TANIEC W OKRESIE BAROKU (1630-1750)

Rozkwit baletu dworskiego

1. Despotyczny absolutyzm wielkich państw o scentralizowanej władzy (Francja za Henryka IV, Ludwików XIII i XIV, hiszpańska monarchia Filipa II, Anglia Stuartów, Niemcy za cesarza Maksymiliana I) narzucił monumentalny, uroczysty styl całemu życiu dworskiemu, zasoby zaś pieniężne pozwalały na roztoczenie niebywałego przepychu.

- Sztuka podporządkowana została interesom i gustom monarchów, którzy na wzór renesansowych mecenasów stają się gorliwymi jej protektorami.

- Na dworach królewskich przebywają artyści z różnych krajów i dzięki ich działalności dokonuje się wzajemne oddziaływanie na siebie różnych kultur.

- Dziełem Francji jest przetworzenie renesansowych widowisk tanecznych w balet dworski i podniesienie go w ciągu XVII w. na wysoki poziom artystyczny.

1. Do skrystalizowania się formy baletu dworskiego przyczynili się w znacznej mierze humaniści francuscy z grupy Plejada ( stowarzyszenie siedmiu poetów, działające w połowie XVII w.) Dążąc do stworzenia widowiska na wzór greckich tragedii, pragnęli:

* wskrzesić orchestykę

* połączyć poezję, muzykę i taniec w jedną całość

* powołać znów do życia tańczące chóry greckie

WIDOWISKA

- wprowadzone zostały na przemian grupy tańczące, śpiewające lub recytujące

- zaczęto zwracać uwagę na na zgodność kroków tanecznych z wartością nut oraz z metrum w poezji

- balet (owoc pracy zbiorowej) stał się widowiskiem złożonym z :

* arii solowych i pieśni chóralnych

* monologów i dialogów

* utworów instrumentalnych

* tańców solowych i zespołowych

* pantomimy

* akrobatyki

* literackich tekstów pieśni i wierszy (wyjaśniały treść baletu, pisane początkowo przez arystokratycznych amatorów – naiwne w treści i nieudolne w formie – powierzane bywały z czasem poetom, stawały się one często potężną bronią polityczną dzięki ukrytym aluzjom)

1. KUKT STAROŻYTNOŚCI

- decydował o tematyce baletów dworskich

- treści czerpane były z literatury greckiej i rzymskiej lub na niej wzorowane

- na wzór mitów antycznych powstawały nowe tematy, oparte na historycznych zdarzeniach lub legendach

- tematy starożytne były zupełnie dowolnie interpretowane

- w poezji obowiązywała alegoria słowna

- w balecie istniała alegoria postaci

* postać mitologiczna symbolizowała jakąś właściwą jej cechę (np. Atena-mądrość, Jowisz-potęgę władzy)

* inne postacie przedstawiały pojęcia oderwane (prawda, cnota, zbrodnia itd.)

- balety dzieliły się na:

* mitologiczne

* alegoryczne

* idylliczne

* liryczne

1. BAROK – rozbudowanie widowiskowej strony baletu

Cechy charakterystyczne baroku:

- nadmiar ozdób

- przejaskrawienie efektów

- patos

- sztuczność

- napuszoność

Widowiska baletowe:

- stawały się wspaniałą paradą mitologicznych, symbolicznych i legendarnych postaci

- maski

- kosztowne kostiumy

- przepyszne dekoracje

- ciągła zmiana efektów scenicznych

- przygotowanie tak skomplikowanych widowisk wymagało współpracy najlepszych artystów i przyczyniło się do znacznego podniesienia techniki teatralnej, do rozwoju sztuki dekoracji i kostiumu

• ALEGORYCZNE KOSTIUMY BALETOWE

- były dziwaczną mieszaniną współczesnych ubiorów, starożytnych ornamentów i symbolicznych rekwizytów

- zmiana kolorów i ozdób określać miała charakter postaci

- symbolika kostiumów wyrażała się w dziwacznych pomysłach, oryginalnych i bardzo kosztownych

