Antropologia ogólna i

teoria archeologii

Wykład nr 3

Arkadiusz Sołtysiak

Klasyfikacja w archeologii

• klasyfikacja w archeologii służy do

budowania różnych wyjaśnień o

charakterze indukcyjnym

• znacznie ważniejsza u nas niż w

naukach humanistycznych i

przyrodniczych, może poza klasyfikacją

biologiczną, do której zresztą

nawiązuje

• D. Minta-Tworzowska, Klasyfikacja w

archeologii, Poznań 1994

Klasyfikacja w archeologii

• w roku 1836 Ch. Thomsen (jeszcze

przed początkami ewolucjonizmu!)

zaproponował podział pradzejów na

epoki kamienia, brązu i żelaza

• pierwsza klasyfikacja

archeologicznego zaproponowana

przez G. de Mortilleta w latach 70. XIX

wieku: kryterium stanowiło

podobieństwo formy lub sposobu

użytkowania

Klasyfikacja w archeologii

• na terenie Polski klasyfikacja Mortilleta

została zaszczepiona przez J. Zawiszę w

roku 1873: podział na epoki mamuta (wsp.

paleolit), renifera (wsp. mezolit), zwierząt

wyniszczonych (wsp. neolit)

• także podział epoki kamienia na kamień

łupany i kamień szlifowany

• w pierwszych klasyfikacjach typy były

uznawane za spójne pod względem

chronologicznym i terytorialnym

• wyznaczano "typy przewodnie",

charakterystyczne dla wyróżnionych kultur

archeologicznych lub okresów

Oscar Montelius

• Metoda typologiczna usystematyzowana przez

Monteliusa w 1903 r.

• Pierwsze założenie: znalezisko (lub zespół)

jest zbiorem wytworów; ten zbiór można
rozłożyć na poszczególne składniki i ich analiza
prowadzi do sklasyfikowania całego zbioru

• Drugie założenie: każdy przedmiot będący

wytworem ludzkim podlega określonym
prawom rozwoju; ten rozwój dotyczy formy
wytworu, rozumianej jako jego zewnętrzny
wygląd

Oscar Montelius

• według Monteliusa o powstaniu formy

decyduje wytwórca i jego środowisko

kulturowe, później jednak forma rozwija się

według niezależnych praw

• forma określa typ, wyłaniający się z prototypu

i niekiedy rozgałęziający się na nowe typy

• typ to podstawowa jednostka klasyfikacji

typologicznej służącej do ustalania chronologii

• trzy etapy ustalania chronologii:

◘ chronologia względna (następstwo typów)

◘ chronologia bezwzględna

◘ periodyzacja formalna

Oscar Montelius

• Etapy budowania typologii według

Monteliusa:
◘ najpierw prześledzenie zmian danego

typu w czasie i przestrzeni (ciąg typów)
◘ następnie ustalanie serii typów,

synchronicznych względem siebie
◘ w końcu złożenie ze sobą ciągów

typów z seriami typów i uporządkowanie

typologiczne całości zbioru artefaktów

Oscar Montelius

• najważniejsze są formy przewodnie, czyli takie,

które są powtarzalne i układają się w wyraźny

schemat rozwojowy

• w przypadku takiego schematu można wyróżnić

następujące parametry:
– kierunek typologiczny (czyli obserwacja zmian w

zespołach)
– występowanie danego wytworu w zespołach
– kryterium stratygraficzne pozwalające

zweryfikować chronologię względną poszczególnych

typów

• bardzo ważne w takiej klasyfikacji są znaleziska

zamknięte, czyli takie, których elementy są

równoczasowe

Oscar Montelius

• Wykorzystanie metody Monteliusa było powszechne i

nadal jest ona stosowana do porządkowania zespołów

i definiowania kultur archeologicznych, przemysłów i

innych jednostek chronologiczno–typologicznych

• na terenie Polski w roku 1914 Józef Kostrzewski

zaproponował klasyfikację opartą na zasadach

Monteliusa, stosowaną z pewnymi modyfikacjami do

dzisiaj:
– epoka kamienia (paleolit, mezolit i 3 okresy neolitu)
– epoka brązu wczesna (I), środkowa (II/III) i późna

(IV/V)
– epoka żelaza z okresem halsztackim,

przedrzymskim (lateńskim), rzymskim i

wczesnohistorycznym
– później dodatkowo okres wędrówek ludów

Dalszy rozwój teorii

klasyfikacji

• W latach 30. i 40. XX wieku w archeologii

amerykańskiej nastąpił rozwój teorii klasyfikacji

w archeologii

• klasyfikacja kulturowo-historyczna zamiast

typologiczno-chronologicznej

• I. Rouse (1939): typ jest pojęciem teoretycznym
• A. Krieger (1944): test znaczenia historycznego,

dzięki któremu można ustalić ważność typów

• J. Ford (1938): typ wyłącznie jako narzędzie

analityczne, służące do opisu zespołów

Dalszy rozwój teorii

klasyfikacji

• J.B. Wheat (1958): system hierarchiczny

◘ typ (jako podstawowa jednostka)
◘ odmiana (jednostki lokalne, różniące
się w niewielkim stopniu
◘ wiązka typów (jednostki
ponadlokalne, o większym zasięgu niż
typ)

