Antropologia ogólna i teoria

archeologii

Wykład nr 12

Określanie wielkości populacji na podstawie

danych archeologicznych

Arkadiusz Sołtysiak

Archeologiczne metody

określania wielkości populacji

• metoda oparta na analizie sieci

osadniczej

– ogólny obszar zajęty przez osadnictwo
– szczegółowa analiza użytkowania stanowiska

• analiza resztek żywności i liczby

artefaktów

• liczba pochówków

Analiza sieci osadniczej

• jako pierwszy zastosował ją H.S. Colton

w 1932 w okolicach Flagstaff, Arizona

• na Bliskim Wschodzie Henri Frankfort

w regionie Dijali w 1948

• metoda oparta na założeniu, że

istnieje korelacja między wielkością

populacji a obszarem osadnictwa

• założenie na pewno słuszne, ale nie

określa, o jaki rodzaj korelacji chodzi

(liniowa, logistyczna, wykładnicza itp.)

Analiza sieci osadniczej

• w różnych społecznościach może być różny

obszar wykorzystany przez jednego

osobnika, co zależy od wielu czynników

• liczba rodzin i liczba osób należących do

rodziny

• organizacja społeczna i rodzaj aktywności

na stanowisku

• organizacja przestrzenna podstawowych

jednostek mieszkalnych oraz ich liczba i

wielkość

• także wielkość obszaru osadnictwa nie

zajęta przez mieszkania

Analiza sieci osadniczej

• przeciętna długość trwania domostwa
• długość trwania zasiedlenia całej

osady, ewentualnie charakter cykli

opuszczenia i ponownego zasiedlenia

• zmiany wielkości osady w czasie
• sposób zachowania pozostałości osady

ma również wpływ na ostateczny wynik

• podobnie sposób prowadzenia badań

nad siecią osadniczą – jeśli próba źle

dobrana, dane mogą być nieprawidłowe

Analiza sieci osadniczej

• różne sposoby określania wielkości populacji

na podstawie sieci osadniczej

• długość stanowiska (John Hack w 1942)

– daje to raczej wartości względne do porównywania

między stanowiskami niż liczby bezwzględne

• obszar stanowiska w granicach określonych

znaleziskami na powierzchni

– najczęściej stosowana metoda, Robert Adams w

1965

• liczba domów, Henri Frankfort w 1950 w

regionie Dijali

Analiza sieci osadniczej

• analiza objętości pozostałości po osadzie

• Ammerman i Cavalli-Sforza zaproponowali wzór na

obliczenie liczby domów w określonym czasie:

N = VT/HP

• V = objętość pozostałości po osadzie

• T = długość użytkowania domu

• P = długość użytkowania stanowiska

• H = objętość materiałów z wnętrza domów

• liczba domów może być pomnożona przez liczbę

członków rodziny (najczęściej 5 osób) i uzyskuje się

wielkość populacji

• ta metoda wymaga precyzyjnego datowania i

analizy konstrukcji domów oraz informacji o długości

ich użytkowania z obserwacji etnograficznych

• trzeba także uwzględnić wynik erozji i przerw w

osadnictwie

Analiza sieci osadniczej

• najczęściej stosowana metoda to

określanie wielkości osadnictwa na

podstawie znalezisk na powierzchni, a

następnie mnożenie przez liczbę osób

na ha

• Robert Adams założył, że na Bliskim

Wschodzie średnia gęstość zaludnienia

w obrębie osad to 200 osób na hektar

• obserwacje etnograficzne we

współczesnych miastach i wsiach Iraku

i Iranu

Analiza sieci osadniczej

• wcześniej Henri Frankfort mierzył wielkość domów i liczbę

domów na hektar: na tej podstawie obliczył 300–500

osób na hektar, czyli 20–34 m

2

/ osobę

• Colin Renfrew w 1972 dla osadnictwa późnobrązowego w

Grecji założył 300 osób na hektar, a dla neolitu 200 osób

• C. Kramer stwierdziła jednak, że na wiejskich obszarach

Iranu i Iraku gęstość zamieszkania wynosi średnio 120

osób (od 50 do 200)