- najdroższe tkaniny, jedwabie, koronki

- prawdziwe klejnoty

- złote i srebrne maski

- pióropusze z drogich piór

- jakość używanych materiałów zależała od stanowiska społecznego występujących osób (zawodowy tancerz w roli ambasadora-kostium ze zwykłego płótna, arystokrata w roli żebraka-w jedwabiach i aksamitach)

• CIĄGŁA ZMIANA EFEKTÓW SCENICZNYCH

- specjalne maszyny miotały ogień lub rozlewały wodę

- maszyny unoszące w górę obłoki z grupami tancerzy

- groty lśniły blaskiem kosztownych blach

- na drzewach wisiały prawdziwe kwiaty i owoce

1. FORMA DWORSKICH PRZEDSTAWIEŃ BALETOWYCH

Podział baletu na akty, dzielące się na sceny:

- entrées (wejście poszczególnych grup)

* każda grupa wykonywała odrębny taniec zespołowy lub charakterystyczną scenkę pantomimiczną(tańce alegorycznych postaci, satyrów, faunów, demonów, wesołe skecze postaci groteskowych, popisy akrobatyczne, sceny rzemieślnicze lub wiejskie, atrakcje cyrkowe, występy żywych lub sztucznych zwierząt)

* właściwe przygotowanie odpowiedniego tła dla występów grand ballet

* występowali mieszczanie

- grand ballet (wielki balet)

* szereg tańców figurowych, zbudowanych na motywach tańców towarzyskich, z udziałem króla lub królowej (Ballet du Roi – balet króla, Ballet de la Reine – balet królowej), w baletach króla role kobiet tańczyli zawodowi artyści w przebraniach kobiecych, którzy występowali też w rolach męskich w baletach królowej

* wykonawcami arystokratycznych grands ballets były bowiem osoby z otoczenia królewskiego

* widzowie teatralni rekrutowali się wyłącznie ze sfer dworskich (członkowie dworu, rodzina królewska, arystokracja, zagraniczni goście)

• WZBOGACENIE UKŁĄDÓW CHOREOGRAFICZNYCH

- pomieszanie kultury arystokratycznej w grands ballets z mieszczańską w entrées

- w skład entrées wchodziły tańce z gatunku ,,wysokich’’, charakterystyczne, egzotyczne i ludowe, w stylizacji odbiegającej od pierwowzorów, wnosiły one jednak wiele nowych kroków i motywów

- geometryczne rewolucję w grands ballets, złożone głównie z tańców ,,niskich’’(szeregi, koła, kwadraty, nawet tworzone z szeregów tancerzy cyfry, litery i monogramy dostojnych widzów), rozwijały linearną kompozycję tańca, jego rysunek w przestrzeni

- zasadniczo ewolucję rozwijały się w planie poziomym, gdyż balet był oglądany z góry

• PODNIESIENIE TECHNIKI TANECZNEJ

- udział zawodowych tancerzy baletach

- rozmiłowanie sfer dworskich w nauce tańca

- zaczęto zwracać uwagę na:

* płynność ruchów rąk

* zwracanie na zewnątrz stóp

* linie geometrycznych ewolucji dyktują nagłe, wymagające zręczności zwroty na zakrętach

- estetyka tańca szła tylko w kierunku piękna ruchu, bez żadnej troski o jego wyrazistość

• MUZYKA BALETOWA

- niski poziom

- komponowali nadworni skrzypkowie lub nauczyciele tańca, posiadający umiejętności gry na jakimś instrumencie

- do grands ballets przygrywał zespół smyczkowy 24 Skrzypków Króla, partiom wokalnym towarzyszył zespół mieszany członków kapeli królewskiej i chór kaplicy królewskiej

- do entrées przygrywał zespół trębaczy stajennych

- muzyka była monotonna

- składała się z króciutkich utworów(tematów odpowiadających jednej frazie tanecznej, ciągle powtarzanych)

- ilustracyjność muzyki sprowadzała się do naiwnych naturalistycznych efektów (naśladowanie ludzkiego krzyków lub głosów zwierząt, wycia wiatru, piania koguta itp.) lub powierzchownego charakteryzowania postaci

- partie wokalne nadawały poszczególnym baletom odrębny charakter, dzięki tekstom pieśni i jedno- lub wielogłosowym melorecytacjom

Balety dworskie we Francji

Bogaty dwór królewski w Paryżu – stolicą baletową świata (XVII w.)

