Antropologia ogólna i teoria

archeologii

Wykład nr 5: geo-archeologia

Arkadiusz Sołtysiak

Geo-archeologia

• Geoarcheologia to takie badania

archeologiczne, które wykorzystują metody

i modele nauk o Ziemi

• nie jest tym samym, co archeologiczna

geologia, nie musi być ściśle związana z

geologią

• pogranicze geografii, pedologii, geologii,

klimatologii; każda z nich z licznymi

subdyscyplinami

• geofizyka, geochemia, stratygrafia,

sedymentologia, geomorfologia,

hydrologia, analiza przestrzenna itp.

Geo-archeologia

• Ian Cornwall, Soil for the archaeologists

(1958)

• Termin wprowadzony w 1976 roku przez

Colina Renfrew i Karla Butzera

• związek z procesualizmem
• najczęściej geoarcheologia jest

wykorzystywana w wąskim zakresie:

analiza gleb i osadów w różnych

warstwach stanowiska w celu uzyskania

informacji o zmianach środowiska i

klimatu

Program badawczy geo-

archeologii

1. kontekst krajobrazowy

• charakter stanowiska w mikroskali, czyli te

cechy lokalnego środowiska, które

zdecydowały o wyborze miejsca, czasie

wykorzystania oraz cechach procesu

depozycyjnego i podepozycyjnego

• otoczenie stanowiska w skali średniej czyli

otoczenie topograficzne i formy terenu poza

stanowiskiem, ale na obszarze

wykorzystywanym przez jego mieszkańców

• kontekst stanowiska w makroskali, czyli

cechy biomu, w którym jest położone; dzięki

tym informacjom można zbudować model

regionalnego ekosystemu

Program badawczy geo-

archeologii

2. kontekst stratygraficzny

• rekonstrukcja sekwencji zdarzeń naturalnych

(np. rozwój gleb, erozja, sedymentacja)

zapisanych w postaci stratygrafii samego

stanowiska i jego otoczenia

• porównanie lokalnej stratygrafii z sekwencją

regionalną lub nawet w większej skali; dzięki

zewnętrznym korelacjom łatwiejsze

datowanie, możliwość odtworzenia dawnych

ekosystemów, a także testowanie

równoczasowości horyzontów

archeologicznych

• także paleontologiczne korelacje i fizyczne

metody datowania

Program badawczy geo-

archeologii

3. formowanie się stanowiska

• ludzie i zwierzęta jako czynniki

geomorfologicznych, które wytwarzają osady

archeologiczne

• klasyfikacja różnych kategorii materiałów

– przeniesione na stanowisko przez ludzi lub

zwierzęta, ale zachowały oryginalną formę
– poddane obróbce lub uległy zmianom

biochemicznym na stanowisku
– zostały przekształcone z pierwotnych resztek i

odpadów w nowy osad m.in. przez działalność

ludzką

• ocena procesu formowania się osadów umożliwia

umieszczenie osadnictwa i działalności na terenie

stanowiska w czasie i przestrzeni

Program badawczy geo-

archeologii

4. przekształcanie stanowiska

• zmiana lokalizacji różnych elementów stanowiska

przed jego zamknięciem za sprawą płynącej wody,

ciążenia, mrozu, działalności zwierząt oraz ludzi

• podepozycyjne zakłócenia wynikające z

działalności zwierząt i roślin, zamarzania gleby

oraz różnych innych czynników fizycznych i

biochemicznych

• zniszczenie stanowiska i rozproszenie artefaktów

w wyniku działania różnych czynników: wody,

osunięcia zbocza, działalności ludzkiej

• interpretacja pogrzebanych lub eksponowanych

stanowisk jako kontekstów pierwotnych lub

wtórnych

Program badawczy geo-

archeologii

5. przekształcenia krajobrazu

• identyfikacja wpływu człowieka na gleby

(zakłócone lub zmienione profile gleby;
przeniesienie gleby)

• wpływ człowieka na cykle hydrologiczne
• ludzkie konstrukcje w krajobrazie: kanały,

jamy, tamy, prace ziemne, drogi, nasypy
itp.