• w tej samej pracy wykazała, że korelacja między

wielkością obszaru a liczbą ludności jest raczej średnia, r

= 0.62

• a zatem wszystkie tego rodzaju wyliczenia trzeba

traktować ostrożnie

• przeciętnie tylko ok. 60 obszaru osady jest zamieszkane

• różnice w gęstości zaludnienia osady mogą mieć związek

z tym, czy jest otwarta, czy opasana wałem lub murami

• wał powoduje, że gęstość zaludnienia jest oczywiście

większa

Analiza sieci osadniczej

• dla łowców-zbieraczy (na przykładzie

Buszmenów) John Yellen obliczył, że w

przypadku małych grup na każdego

osobnika przypada nieco mniej niż 6 m

2

,

dla grup większych niż 25 osób ta wartość

wzrasta do ponad 10 m

2

• wynika to z tego, że im większa grupa, tym

więcej potrzebuje przestrzeni wspólnej

pomiędzy szałasami

• gęstość zaludnienia miasta może być

różna na różnych obszarach i wzrasta w

kierunku od peryferiów do centrum

Liczba i wielkość domów

• kolejna metoda to określanie liczby i wielkości

domów na terenie osadnictwa

• na podstawie obserwacji etnograficznych można

uzyskać informacje o średniej liczbie mieszkańców

jednego domu

• James Hill (1970) stosował średnią 6.1 osób na dom

dla Indian Pueblo, co daje 1.7 osoby na

pomieszczenie

• inne wartości to 7–7.5 osoby w Kalifornii, 8–9 w Płn.

Dakocie

• wartości te wydają się zawyżone, częściej obserwuje

się rodziny 5-osobowe (rodzice i trójka dzieci)

• Indianie Illinois w 1680 mieli średnio 4.17 osób w

rodzinie

• Majowie na wyspie Cozumel 4.9 osób w 1492

Liczba i wielkość domów

• według S.F. Cooka na pierwsze sześć osób

trzeba liczyć 13.92 m

2

, na każdą dodatkową

9.29 metra

• Steven LeBlanc zwrócił jednak uwagę, że

jest duże zróżnicowanie obszaru osady

zajętego przez jedną rodzinę i stąd wszelkie

obliczenia obarczone dużym błędem

• poza tym nie wszystkie pomieszczenia w

domu pełnią funkcje mieszkalne

• w przypadku pasterzy z okolic Nagada w

Górnym Egipcie tylko 35% obszaru

zamieszkiwali ludzie, 54% zwierzęta, 11%

to magazyny

Liczba i wielkość domów

• kolejny problem wynika z braku informacji, które

budynki były użytkowane w tym samym czasie

– część mogła stać w ruinie i nie być zamieszkana

– w przypadku współczesnych pueblów 22% pomieszczeń

opuszczonych

• podczas rozwoju osadnictwa można założyć, że są

trzy fazy:

– wzrost wielkości populacji i wznoszenie nowych budowli

– populacja osiąga maksymalny wzrost i równowaga między

domami budowanymi i opuszczanymi

– spadek wielkości populacji i coraz więcej opuszczonych

domów

• trzeba zatem znać dynamikę populacji, żeby używać

tego rodzaju estymatora jej wielkości

• w przypadku spadku wielkości populacji liczba

domów nie spada, a zatem taka sytuacja, jak gdyby

wielkość populacji była stała

Objętość śmieci

• kolejna metoda oceny wielkości populacji zakłada,

że ilość pozostałości po żywności oraz artefaktów

jest proporcjonalna do liczby ludności

• założenie, że istnieje średni poziom konsumpcji

żywności i narzędzi przez osobnika

• w roku 1956 Douglas Schwartz przebadał różnice w

ilości skorup na stanowiskach Cohonina w Arizonie

między 600 a 1200 n.e.

