TANIEC W OKRESIE RENESANSU (XV - XVI w.)
Charakterystyka
Dzięki rozwojowi humanizmy w XV w. we Włoszech (w XVI w całej Europie zachodniej) taniec stał się sztuką na wskroś świecką oraz zyskał nową rangę, jako jeden z przejawów duchowej i fizycznej kultury człowieka. Sztuka taneczna w tym okresie zaczęła szybko się rozwijać.
* kult piękna ciała ludzkiego w tanecznym ruchu
* podniesienie poziomu techniki tanecznej
* pierwsze próby kompozycji tanecznej
* rozwój anatomii zrodził zainteresowanie teorią tańca
* wynalezienie druku umożliwiło wydanie pierwszych książek o tańcu
* zwrot do kultury starożytnej; przetworzenie formy zgodnie z renesansowym dążeniem do indywidualnej swobody artystycznej, zamiast martwych, ustalonych kanonów
* przepych kostiumów i dekoracji, monumentalne formy widowisk, pomysłowe efekty techniczne
* kultura taneczna jako kultura elitarna; bogaci bankierzy, dostojnicy, kupcy utrzymywali własne „dwory artystyczne”
* uzależnienie zawodowych artystów sztuki tanecznej od mecenatu prywatnego, który wymagał podporządkowania ich działalności wedle jego własnych potrzeb i wymagań
Początki widowisk tanecznych we Włoszech
Głównym ośrodkiem włoskiego odrodzenia stała się Florencja będąca wtedy pod rządami bankierskiego rodu Medyceuszów, gorliwych protektorów sztuki.
Maskarady karnawałowe
* nowa, świecka forma zabawy oparta na tradycyjnych, włoskich zabawach ludowych
* defilady alegorycznych i mitologicznych postaci, jadących na wozach w kształcie zamków, okrętów, skał lub smoków
* wokół wozów szli uczestnicy maskarady w rybackich lub pasterskich strojach, w fantastycznych maskach, grając, tańcząc i śpiewając
* pochody często przerywano intermediami tanecznymi; grupowały się postacie symbolizujące konkretne zdarzenie, którego treść odgrywana była w formie pantomimy czerpiącej często wzory ruchowe z życia codziennego; widowisko to składało się z luźnych scen
* odbywały się one z ogromnym przepychem; w Wenecji odbywały się na płynących kanałami gondolach
Intermedia taneczne w teatrze
* przeniknięcie zwyczaju intermediów tanecznych do teatru włoskiego
* niezwiązane zupełnie z treścią sztuki
* złożone z tańców figurowych, malowniczych grup i scen pantomimicznych
* wynalazki Leonarda da Vinci pozwoliły na stosowanie niezwykłych efektów
* przyczyniły się w znacznym stopniu do rozwoju techniki tanecznej; występować w nich mogli tylko artyści wyróżniający się zdolnościami i umiejętnościami tanecznymi
* tworzenie się grup zawodowych aktorów i tancerzy wyjeżdżających na występy do innych krajów Europy
Intermedia taneczne w czasie uczt
* przeniknięcie tego zwyczaju na dwory królewskie, magnackie, patrycjuszowskie i papieskie
* pochody zamaskowanych postaci alegorycznych i mitologicznych w otoczeniu pachołków z pochodniami i muzykantów; postacie te gloryfikowały pieśnią i wierszem dostojnych gości, po czym wykonywały krótkie scenki
* widzowie oglądali te występy z podwyższenia
Commedia dell'arte
* ludowa forma teatralna, wyższa forma sztuki średniowiecznych wagantów polegająca na improwizacji zbiorowej; odegrała ważną rolę w kształtowaniu się widowisk tanecznych w odrodzenie włoskim
* aktorzy zawodowi sami tworzyli scenariusz sztuki oraz sami ją wykonywali popisując się swoimi umiejętnościami aktorskimi, muzycznymi, tanecznymi i akrobatycznymi
* występowanie pewnych typowych postaci, np. Arlekin, Pantalon, Kolombina, Poliszynel, Kapitan, Doktor itp.; każda postać miała ściśle określony styl taneczny, w ramach którego aktorzy swobodnie improwizowali
Nauczyciele tańca
* wyłanianie się spośród wędrownych artystów zawodowych nauczycieli tańca
* zanikanie improwizacyjnego charakteru form tanecznych
* posiadanie przez każdy taniec pewnego tematu przewodniego, np. brando czerpało temat z naśladownictwa codziennych czynności (brando pustelników - krzyżowanie rąk na piersiach, brando praczek - ruchy rękoma podczas prania itp.), ballo figurowe zawierało pewną treść wyrażoną za pomocą zmiany miejsc, ustawienia tancerzy itd.
* balletto - nazwa nadawana dłuższym komponowanym tańcom towarzyskim
* wywarcie przez włoską sztukę wielkiego wpływu na rozwój tańca w okresie odrodzenia w wielu krajach Europy - Francji, Hiszpanii, Niemczech - oraz rozpowszechnienie renesansowej kultury w całej Europie
Początki baletu dworskiego we Francji
Głównym ośrodkiem kultury francuskiego renesansu był świetny dwór królewski w Paryżu. Włoska kultura taneczna trafiła we Francji na grunt przygotowany miejscowymi zwyczajami organizowania wspaniałych pochodów maskaradowych.