1. Początek XVII w.

• IMPROWIZOWANE BALETY – MASKARADY

-wesołe zabawy

- pozbawione wątku dramatycznego

- rozwinięcie renesansowych maskarad

- błahe tematy ( np. ,,balet małp’’; ,,maskarada wiejska’’)

- wymyślane na szybko

- ustalony rodzaj przebrań, kroki i porządek tańców

- wystawiane w salach pałacowych

• BALETY KONNE

- polegały na zmianie miejsc i tworzeniu figur przez jeźdźców na koniach

1. Drugie dziesięciolecie XVII w.

• BALLETS COMIQUES – balety melodramatyczne

- ciągłość akcji (rozwinięcie za pomocą złączonych jedną myślą entrées, recytacji i i pieśni)

- poważne lub groteskowe entrées

- zakończone grand balet

• BALLET À ENTRÉE

- początek dały balety-maskarady

- polegał na uszeregowaniu różnych scen pantomimicznych, tańców, recytacji i śpiewów bez powiązania dramatycznego

- np. Ballet des Montagnards (Balet górali, 1631)

- z czasem owa forma zyskała pierwszeństwo wśród baletów dworskich

1. Początek drugiej połowy XVII w.

- nastąpiło powiązanie elementów baletów melodramatycznych z różnorodnością tych entrées

• BALLET À ENTRÉE

- wszystkie były do siebie podobne

- niektóre entrées miały charakter poważny, inne komiczny

- były wykonywane zawsze przez zawodowych tancerzy i akrobatów

- spektakl był przerywany entrées muzycznymi (kilku muzykantów grało lub śpiewało w temacie danego baletu)

- balety kończyły się tradycyjnym grand balet

- odbywały się w pałacu w Luwrze, w letnich rezydencjach króla, w paryskim Ratuszu lub w Arsenale, w pałacach książęcych

1. BALETY NA DWORZE LUDWIKA XIII (1610-1643)

- na dworze Henryka IV (1553-1610) dominowały pogodne, pełne renesansowej beztroski balety-maskarady i balety konne

- następcą Henryka IV był Ludwik XIII (1610-1643) – pogrążony w dworskie i polityczne intrygi

• Ponure usposobienie Ludwika XIII

- darzył uznaniem dziwaczne i sztuczne balety melodramatyczne

- minister Ludwika XIII, kardynał Richelieu dążył do nadania baletom politycznego i wychowawczego znaczenia(pobudzenie patriotyzmu i ducha moralności w narodzie)

- dzieła pełne patosu fałszywego patosu i sztucznej afektacji

1. BALETY NA DWORZE LUDWIKA XIV (1638-1715)

- po zakończeniu wojny domowej nastąpił szczytowy punkt zwycięskiego absolutyzmu

- szlachta przemieniła się w usłużne doradztwo, ciągnące korzyści ze swego urodzenia i pragnące zaskarbić sobie łaski królewskie

- umiejętności taneczne i możność uczestniczenia w baletach dworskich były jedną z dróg do łask królewskich

- król był zamiłowanym tancerzem

- monarcha uważała, że sztuka baletowa powinna służyć wychowaniu moralnemu ludzi

- współudział najświetniejszych artystów przyczynił się do znacznego podniesienia poziomu artystycznego widowisk

- balet stał się jedną z form teatru dworskiego, nie wymagającą specjalnej okazji

- najsłynniejsze widowiska: Cassandre (Kasandra, 1650), Ballet de la Nuit (Balet nocy, 1653), Ballet de Psyché (Balet Psyche, 1656)

1. KRÓLEWSKA AKADEMIA TAŃCA

W 1658 r. Ludwik XIV zatwierdził statut pierwszego zrzeszenia nauczycieli tańca.

