Antropologia ogólna

Antropologia historyczna

Paleoepidemiologia

Arkadiusz Sołtysiak

Choroby zakaźne

• bakteryjne: dżuma, cholera, trąd, kiła
• wirusowe: czarna ospa, grypa
• pasożytnicze: malaria, schistosomatoza
• większość chorób epidemicznych

związana z osiadłym trybem życia i

zwiększeniem gęstości zaludnienia

• choroby endemiczne, epidemiczne,

pandemiczne /enzootyczne,

epizootyczne/

• różne modele epidemiologicze

• „Zaraza Filistynów” (1 Samuel 5-6): „6.1 Przez siedem miesięcy

Arka Pańska znajdowała się w ziemi filistyńskiej. 2 Potem

zwołali Filistyni kapłanów i wieszczbiarzy mówiąc im: «Co robić

z Arką Pańską? Wskażcie nam, w jaki sposób odeślemy ją na

miejsce?» 3 Odpowiedzieli: «Jeśli macie odesłać Arkę Boga

izraelskiego, nie odsyłajcie jej z niczym. Koniecznie trzeba

dołączyć do niej dar pokutny. Wtedy wyzdrowiejecie i dowiecie

się, dlaczego nie odstępuje od was Jego ręka». 4 Zapytali się:

«Jakiż dar mamy złożyć?» Odpowiedzieli: «Według liczby

władców filistyńskich pięć guzów złotych i pięć myszy złotych,

ta sama bowiem plaga dotknęła was, jak i

waszych władców. 5 Sporządźcie podobizny guzów

i podobizny myszy, które niszczą kraj, a oddajcie

cześć Bogu Izraela; może odejmie rękę swą od

was, od bogów waszych i od waszego kraju.”

• Czarna ospa: Ramzes V (ca. 1145)?

Starożytne epidemie

• Zaraza w Atenach, 430 p.n.e.; według

Tukidydesa przywleczona z Etiopii

– czarna ospa, tyfus, odra?

• Zaraza Antoninów, 165-180 n.e.

– możliwe, że nawet 5 milionów ofiar, w

tym Lucjusz Werus i Marek Antoniusz

– opisana przez Galena
– czarna ospa?
– nawroty w III wieku

Starożytne epidemie

Dżuma: choroba szczurów

przenoszona przez ludzi

Yersinia pestis, pchły,

szczury i (przypadkowo)

ludzie

Xenopsylla cheopis

Dżuma: ogniska zarazy

Rodzaje dżumy

• Dżuma dymienicza (śmiertelna w 80%)
• Pierwotna i wtórna dżuma płucna (śmiertelna w 97%)
• Pierwotna i wtórna dżuma septyczna (śmiertelna w

100%)

Dżuma

Dżuma dymienicza

Trzy pandemie dżumy

• pierwsze wzmianki w okolicach

przełomu er: Rufus z Efezu

– prawdopodobnie choroba endemiczna we

wschodniej części basenu Morza
Śródziemnego

– według niektórych autorów szczur czarny

przeniesiony w tym czasie z Indii

• „Zaraza Justyniana” 541–544 (do 763)
• „Czarna Śmierć” 1347–1351 (do 1722)
• „Zaraza z Bombaju” 1894–1899

„Zaraza Justyniana”

Ewagriusz Scholastyk, Historia Kościoła

4.29

"W dwa lata po zajęciu przez Persów Antiochii zaczęła się
epidemicznie szerzyć zaraźliwa choroba, w niektórych
swych objawach podobna do tej, którą opisał Tukidydes,
ale w innych odmienna zgoła. A przyszła, jak to jeszcze
do niedawna mówiono, z Etiopii. Obiegła jednakże
wszystkie po kolei krainy zamieszkanego świata i, jak
sądzę, nie pozostawiła za sobą żadnego bodaj człowieka,
który by jej ataku nie zaznał. I niektóre miasta do tego
stopnia od niej ucierpiały, że całkowicie pozbawione
zostały mieszkańców [...]. Wszystko to występowało
często w okresach zwanych indykcjami [15–letni okres],
tak w miastach, jak i w innych miejscach. Ale niemal
powszechna zagłada spadła na ludzi zwłaszcza w
pierwszym lub drugim roku piętnastolecia cyklu [...].
Kiedy to pisałem, w 58 roku życia, w ciągu tych dwu
ostatnich lat, w okresie czwartego już nawiedzenia
Antiochii przez tę zarazę – bo od jej początku upływał
cykl czwarty – nie licząc poprzednio zmarłych dzieci
utraciłem córkę oraz syna, który z niej się urodził [...].
Zaraza ta panowała przez 52 lata, licząc do dnia
dzisiejszego, i przewyższyła wszystkie razem poprzednie
tego rodzaju nieszczęścia".