Pochody maskaradowe
* nabranie przepychu i świetności na styl włoski
* wozy z tancerzami wjeżdżały często do pałaców, prezentując przed królem i jego gośćmi pięknie wyuczone tańce i wygłaszając deklamacje
Pierwszy balet dworski
* przez ślub Katarzyny Medycejskiej z francuskim królem Henrykiem II do Paryża zjechało się wielu włoskich aktorów, muzyków i nauczycieli tańca, przenosząc na grunt francuski włoskie balli i balletti, we Francji nazwane ballets
* królowa dążyła do zastąpienia obecnie znanych na dworze francuskim rozrywek nowymi formami przedstawień na wzór włoski; często służyły jej one celom politycznym
* otwarcie w 1570 r. Królewskiej Akademii Muzyki i Poezji
* „Circe - Ballet Comique de la Reine” to pierwszy balet dworski; premiera miała miejsce 15 października 1581 r. - datę tę uważa się za historyczną datę narodzin baletu dworskiego
* balet dworski polegał na połączeniu znanych już elementów widowisk dworskich w jedną całość, którym towarzyszyła wspólna myśl przewodnia
Bariery i karuzele
* bariera polegała na zawodach szermierczych, w których pomiędzy dwie grupy zawodników wstawiano drewnianą poręcz; niektóre z nich były układane w formie pozornych walk w takt muzyki, zawierały nawet wątek akcji i zaopatrzone były tytułem; w takich barierach brały udział damy dworskie i dworzanie przebrani w skóry zwierząt
* karuzele to rodzaje figur tanecznych wykonywanych przez jeźdźców na koniach; dały one początek baletom konnym
Widowiska taneczne w innych krajach Europy
Formy włoskich widowisk renesansowych najbardziej poza Francją rozpowszechniły się w Anglii.
* wozy wiozące tancerzy przebranych za postacie biblijne i mitologiczne zwano pageants, stąd wywodzi się nazwa pochodów
* pageants stały się jakby pierwszą sceną baletową; pojawiły się nieruchome dekoracje, kostiumy nabrały przepychu, tematy większego urozmaicenia
* w intermediach tańczono ulubiony renesansowy taniec, czyli moreskę
Moreska
* charakterystyczny dla renesansu taniec widowiskowy pochodzenia mauretańskiego
* główny narodowy taniec Anglików
* tańczona przez sześciu tancerzy (mężczyzn) w dwóch szeregach, w towarzystwie chłopca przebranego za dziewczynę, błazna oraz tancerza umieszczonego w środku figury drewnianego konia (podobnego do krakowskiego lajkonika)
* groteskowy, śmiały, swobodny, składał się ze skoków i pantomimicznych ruchów walki, żywych, skocznych, pełnych zawadiackiej fantazji
* komiczne przebrania, czernienie twarzy sadzą, przyczepianie do nóg brzękadeł i dzwonków
* moresce przygrywał flet i mały bębenek
* w XVI w. moreska rozpowszechniła się na całą Europę http://www.youtube.com/watch?v=RZjLATAUwao
W Polsce za panowania króla Zygmunta Starego za sprawą królowej Bony na ulicach Krakowa pojawiały się pochody i karnawałowe maskarady w stylu włoskim.
W Rosji rozwijała się tylko samorzutnie twórczość ludowa, ostro zwalczana przez władze cerkiewne.
Tańce towarzyskie w okresie Odrodzenia
Bogatym źródłem wiedzy na temat tańców towarzyskich (zachowały się tylko informacje o tańcach dworskich) są obrazy, rzeźby, prywatne listy, pamiętniki, a przede wszystkim pierwsze książki o tańcu.
Pierwsze książki o tańcu
Wraz z ustaleniem się we Włoszech zawodu nauczyciela tańca pojawiło się zainteresowanie teorią tańca oraz usystematyzowaniem jego zasad. Pierwsze książki zawierają jedynie wskazówki co do stylu i sposobu wykonania.