- w 1661 r. założona przez Ludwika XIV

- działalność jej nie wiele przyczyniła się do rozwoju sztuki tanecznej

- instytucja oficjalna

- wyposażona w autorytet i władzę

- nie dopuszczała żadnych nowatorskich eksperymentów

- wytworzyła sztywne, oficjalne kanony obowiązujące w sztuce tanecznej tego okresu

- zaszczyt należenia do Akademii budził różne zawiści i intrygi (kłótnie o przywileje udzielania lekcji dostojnym amatorom)

1. PIERRE BEAUCHAMP (1636-1705)

- znakomity tancerz

- partner króla w baletach dworskich

- pierwszy oficjalny, mianowany przez króla w 1671 r. maître de ballet (baletmistrz Królewskiej Akademii Muzyki)

- jeden z członków Królewskiej Akademii Tańca

- następca włoskich nauczycieli tańca i francuskich baletmistrzów

- opracował zasady stylu noble (styl ,,szlachetnego’’ tańca francuskiego)

* zwracał on uwagę na technikę tańca

- usystematyzował prawdopodobnie pięć podstawowych pozycji nóg, które później Feuillet zamieścił w swym dziele, przejmując je od ucznia Beauchampa – Pécoura

• Louis Pécour (1655-1729)

- jeden z najsłynniejszych tancerzy francuskich tego okresu

- maître de danser (baletmistrz) księżnej Burgundii

- następca Beauchampa jako baletmistrz Królewskiej Akademii Muzyki

Balety dworskie w innych krajach Europy

1. ANGLIA

- dwór Jakuba I Stuarta gromadził najznakomitszych artystów angielskich

- stworzenie odrębnej narodowej formy baletu dworskiego, zwaną mask

• MASK

- poeta, autor tekstów – John Milton

- reżyser – Ben Jonson

- architect – Inigo Jones (twórca niezwykłych efektów scenicznych)

- podnieśli widowiska dworskie na najwyższy poziom artystyczny

- niewielkie widowiska sceniczne połączone tekstami literackimi, pełnymi pochlebstwa dla królewskiej pary

- nie dramatyczny charakter dawnych dworskich maskarad

- taniec najbardziej istotnym składnikiem

- konstrukcja:

* rozpoczęcie: część taneczna z udziałem króla i królowej

* nieskomplikowana pantomima z intrygą miłosną i aluzjami politycznymi

* część fantastyczna

* zakończenie: część groteskowa(antimask, z udziałem zawodowych tancerzy)

- np. Irlandzki mask dworski (1613), Chloridia (1631)

- uczestnikami byli arystokratyczni amatorzy z otoczenia królewskiego

- w trakcie przedstawienia uczestnicy wychodzili między widzów, zapraszając ich do tańca, po czym wracali na scenę

- strona techniczna na bardzo wysokim poziomie:

* kilka estrad łączonych schodami

* kilka maszyn opuszczających lub podnoszących kilku osobowe grupy

* pomysłowo rozmieszczone kotary odsłaniające coraz to nowe dekoracje

* zmieniające się światła przepuszczane przez butle z kolorowymi płynami

- mask wywarł wielki wielki wpływ na cały teatr angielski

- różne części składowe masku wykorzystywał w swych sztukach Szekspir (Sen nocy letniej)

- w drugiej połowie XVII w. mask ustąpił miejsca wschodzącej w modę operze włoskiej

1. WŁOCHY

- traciły swój prymat kulturalny w Europie

- ośrodkami życia kulturalnego i politycznego były dwory książęce i patrycjuszowskie

- na dworach toskańskich książąt z rodu Medyceuszów odbywały się wspaniałe uroczystości dworskie z maskaradami, intermediami i baletami konnymi (cechował je wzrastający coraz bardziej monumentalny charakter)

* olbrzymia ilość wykonawców

* olśniewał przepych kostiumów

* pomysłowość rozmaitych efektów

* przeplatane śpiewem solowym i chóralnym

* wstawki baletowe

• Wirtuozostwo taneczne

- kształtują się elementy późniejszego allegra baletowego

- kroki pochodziły z tańców ludowych, zapożyczone od wędrownych tancerzy dell’arte