• ocena bezpośredniego i pośredniego

wpływu człowieka na krajobraz, w
perspektywie produktywności otoczenia

Procedura badawcza

•

prace terenowe na stanowisku
– zapis profili ziemnych w samych wykopach, a także w innych miejscach poza

stanowiskiem
– pobranie próbek reprezentatywnych osadów oraz naturalnych profili

glebowych do badań laboratoryjnych
– opis lokalnej topografii stanowiska

•

prace terenowe poza stanowiskiem
– szczegółowe mapy topograficzne okolic stanowiska, jeśli to możliwe, fotografia

lotnicza i satelitarna
– lokalizacja innych stanowisk w okolicy, najlepiej na drodze systematycznych

powierzchniówek oraz przy użyciu metod geomorfologicznych
– zebranie danych do dokonania rekonstrukcji historii lokalnego krajobrazu

•

prace laboratoryjne
– interpretacja map, fotografii lotniczych itp.
– analiza osadów i ocena ich struktury, także w celu ustalenia mikrostratygrafii
– analiza geochemicznych i biochemicznych właściwości osadów
– sformułowanie tymczasowego modelu sekwencji formowania się stanowiska, a

także zmian podepozycyjnych

•

ponowne zdefiniowanie strategii badawczej na podstawie zebranych

danych

•

zintegrowanie danych w ujęciu multidyscyplinarnym
– identyfikacja i próba modelowania środowiska w różnych skalach w celu

zdefiniowania kontekstu środowiskowego badanego podczas wykopalisk

systemu społeczno-kulturowego
– interpretacja różnych zaobserwowanych zmian w środowisku
– ogólna ocena stanowiska jako pierwotnego lub wtórnego

Kontekst krajobrazowy

stanowiska

• Jakie lokalne cechy środowiska

sprawiły, że dane miejsce zostało
wybrane przez ludzi?

• W jaki sposób mieszkańcy stanowiska

wykorzystywali otoczenie?

• Jak lokalne warunki wpłynęły na

destrukcję i stopień zachowania
pozostałości po aktywności ludzkiej?

Klasyfikacja środowisk ze

względu na rodzaj depozycji

• środowiska o depozycji punktowej
• środowiska o depozycji liniowej
• środowiska o depozycji obszarowej

Środowiska o depozycji

punktowej

źródła

zapadliska krasowe jaskinie

Środowiska o depozycji

punktowej

źródła

zapadliska krasowe

jaskinie

Środowiska o depozycji

punktowej

źródła

zapadliska krasowe

jaskinie

Środowiska o depozycji

liniowej

• brzegi morskie
• brzegi jezior i mokradeł
• delta
• równina zalewowa wzdłuż cieku wodnego

– szeroka dolina z meandrującą rzeką
– piaskowe i mułowe doliny mniejszych rzek
– piaskowe i żwirowe doliny w regionach

półsuchych

– górskie potoki

Brzeg morski

Brzeg jeziora

Delta i dolina rzeki

Środowiska o depozycji

obszarowej

stanowiska eoliczne

zbocza

stanowiska wulkaniczne

Środowiska o depozycji

obszarowej

stanowiska eoliczne

zbocza

stanowiska wulkaniczne

Środowiska o depozycji

obszarowej

stanowiska eoliczne

zbocza

stanowiska wulkaniczne

Środowiska o depozycji

obszarowej

stanowiska eoliczne zbocza

stanowiska wulkaniczne

Stanowiska archeologiczne w

kontekście krajobrazu

• w okolicach źródeł korzystne warunki

przetrwania stanowisk; głównie osady

lub miejsca uboju zwierząt;

zróżnicowane warunki glebowe

• zapadliska krasowe to dobre miejsca

depozycji artefaktów i kości, ale rzadko

używane celowo jako miejsca

osadnictwa

• w jaskiniach ograniczona erozja, co

sprzyja gromadzeniu się

niezaburzonych kolejnych warstw

Stanowiska archeologiczne w

kontekście krajobrazu

• brzegi morskie miejscami stwarzają bardzo dobre

warunki do ludzkiego osadnictwa, ale zmiany

poziomu brzegu morskiego i działalność fal niszczą

liczne stanowiska; poza tym szczątki zwierzęce i

roślinne źle się zachowują

• brzegi jezior i mokradła również zapewniają często

korzystne warunki środowiskowe, a poza tym

mniejsze ryzyko zniszczenia stanowiska; w bagnach

dobre warunki konserwacji szczątków organicznych

• region delty korzystny dla osadnictwa ludzkiego, ale

często pozostałości osad pokryte grubymi osadami

rzecznymi

• obszary zalewowe mniej lub bardziej korzystne dla

osadnictwa, zależnie od regionu i otoczenia;