• użył dendrochronologii do wyróżnienia faz

osadnictwa i przypisania im odpowiednich styli

ceramicznych

• sprawdził, na których stanowiskach występuje dany

styl i na tej podstawie określił zmiany w liczbie

ludności

• metoda zawodna, gdyż zakłada taką samą liczbę

ludności na każdym stanowisku

Objętość śmieci

• w roku 1960 E.V. McMichael zaproponował

wskaźnik relatywnej wielkości populacji

– suma gęstości artefaktów na stanowisku

podzielona przez czas jego zasiedlenia

(ewentualnie fazy zasiedlenia)

– nieoczywiste założenie, że tempo wykonywania

artefaktów jest stałe i nie ma także zmienności

międzyosobniczej

• inne próby to pomiary objętości naczyń

używanych do gotowania i podział przez

objętość naczyń używanych do jedzenia –

w celu określenia wielkości rodziny

– liczba naczyń do gotowania mogłaby być

wskaźnikiem liczby rodzin

– założenie, że dysponujemy kompletem naczyń

ze stanowiska

Objętość śmieci

• T.A. Kohler w 1978 zastosował bardziej skomplikowane

podejście

• obliczył średnią masę naczynia (900 g.)
• na podstawie obserwacji etnograficznych ustalił, że w

jednym domu średnio 30 naczyń

• ustalił tempo tłuczenia się naczyń (0.138 rocznie dla

naczyń kuchennych i 0.056 dla ceramiki wysokiej

jakości)

– to wszystko na podstawie analogii etnograficznych

• następnie przeprowadził symulacje dla różnych modeli

wzrostu populacji (stała liczba, stały wzrost itp.)

• w przypadku różnych modeli wykazał, że na

stanowisku McKeithen (Floryda) było nie mniej niż 19

mieszkańców i nie więcej niż 300–400

Objętość śmieci

• nieco bardziej skomplikowane są próby określenia

wielkości populacji na podstawie pozostałości żywności

• stosowane przede wszystkim do małych stanowisk

łowców-zbieraczy

• bierze się pod uwagę kaloryczność pożywienia, jego

dostępność i koszt pozyskania, średnie

zapotrzebowanie roczne i inne parametry

• zastrzeżenie, że pozostałości różnych rodzajów

pożywienia w różnym stopniu się zachowują

• poza tym niekoniecznie cała żywność była

konsumowana na terenie stanowiska

• w przypadku obozowisk sezonowych trudno ustalić

dokładnie, przez jaką część roku były zamieszkane

• stosowane na przykład do obliczania wielkości

populacji wytwarzających śmietniska muszlowe

(mezolit)

Objętość śmieci

• analiza liczby kości bizona na stanowiskach

preriowych Ameryki Płn.

• badania przeprowadzone przez T.E. White'a,

wyniki okazały się nieprawidłowe, na
stanowisku składającym się z czterech
„domów” wyszła średnia liczebność populacji
1.4 osoby

• tak niski wynik może wynikać z założonego

zbyt długiego czasu zasiedlenia

• w takiej metodzie brak dokładnej informacji o

czasie zasiedlenia jest główną słabością

Objętość śmieci

• próby odwrócenia metody i obliczania

długości zasiedlenia stanowiska na podstawie
liczby pozostałości zwierzęcych, przy
założeniu danej z góry liczebności grupy
(ustalonej na podstawie obserwacji
etnograficznych grup zbieracko-łowieckich)

• tu znów problem polegający na tym, że

stanowisko mogło być zasiedlone sezonowo,
co oczywiści spowoduje zaniżenie wyniku w
stosunku do rzeczywistego czasu zasiedlenia

