI w. znane za granicą jako corea polonica, szczególnym upodobaniem cieszyły się w Niemczech
zachowały przeważnie dwuczęściowy charakter
najważniejszym tańcem był polonez pochodzący z ludowego tańca pieszego lub wielkiego; charakterystyczną cechą było przewodnictwo par, ukłony, posuwistość kroków, ozdobny układ przestrzenny, wyniosła, poważna postawa tańczących
po poważnym polonezie tańczono zwykle żywego krakowiaka
inne staropolskie tańce takie jak firlej, cenar, drabant, goniony, okrągły, żołnierski hajduk nie zostały jeszcze dokładnie zbadane
Renesansowym tańcem hiszpańskim jest flamenco, powstałe z połączenia klasycznego stylu arabskiego z wieloma jego elementami hinduskimi oraz posiadającego również elementy popularnego stylu cygańskiego. Hiszpańscy Cyganie uprościli arabskie tańce Andaluzji, przystosowując je do swojego temperamentu, dodając pewien odcień zmysłowości, arogancji i humoru.