W okresie renesansu, jednej z najbardziej płodnych artystycznie epok w historii sztuki, tworzyła cała plejada genialnych artystów. W dziedzinie kultury Włochy stały się dominującym krajem w Europie, natomiast w sztuce zaczęły obowiązywać wzorce klasyczne i naturalizm.
Renesans (odrodzenie) jest ogólnie przyjętą nazwą na określenie epoki wielkich zmian w kulturze i sztuce, jakie miały miejsce w XV- i XVI-wiecznych Włoszech, a następnie odcisnęły swoje piętno na życiu całej Europy. W okresie renesansu nastąpiło istotne przesunięcie w powszechnie uznawanym systemie wartości. Zaczęto dostrzegać i doceniać możliwości twórcze człowieka, co pociągnęło za sobą wiele konsekwencji. Jedną z nich był spektakularny rozwój sztuk pięknych, oraz nowa rola sztuki i artysty w życiu społecznym.
Z wielu powodów renesans rozpoczął się we Włoszech. Oprócz tego, że istniała tam bogata tradycja artystyczna, Italia była również najbogatszym krajem ówczesnej Europy. Miasta znajdowały się w rozkwicie, bogaci kupcy i bankierzy pragnęli rozsławić swoje imiona zamawiając portrety, budując wspaniałe pałace, ozdabiając rodzinne kaplice. I chociaż sama obecność tak szczodrego mecenatu nie musiała gwarantować powstania wybitnych dzieł sztuki, to jednak stwarzała warunki, w których uzdolnieni artyści mieli wspaniałe możliwości do tego, by w pełni rozwinąć swój talent.
Twórczość renesansowa sławiła człowieczeństwo i piękno świata widzialnego, rezygnując ze skrajnie duchowego podejścia do sztuki, jakim charakteryzował się okres średniowiecza. Wiązało się to z „odrodzeniem świata antycznego” - ponownym odkryciem klasycznej kultury Grecji i Rzymu w całej ich wspaniałości. Literatura, filozofia i sztuka antyku dostarczała Włochom nowych wzorców i modeli. Starożytni podziwiani byli za ich ogólny stosunek do życia, prawdą także było to, że wiele osiągnięć świata klasycznego przerastało to, co cywilizacji europejskiej udało się stworzyć po jego upadku. Renesans nie tylko przyswoił sobie klasyczne tematy i style, przejął również wiele klasycznych technik, np. w takich dziedzinach jak architektura, budownictwo czy rzeźba.
GENIALNI ARTYŚCI
W szczytowym okresie renesansu tworzyli najwięksi geniusze tego okresu. Leonardo da Vinci, Michał Anioł i Rafael mogli wydawać się swoim współczesnym ludźmi obdarzonymi ponadnaturalnymi zdolnościami. W rzeczy samej, to w ich czasach narodziła się koncepcja artysty jako kogoś wyjątkowego, a nie jedynie rzemieślnika wykonującego powierzone mu zadania.
Najstarszym spośród trójki był Leonardo (1452-1520). Ten ekscentryczny, wszechstronnie uzdolniony człowiek pozostawił po sobie zaledwie garść obrazów, spędzając w Rzymie stosunkowo mało czasu. Nie mniej jednak jego Madonna w grocie skalnej oraz Mona Lisa stanowią kwintesencję klasycznego ideału - są rzeczywiste i tajemnicze za razem.
Michał Anioł (1475-1564), podobnie jak Leonardo pochodził z Florencji. Był one genialnym rzeźbiarzem i malarzem, który cztery lata swojego życia spędził pokrywając sklepienie Kaplicy Sekstyńskiej scenami przedstawiającymi historię biblijną od Stworzenia począwszy.
Malarstwo Rafaela (1483-1520) w najczystszy sposób oddawało ducha antyku - cechowało się ono spokojem i harmonią, nawet jeśli przedstawiało sceny dynamiczne. Jego obrazy Madonny, ludzkie i czułe, chociaż bardzo czyste i wyidealizowane, rozpoczęły tradycję, która miała trwać wieki. Do jego najsłynniejszych zaliczają się freski w stanzach (apartamentach papieskich), a wśród nich Szkoła ateńska, najbardziej klasyczne w duchu dzieło dojrzałego renesansu.