Liczba pochówków

• kolejną metodą jest określanie wielkości

populacji na podstawie liczby
pochówków

• słuszne założenie, że każdy musi umrzeć

i w związku z tym teoretycznie metoda
ta powinna być najbardziej wiarygodna

• jako pierwszy zastosował ją William

Howells w 1960 roku do oceny wielkości
populacji puebla Pecos

Liczba pochówków

• metoda ta wymaga posiadania informacji, jak

długo było użytkowane cmentarzysko i ile osób

na nim pochowano

• przy założeniu stabilnej liczby ludności i braku

migracji oraz stabilnych wszystkich

parametrów demograficznych, wielkość

populacji można obliczyć dzieląc drugą liczbę

przez pierwszą

• liczne zastrzeżenia

– nie wszystkie szkielety się zachowują

– dokładne datowanie cmentarzyska najczęściej jest

niepewne

– trzeba przyjąć założenie, niekoniecznie prawdziwe,

że wszystkie kategorie wiekowe i społeczne

reprezentowane na cmentarzysku

Zmiany wielkości populacji

światowej w pradziejach

• pierwotnym miejscem zasiedlanym przez ludzi

była sawanna o charakterze parkowym

• stamtąd ekspansja na tereny bardziej suche i do

lasu tropikalnego

• w następnej kolejności pozostałe obszary Starego

Świata

• kolonizacja Australii ok. 40.000–30.000 BP lub

nawet wcześniej

• kolonizacja Nowego Świata przed 20–25.000 BP
• średnie tempo ekspansji na samym początku nie

wyższe niż 0.02 km/rok

• w czasie zasiedlania Australii i Nowego Świata

mogło wynosić 1 km/rok

Zmiany wielkości populacji

światowej w pradziejach

• ekspansja na nowe tereny i adaptacja do ich

warunków zwiększały wielkość dostępnych
zasobów, które nasz gatunek mógł
wykorzystać

• wzrost wielkości populacji jest wiązany z

ewolucją kultury, która umożliwia znacznie
szybsze przystosowywanie się do otoczenia niż
dobór naturalny

• parametry demograficzne wczesnych form

ludzkich trudne do uchwycenia ze względu na
małą liczbę znalezisk i brak
reprezentatywności

Zmiany wielkości populacji

światowej w pradziejach

• wcześni ludzie, jako łowcy-zbieracze, nie

byli zbyt liczni

• mała gęstość zaludnienia wymuszona przez

dostępne zasoby

• mała liczba pozostałości archeologicznych

po grupach zbieracko-łowieckich

• według szacunków E.S. Deeveya

– w dolnym paleolicie 125.000 ludzi,

– w środkowym milion,

– w mezolicie 5.320.000

• przy średniej gęstości zaludnienia 0.04 os/km

2

• jest to gęstość zaludnienia

charakterystyczna dla aborygenów Australii

Zmiany wielkości populacji

światowej w pradziejach

• według J. Birdsella w dolnym paleolicie

zamieszkane przez ludzi 30% Afryki i 10%

Eurazji, w środkowym odpowiednio 90% i 20%,

w górnym odpowiednio 90% i 40%

• do górnego paleolitu próby określenia gęstości

zaludnienia to raczej spekulacje, dla górnego

paleolitu możliwe już ostrożne szacunki

• według L. Angela 0.1 os/km

2

w basenie M.

Śródziemnego

• średni przyrost naturalny

– dla dolnego paleolitu 0.00007%
– dla mezolitu 0.0033%

Zmiany wielkości populacji

światowej w pradziejach

• górną granicą wzrostu jest wielkość zasobów

w poszczególnych biomach możliwych do

wykorzystania przez łowców-zbieraczy

• według obliczeń Fekhriego Hassana

optymalna wielkość zasobów to 8.600.000

osób, w tym najwięcej na sawannach

(5.600.000), a zatem w pierwotnych

regionach zasiedlonych przez człowieka

• w paleolicie schyłkowym ta liczba mogła być

większa o 10–15% ze względu na

wykorzystanie zasobów morskich

Zmiany wielkości populacji

światowej w pradziejach

• podczas ekspansji człowieka przed

wprowadzeniem rolnictwa dwie zmiany

spowodowały wzrost wielkości dostępnych

zasobów środowiska

– po pierwsze zasiedlenie także mniej korzystnych

biomów

– po drugie różne adaptacje lokalne w schyłkowym

paleolicie

• obie zmiany podniosły optymalną wielkość

zasobów do 10 milionów, co nie znaczy

oczywiście, że taka była ówczesna wielkość

populacji

• trzeba brać pod uwagę także długookresowe

fluktuacje związane ze zmianami klimatu,

niekiedy dość drastycznymi (zwł.

zlodowacenie)