1. HISZPANIA

- Filip II Habsburg roztoczył na swym dworze przepych oraz zaprowadził surowy, etykietalny styl życia

- rozpoczął się szybki rozkwit teatru dworskiego

- odbywały się przedstawienia taneczne przybierające odrębny narodowy charakter

* hiszpańskie tańce dworskie pochodzenia ludowego ( fandango, bolero, seguidilla, jota itp.) lub importowane z kolonii (sarabanda, chaconne)

* tańce łączyły się z recytacją wierszy

* widowiska te były zwane danzas habladas (tańce mówione)

* szczególnie rozwinęły się na dworze Filipa IV

* brali w nich udział członkowie rodziny królewskiej i arystokracji

* przepych dekoracji i kostiumów nie ustępował świetności francuskich i włoskich widowisk

1. NIEMCY I AUSTRIA

- kultura nie byłą wysoko rozwinięta

- w formach tanecznych kultura opierała się mocno na tradycjach narodowych

- na dworze cesarskim rozpowszechnione były różne formy zabaw dworskich, opartych na tradycyjnych zwyczajach ludowych:

* maskarady

* zabawy pasterskie

* wiejskie wesela

* wiejskie festyny

- stroje ludowe

- pyszna oprawa dekoracyjna i kostiumowa

1. POLSKA

- sztuka baletowa przeniknęła za Władysława IV ( po wizycie we Florencji)

- sprowadził do Polski włoskich artystów ( pierwsze przedstawienie włoskie z okazji wesela z Cecylią Renatą)

- na dworze królewskim widowiska baletowe pod protektoratem królowej, z udziałem panien dworskich i paziów

* improwizowane komedie maskaradowe z tańcami

* krótkie baleciki jako wstęp do baletu dworskiego

- balety wchodziły również w skład różnych uroczystości i miały charakter panegiryczny

- rosło coraz bardziej znaczenie baletu, który obok opery i komedii włoskiej wchodził na stałe do repertuaru teatru dworskiego

1. ROSJA

- kultura zachodnia przenikała również na dwór carski i dwory arystokracji rosyjskiej

- intermedia i krótkie scenki satyryczne w komediach

- pierwsze baletowe przedstawienie – Balet o Orfeuszu i Eurydyce (1673)

* arie wokalne

* muzyka instrumentalna

* pantomima i tańce

* wykonane przez aktorów rosyjskich

- w teatrze dworskim występowały tylko przyjezdne zespoły artystów zagranicznych

Dworskie tańce towarzyskie w XVII w.

Równolegle ze wzrostem sztuki baletowej na dworach monarchów absolutnych w Europie postępuje rozwój dworskich tańców towarzyskich.

- etykieta dworska

- każdy krok od lekkiego ukłonu

- para tancerzy wykonuje kroki symetrycznie

- prosta uważana jest za prostactwo

- taniec staje się popisem wdzięku i nie lada umiejętności

1. MENUET

- ,,król tańców’’ i ,,taniec królów’’

- pochodzenie ludowe

- wywodził się z prowincji Poitou

- pierwszy skomponowany w 1653 przez J. B. Lully

- początkowo wykonywany tylko w baletach dworskich

- pierwsza siedemnastowieczna forma to menuet swobodny, lekki, żywy

- powolny menuet z początków XVIII w. – elegancki sposób wykonania i płynność ruchów

- zasadniczy krok – pas de menuet ( str. 110 )

1. PASSEPIED

- odmiana weselszego i szybszego menueta z figurami

- tańczony raczej głównie w aletach dworskich

- nazwę swą wywodził od kroków z krzyżowaniem nóg (passer – przechodzić, pied – noga)

1. BOURRÉE

- obok menueta ulubiony taniec XVII w.

- lud tańczył je w takcie parzystym, charakterystycznym, przytupywanym krokiem z przenoszeniem ciężaru ciała z nogi na nogę, pas de bourree

1. GIGUE

- ludowy szybki taniec angielski

- o żywym, zmiennym rytmie, najczęściej w takcie 6/8

- później często występował w formie stylizowanej, stając się końcową częścią suity klawesynowej.