We Francji ukazały się trzy cenne prace: anonimowa rozprawka o tańcu z końca XV w.; zbiór basses-danses i branles (Antoine Arena) zawierające również opisy wojenne, anegdoty miłosne i przepisy dobrego wychowania; najważniejsza - Thoinot Arbeau i jego dokument zawierający opis wszystkich współczesnych tańców dworskich wraz z ich odmianami oraz szczegółową analizą ruchu i przykładami muzycznymi wraz z wpisanymi przy każdej nucie krokami
Kompozycja i stylizacja tańca
* zatracenie dawnego charakteru improwizacyjnego i dwuczęściowości tańca
* określenie ścisłych zasad; surowe przestrzeganie hierarchii i etykiety dworskiej, każdy ruch był drobiazgowo ustalony i starannie przestrzegany
* ukłon ma największe znaczenie w tańcu
* często nadmiar ozdobnych gestów zacierał czystość rysunku tańca
* lekkość i płynność ruchów obowiązywała nawet w bardziej skocznych tańcach
* zanika akompaniament wokalny; muzykanci przygrywają na lutni lub skrzypcach, flecie oraz bębenku (zawsze trzy instrumenty); przy bardziej uroczystych okazjach używane były harfy i trąby
Pavana
* najbardziej charakterystyczny ceremonialny taniec renesansu znany od 1508 r. (takt 4/4 lub 2/4)
* jej celem było zademonstrowanie godności i znaczenia tańczących osób oraz piękności ich ubiorów; polegała na okazałym paradowaniu
* naśladowała ruchem puszenie się pawia, stąd nazwa
* tańczona ruchem wahadłowym w przód i w tył nieskomplikowanymi krokami
* wchodziła w skład wszystkich uroczystości dworskich
* pierwszy taniec towarzyski posiadający ściśle określoną formę
* pavana hiszpańska; popisowa, nieco żywsza lecz wciąż dostojna, pozwalała na swobodne łączenie różnych motywów pavany i ballo (passages) http://www.youtube.com/watch?v=B10z9b_PRXw http://www.youtube.com/watch?v=hVBlFUb0g60
Gaillarde
* powstał w Lombardii w końcu XV w.
* zapożyczył wiele kroków z miejscowych chłopskich tańców
* wykonywana zwykle po pavanie jako dawny potaniec; takt 6/4 lub 3/4
* zasadniczy pięciokrok gaillarde urozmaicany był wyrzucaniem nogi w przód, w bok, do tyłu, dotykaniem palcami stóp podłogi itp.
* w czasie tańca para często rozdzielała się i tancerz wykonywał przed swą damą krótkie popisy solowe, starając się kombinować jak najbardziej wyszukane kroki http://www.youtube.com/watch?v=he7Dbk4f2RY http://www.youtube.com/watch?v=4kkOFeecoFA
Courante
* weselsza i żywsza odmiana pavany, kombinacja kroczonego pochodu z niewielkimi podskokami; takt 3/4
* ma charakter goniony, polega na ciągłym ruchu w przód, miał też cechy stylizowanej pantomimy zalotów, była pełnym wyrazem dworskiej galanterii http://www.youtube.com/watch?v=l_LqOvnQny4
Volta
* jeden z najbardziej śmiałych i frywolnych tańców tego okresu, prowansalska odmiana gaillarde; takt 3/2 lub 6/4
* polega na przerzucaniu tancerki w obrotach
* cieszyła się krótkotrwałym powodzeniem, wygnana protestami zgorszonych moralistów http://www.youtube.com/watch?v=AvaGvUoor1E
Branle
* rodzaj swobodnej zabawy towarzyskiej
* obok basse-danse i volty był najstarszym tańcem towarzyskim
* nie posiadał wyraźnie określonej formy ani metrum czy tempa
* wykonywany w szeregu lub w kole http://www.youtube.com/watch?v=a826x9x1oUs
Suita tańców dworskich
* najbardziej typową renesansową suitę tańców stanowiły pavana - gaillarde - basse-danse i tordion lub volta
* w jej skład wchodziły też inne tańce ludowego lub egzotycznego pochodzenia: bretoński passepied, allemande, sarabanda, chaconne, canarie, passamezzo
Niemieckie tańce towarzyskie
Do połowy XVI w. Niemcy stały z dala od zachodnioeuropejskiej dworskiej kultury tanecznej. W rodzimych obyczajach niemieckich rozwijały się przeważnie tańce par, pochodzenia ludowego, o dwóch charakterystycznych cechach: wirowanie w obrotach oraz unoszenie rąk w górę.
* jedne z najstarszych tańców niemieckich: lendler - posuwisty, obrotowy, o umiarkowanym tempie, urozmaicony figurami; dreher - pary wirowały szybko w obrotach
* kulturę taneczną krępowały zakazy ze strony moralistów
* na czele par tańczyła para płatnych tancerzy, a ich zatrzymanie się w miejscu było hasłem ogólnego pocałunku
Polskie tańce towarzyskie
Tańce polskie były w połowie XVI w. znane za granicą jako corea polonica, szczególnym upodobaniem cieszyły się w Niemczech
* zachowały przeważnie dwuczęściowy charakter
* najważniejszym tańcem był polonez pochodzący z ludowego tańca pieszego lub wielkiego; charakterystyczną cechą było przewodnictwo par, ukłony, posuwistość kroków, ozdobny układ przestrzenny, wyniosła, poważna postawa tańczących
* po poważnym polonezie tańczono zwykle żywego krakowiaka
* inne staropolskie tańce takie jak firlej, cenar, drabant, goniony, okrągły, żołnierski hajduk nie zostały jeszcze dokładnie zbadane
Tańce hiszpańskie
Renesansowym tańcem hiszpańskim jest flamenco, powstałe z połączenia klasycznego stylu arabskiego z wieloma jego elementami hinduskimi oraz posiadającego również elementy popularnego stylu cygańskiego. Hiszpańscy Cyganie uprościli arabskie tańce Andaluzji, przystosowując je do swojego temperamentu, dodając pewien odcień zmysłowości, arogancji i humoru.