Dalszy rozwój teorii

klasyfikacji

• F. Bordes (1950): nowy sposób wykorzystania

typologii narzędzi krzemiennych

• zamiast poszukiwania typów wiodących

jednoznaczny opis każdego typu narzędzi

• zamiast porównywania form narzędzi

porównywanie procentowych składów

poszczególnych typów na poszczególnych

stanowiskach

• założenie, że zmiany kulturowe znajdują

odzwierciedlenie nie w pojawianiu się i

zanikaniu form przewodnich, tylko w

zmianach proporcji różnych typów narzędzi

Nowe podejście do

klasyfikacji

• W latach 50. rozpowszechnienie się metody

radiowęglowej i innych metod datowania
sprawiło, że tradycyjne zastosowanie typologii
do budowania schematów chronologicznych
straciło dotychczasowe znaczenie.

• K. Pike (1954): definicja dwóch strategii

badawczych w archeologii:
◘ etyczne (opis zewnętrzny przejawów
kultury)
◘ emiczne (wyjaśnienie znaczeń niesionych
przez te przejawy)

Nowe podejście do

klasyfikacji

• J.H. Steward (1954): trzy definicje terminu

"typ":
◘ typy empiryczne (dostępne oglądowi i

intersubiektywne)

◘ typy umowne (rezultat idealizacji)

◘ typy kulturowe (nie podlegające kontroli

badacza)

• A.C. Spaulding: używanie procedur

statystycznych w archeologii

◘ definicja typu: "grupa wytworów

(artefaktów), wykazująca konsekwentny i

zgodny zespół cech, których połączone

własności dają charakterystyczny wzór" –

wykrywalny statystycznie

A.C. Spaulding

• Trzy podstawowe założenia:
– tworzenie typów jest procedurą odkrycia, to znaczy związki

cech są realne i empiryczne

– typ określa wzorzec zachowania ponieważ wytwór, który typ

oznacza, jest wynikiem ludzkiego zachowania
– płaszczyzną odniesienia typu jest zespół lub układ

• Procedura badawcza:

– opis danych za pomocą wymiarowo uporządkowanych klas

cech
– klasy cech tworzą wielowymiarową tablicę, w której

występują wszelkie możliwe kombinacje cech
– oblicza się oczekiwane i rzeczywiste częstości poszczególnych

kombinacji cech
– za pomocą testu chi

2

można stwierdzić istnienie nadwyżek

– te kombinacje cech, w których występują nadwyżki, to typy

• Od Spauldinga wykorzystanie taksonomii numerycznej w

archeologii.

Taksonomia numeryczna

• R. Whallon: klasyfikacja hierarchiczna przy

wykorzystaniu testu chi

2

• W latach 80. i 90. coraz bardziej zaawansowane

próby zastosowania numerycznych metod

klasyfikacji w archeologii
– analiza czynnikowa (składowych głównych)
– analiza dyskryminacyjna, ostatnio także analiza

kanoniczna

• Nadal jednak metody matematyczne stosowane na

poziomie "etycznym„ i brak możliwości przejścia na

poziom "emiczny"

• Ostatnio coraz częściej wykorzystywane klasyfikacje

oparte na analizach wielowymiarowych, nastawione

na wykrywanie korelacji między cechami

Typologia i procesualizm

• założenie, że każdy artefakt ma

nieskończoną liczbę cech

• pierwszym etapem klasyfikacji jest zatem

selekcja i wybór cech istotnych

• wybór ten jest uzależniony od umiejętności

badacza

• w ramach archeologii procesualnej na

większą skalę została wykorzystana

metoda grupowania (cluster analysis)

• pod wpływem D.L. Clarke'a (Analytical

Archaeology, 1968) zastosowanie teorii

systemów

D.L. Clarke

• każda jednostka archeologiczna to system

informacyjny

• wytwory stanowią odzworowanie aktywności wytwórcy

oraz procesu użytkowania

• wytwory i cechy wytworów grupowane w fazy i

tradycje

• korelacja cech na najniższym stopniu modelu tworzy

typ, dalej jest kompleks typów (zespół), kompleks

zespołów (kultura), wreszcie kompleks kultur

• w definiowaniu typów Clarke posługuje się metodami

statystycznymi i taksonomicznymi (gł. skalowanie

wielowymiarowe)

• typy wytworów pojawiają się, rośnie ich liczebność,

osiągają maksimum rozwoju i zanikają – model

„soczewkowaty”