- był popularny na terenie Anglii, Szkocji i Irlandii.

1. RIGAUDON (str. 111)

- żywy i zarazem pełny wdzięku taniec

- pochodzenie ludowe

- tańczony był prawie w miejscu

- drobne podskoki

1. TAMBOURIN

- stary taniec prowansalski

- tańczony przez górali alpejskich

- w żywym tempie

- zachował on na dworze ludowy akompaniament tamburyna

- stał się głównie tańcem scenicznym

Początki baletu teatralnego we Francji

-przełom XVII/XVIII wieku-zmiany dworze królewskim we Francji,bunt przeciwko nadmiernej etykiecie dworskiej oraz zbytniego przepychu przedstawień, podział na komedie(nowy prąd ) widowiska o charakerze mitlogicznym;heroicznym (stary prąd)

-powstanie komedii; głównym przedstawicielem komedii jest Moliere (Jean Baptiste Poquelin,1622-1673)

- Moliere współpracował z Beauchampem i Lullyn powstanie nowej formy-comedie-ballet (komedia baletowa),elementy komedii dell’arte i baletu dworskiego ,inspiracja ze sztuk wędrownych teatrów jarmarcznych

- Jean –Baptiste Lully skrzypek,dyrygent,kompozytor

-1669 r. –założenie Królewskiej Akademii Muzyki,poprzedniczka obecnej Opery Paryskiej

- Beauchamp i Lully założyli szkołę tańca,pierwsza szkoła baletowa we Francji -1713 r.

- kolejna forma widowiska –tragedie baletowe (duet Lully i Quinalt ) tematyka mitów i herosów; pierwsza tragedia baletowa ‘Cadmus i Hermiona’- 1673r.

-w tym okresie trudno odzielić balet od opery,bardzo często taniec jest na drugim planie,są to wstawki demonów,wieśniaków itd., jest to spowodowane brakiem profesjonalnych/zawodowych tancerzy

- Lully wystawia balet ‘Triumf miłości’ -1681 r. ; pierwsza solistka La Fontaine

-po śmierci Lully’ego (1687r.) –upadek widowisk o charakterze mitologicznym/heroicznym ,nadal utrzymują rozbudowane formy baletu-opery . Opera-balet-bez dialogów, entrees taneczne były scenkami wyjasniające treść akcji i scen,zakończone apoteozami-w sztukach plastycznych, muzyce i literaturze apoteoza przybiera formę gloryfikującego przedstawienia.

Słynne opery-balety: Wykwitna Europa -1697r.; ‘Kastor i Polluks’-1725r. ‘Wykwitne Indie’ 1735 r.

- epoka rokoko –nowe ideału –gracja,wdzięk,delikatność,fascynacja ornamentacją,budzenie lekkich,przyjemnych wzruszeń ; na dworze zapanowała moda na ‘fetes galantes’ jest to rodzaj dzieł przedstawiających sceny wytwornych zabaw i koncertów dworskich, zachowanie się amatorskich tańców dworskich

-powstanie tańców dworskich: menueta, passapieda (odmiana menueta),bourree

- w widowiskach nie ma powiązania tańca z akcją sztuki,często tancerze wykonywali popisy techniczne, niezależenie od toku akcji , dbano tylko o ładne linie i pozy tancerzy, ‘taniec dla samego tańca’

- Raoul Feulliet (1675-1730) uczeń Beauchampa-pierwsza próba notacji tańca , podstawa terminologii baletowej , ‘Choreografia czyli sztuka zapisywanie tańca’ 1770r. , często mówi się o systemie notacji tańca Beauchamp-Feulliet, Feulliet był pierwszy który wydał książkę (?) wiesz o co chodzi

-podsumowanie- wiek XVII-podział tańca widowiskowego na : balet,taniec towarzyski i ludowy ,pierwsza próba zapisu tanecznego,rozwój form baletowych i kodyfikacja zasad techniki i kompozycji