Skutki pandemii dżumy

• Skutki fizyczne

pierwotne: choroba i śmierć poszczególnych jednostek

także zaburzenia w obrządku pogrzebowym

wtórne: skutki demograficzne (zmiana wielkości i
struktury populacji)
trzeciorzędowe: skutki społeczne i ekonomiczne

zmieniejszenie liczby rąk do pracy
załamanie się sieci wymiany

trzeciorzędowe: skutki polityczne

zaburzenie równowagi między centrum a

peryferiami

• Skutki psychologiczne

społeczne: zaburzenia więzi społecznych
religijne: interpretacja teologiczna

także próby zabezpieczenia za pomocą magii

Skutki demograficzne pandemii

dżumy

0

1 0

2 0

3 0

4 0

5 0

6 0

7 0

8 0

9 0

1 0 0 1 1 0 1 2 0 1 4 0 1 5 0 1 6 0 1 7 0 1 8 0 1 9 0 2 0 0 2 1 0 2 2 0 2 3 0 2 4 0 2 5 0 2 6 0 2 7 0 2 8 0 2 9 0 3 0 0 3 1 0 3 2 0 3 3 0 3 4 0 3 5 0 3 6 0 3 7 0 3 8 0 3 9 0 4 0 0

0

0 , 1

0 , 2

0 , 3

0 , 4

0 , 5

0 , 6

0 , 7

0 , 8

0 , 9

1

1 , 1

1 , 2

1 , 3

Model pesymistyczny (czarna linia): śmiertelność na początku 60%, później w
każdym cyklu spada o 20%. 20 cykli pandemii, każdy co 10 lat, po każdym z
nich przyrost naturalny 1%.
Model optymistyczny (różowa linia): śmiertelność na początku 40%, później
w każdym cyklu spada o 30%. 15 cykli pandemii, każdy co 10 lat, po każdym
z nich przyrost naturalny 1%.

Model epidemiologiczny

Model epidemiologiczny

(Paine 2000)

Model epidemiologiczny

o

n

2

0

0

1

)

(Waldron 2001)

Dżuma a jakość życia

Dżuma i historia Cesarstwa

Wschodniego

• hipoteza Josiaha Russella (lata 60.)
• od połowy panowania Justyniana straty

terytorialne i liczne najazdy

• duża zbieżność między początkiem

pandemii dżumy i pojawieniem się

Słowian na Bałkanach (548)

• wydaje się dość prawdopodobne, że

Cesarstwo straciło możliwość

skutecznej obrony dotychczasowych

granic

Ekspansja Słowian na

Bałkany

Ekspansja Słowian na

Bałkany

Kwestia „etnogenezy

Słowian”

• Słowianie: grupa etniczna czy sposób

życia?

• Źródła pisane (gł. Prokopiusz)

– 530-533: walki Chilbidiusza nad Dunajem
– 558/9: kaganat awarski
– 582: zdobycie Sirmium przez Awarów
– 591-602: rekonkwista Maurycjusza

• osadnictwo na Bałkanach VI-VII w.
• deportacje na ziemie Cesarstwa VII-

VIII w.

• Cuda świętego Demetriusza

Cesarstwo Bizantyńskie

476

550

717

1025

Dżuma i ekspansja

Arabów

•

ekspansja Arabów zaczęła się w kilkadziesiąt

lat po pierwszym cyklu pandemii

•

w południowej Mezopotamii należącej do

Sasanidów niedobór rąk do pracy

•

zaniedbanie mocno rozwiniętej sieci

irygacyjnej

•

ponadprzeciętny wylew Eufratu i Tygrysu w

629 roku; w tym samym roku nawrót dżumy

•

w kilka lat później większa część państwa

Sasanidów zajęta przez Arabów

•

ekspansja na tereny Cesarstwa Wschodniego

po 634 roku

Ekspansja Arabów, VII-VIII

w.

Dlaczego Bizancjum

przetrwało?

• upadek późnostarożytnej ekonomii

opartej na wielkich majątkach

ziemskich, koniec niewolnictwa

• utrata Egiptu i Syrii przynoszących

75% dochodów państwa

• brak wystarczających środków na

utrzymanie armii

• system temów w połowie VII wieku
• intensywne osadnictwo Słowian na

Bałkanach, przesiedlenia do Anatolii

• armia złożona z osadników wojskowych

Spór o przyczyny

pandemii

• hipoteza dendrochronologa M. Bailliego
• „lato bez Słońca” w 536 roku n.e.
• interpretacja: wybuch wulkanu i

zaburzenia klimatu w skali
ogólnoświatowej

• wahania klimatu powodują, że szczury

przemieszczają się w poszukiwaniu
żywności

• datowanie na podstawie rdzeni

lodowych: problemy z interpretacją

Zmiany klimatyczne?

poziom Morza Kaspijskiego