Największym architektem tego okresu był Donato Bramante (1444-1514), który wprowadził klasyczne elementy do symetrycznych budynków, takich jak Tempietto w Rzymie. Bramante był również autorem pierwszych projektów bazyliki Św. Piotra, m.in. dachów w kształcie kopuł, jednak wielu innych artystów, w tym Michał Anioł, także miało swój udział w długiej i skomplikowanej historii powstania tej budowli.
MIKOŁAJ REJ (1505-1569)
Mikołaj Rej uchodzi w polskiej tradycji literatura za twórcę - samouka, niezbyt kształconego w czasie młodości - raczej oddanego polowaniom i biesiadom, rozpieszczanego jedynaka aż po wyjazd na dwór możnego Andrzeja Tęczyńskiego. Ale to Rej rozpoczął pisanie literatury w języku narodowym. On stworzył też powtarzany przez pokolenia cytat:
„Niechaj narodowie wżdy postronni znają
Iż Polacy nie gęsi, i swój język mają!”
Wykorzystując zatem język polski pisał dużo, kierował swoją literaturę do szlachty, posługiwał się oryginalnym stylem - i pozostawił imponującą spuściznę literacką. Różne portrety realizował w życiu. Oto rej - patriota, zaangażowany w politykę, sprawy kraju, sejmy i sejmiki. Oto Rej innowierca, bo odstąpił w dobie reformacji od katolicyzmu na rzecz kalwinizmu. Rej - ziemianin, który osiadł w Nagłowicach i chwalił piórem słodki żywot ziemskiego szlachcica. Rej - prostaczek, który dziedzictwa antyku nie przestudiował, a pisał dużo, bo miał talent i lekkie pióro. Wreszcie Rej - przedsiębiorca, zaradny szlachcic zarządzający majątkiem, założyciel miast, który procesuje się i pożycza pieniądze na procent. Pisał podobno nocami, bo za dnia nie miał czasu…
Najważniejsze dzieła:
Krótka rozprawa między trzema osobami Panem, Wójtem a Plebanem (1543)
Figliki albo rozlicznych ludzi przypadki dworskie
Wizerunek własny człowieka poczciwego (ponad 12 tysięcy wierszy)
Zwierciadło albo kształt, w którym każdy stan snadnie się może swym sprawom jako w zwierciadle przypatrzeć. (1568). Najważniejsza część Zwierciadła: Żywot człowieka poczciwego.
JAN KOCHANOWSKI (1530-1584)
Jan Kochanowski zwany ojcem literatury polskiej, powiem operował kunsztownym językiem, dbał o artystyczną formę swoich dzieł, pozostawił prawdziwie wspaniały dorobek literacki. Prezentował typ twórcy renesansowego - tzn. wszechstronnie wykształconego, znającego historię, literaturę starożytnych oraz języki obce, studiował za granica i w Krakowie, podróżował po Europie.
Urodził się w Sycynie, zmarł w Krakowie w r. 1584 na atak apopleksji. Oprócz czasu studiów i podróży wyróżnia się w jego biografii okres dworski (przed wyjazdem u Tęczyńskiego, po powrocie na dworze królewskim). W 1571 odziedziczył po rodzicach dwór w Czarnolesie. Zerwał z dworskim trybem życia, ożenił się z Dorotą Podlodowską, osiadł na gospodarstwie jako szczęśliwy ziemianin. Tu gospodarował i tworzył. Cieniem na okresie czarnoleskiej sielanki jest śmierć córek, zwłaszcza ukochanej Urszulki - której poświęcił słynne Treny. Kochanowski uznawany jest za pierwszego wieszcza naszej literatury i największego poetę Polski przedrozbiorowej - do jego twórczości nawiązywały późniejsze pokolenia poetów od Mickiewicza po Tuwima i Miłosza.