okresowa erozja i niestabilność geomorfologiczna

Stanowiska archeologiczne w

kontekście krajobrazu

• obszary eoliczne zasiedlane pod

warunkiem dostępu do wody, stan
zachowania osad zróżnicowany

• zbocza w przypadku dolnych partii

sprzyjają zachowaniu stanowisk
archeologicznych, często jednak znaleziska
wtórne, wynik erozji górnych partii zbocza

• obszary wulkaniczne najlepiej zachowują

stanowiska archeologiczne; nagłe
pogrzebanie w tufie utrwala je i ogranicza
procesy podepozycyjne

Macierze topograficzne

• schematyczny kontekst stanowiska

pokazujący rozmieszczenie
przestrzenne zasobów, możliwe szlaki
komunikacji

• rekonstrukcja szaty roślinnej i fauny
• za ich pomocą można przewidywać

rodzaj, kierunek i natężenie
aktywności lokalnej populacji ludzkiej

Regiony morfogenetyczne

• lodowcowy, bez wyższych form życia i roślin
• wokółlodowcowy, z dużą erozją ze względu na

okresową zmarzlinę i działalność eoliczną; tundra i

łąki górskie; mała produktywność roślinna i duża

liczba zwierząt roślinożernych należących do

nielicznych gatunków – ogólnie spora biomasa

zwierząt

• umiarkowany, ze stabilnymi glebami, głównie

erozja wodna; najczęściej równiny ukształtowane

przez ostatni lodowiec; naturalna pokrywa roślinna

to lasy różnego rodzaju ze średnią produktywnością

roślinną o charakterze sezonowym; liczne gatunki

zwierząt, ale mniejsze grupy – biomasa zwierząt

mała lub średnia

Regiony morfogenetyczne

• półsuchy, z erozją głównie o charakterze eolicznym

i deszczowym, liczne obszary lessowe; stepy ze

średnią produktywnością roślinną i dużą biomasą

zwierząt

• suchy, sporadyczna erozja deszczowa, silna erozja

eoliczna; pustynia i różne formy półpustynne, bardzo

mała produktywność, także mała biomasa zwierząt

• subtropikalny półsuchy z erozją o charakterze

deszczowym, gleby raczej stabilne, okresowo

wilgotne równiny; sawanna i busz z produktywnością

średnią i wysoką, zaznaczona sezonowość, duża

biomasa zwierząt

• wilgotny tropikalny z sezonową wielką erozją

deszczową (deszcze monsunowe); lasy deszczowe o

wielkiej produktywności z obitością pożywienia

roślinnego; średnia i mała biomasa zwierząt

(zwłaszcza w głębokich lasach)

Zmienność środowiska i

rzeźby terenu

• zmiany w różnej skali czasowej (od

wiosennej powodzi do przesunięcia

biomów w epoce lodowcowej)

• w ciągu holocenu ogromne zmiany w

wyższych szerokościach geograficznych

związane z wycofywaniem się lodowca

• w niższych szerokościach

geograficznych mniejsze zmiany w

rzeźbie terenu, natomiast znaczne

przesunięcia biomów

Zmienność środowiska

Stratygrafia geologiczna

• Pięć podstawowych procedur

– litograficzne porównanie sekwencji osadów
– korelacja związanych z nimi horyzontów kopalnych

szczątków
– korelacja warstw o podobnych cechach

paleomagnetycznych
– połączenie danych poprzez datowania bezwzględne
– powiązanie z uzyskaną w inny sposób sekwencją

paleoklimatyczną

• litostratygrafia, biostratygrafia, magnetostratygrafia,

chronostratygrafia, klimatostratygrafia

Litostratygrafia

Litostratygra

fia