Najważniejsze dzieła:
Fraszki: Na lipę, O doktorze Hiszpanie, Do gór i lasów, O żywocie ludzkim, Raki, Ku muzom, Do fraszek i inne
Pieśni: np. Pieśń V - O spustoszeniu Podola, Pieśń XXIV - (z Horacego - motyw exegi monumentum) i Pieśń świętojańska o Sobótce
Treny
Psałterz Dawidów
Odprawa posłów greckich
SZYMON SZYMONOWIC (1558-1629)
Przeszedł do historii literatury jako twórca sielanek - napisał ich 20 - w tym konwencjonalne i realistyczne. Najbardziej znana to Żeńcy - podręcznikowy przykład antysielanki. Szymonowic, o którym mówi się mało, był człowiekiem, uczonym, ostatnim wielkim humanistą, uwielbiał łacinę i grekę. Ten mieszczanin ze Lwowa zmarł samotnie, nigdy się bowiem nie ożenił - w swojej poezji skarżył się na pustkę w domu.
MIKOŁAJ SĘP SZARZYŃSKI (ok. 1550-1581)
Prekursor baroku, jego twórczość zyskała miano „zachodzącego słońca renesansu”. Zmarł przedwcześnie, w wieku 30 lat. Dopiero dwadzieścia lat po jego śmierci brat wydał jego sonety zebrane w tom Rytmy albo wiersze polskie. Każdy kto czytał wiersze Szarzyńskiego dostrzegł zawikłany szyk wyrazów w zdaniu, ozdobność zdań, rozbudowane tytuły - cechy zapowiadające barok. Także tematyka: przemijanie kruchość życia doczesnego, walka z szatanem…ale optymizm, wiara w zwycięstwo człowieka, jego siłę wobec pokus, poczucie godności - to cechy wciąż renesansowe.
ODRODZENIE W POLSCE
Przenikanie humanizmu do Polski rozpoczęło się już w pierwszej połowie XV wieku. Pierwszym jego przejawem było opanowanie przez wybitnych pisarzy wzorowej klasycznej łaciny; zasłynęli pod tym względem szczególnie potężny biskup krakowski kardynał Zbigniew Oleśnicki i historyk Jan Długosz.
Na dalsze rozprzestrzenianie się idei humanistycznych wpłynął rozwój Akademii Krakowskiej, sławnej szczególnie z nauk matematycznych i astronomii. Na studia do Krakowa ściągały wtedy najciekawsze umysły z całej środkowej Europy.
Drugi, przełomowy okres rozwoju kultury odrodzenia w Polsce nastąpił w pierwszej połowie wieku XVI, za panowania Zygmunta Starego. Zaszły w nim wielkie zmiany zarówno w dziedzinie kultury umysłowej, jak też w dziedzinie kultury materialnej i w życiu obyczajowym.
Lata panowania Zygmunta Starego to okres wielkiej potęgi politycznej państwa, szybkiego rozwoju gospodarczego kraju i jednocześnie okres wielkich przemian w dziedzinie kultury. Oddziaływanie nowych prądów z Włoch pobudziło i rozwinęło zdolności tkwiące w narodzie. Zaznaczyło się to szybko wielkimi dziełami w nauce i w poezji. W tym właśnie czasie nauka polska wydała genialnego uczonego w osobie Mikołaja Kopernika twórcy dzieła O obrotach sfer niebieskich.
Już w dwadzieścia lat po wydrukowaniu pierwszej książki przez Jana Gutenberga w Moguncji (1455) były drukowane książki i na ziemiach polskich. Pojawiły się pierwsze polskie teksty drukowane: Ojcze nasz, Zdrowaś Maria, Wierzę. Drukarze pierwszej połowy XVI wieku byli w dużym stopniu organizatorami życia literackiego swych czasów. Oni to nawiązywali kontakty z humanistami z Włoch i Niemiec, oni przyswajali kulturze polskiej zarówno dzieła klasyczne, jak i nowożytne, propagujące nowe idee, oni też budzili i upowszechniali literaturę narodową. Polska literatura popularna rozwinęła się w nurt literatury ludowej, która na przełomie wieków XVI i XVII przybrała postać bogatej, różnorodnej w formie tzw. literatury mieszczańskiej.