Antropologia ogólna i teoria

archeologii

Wykład nr 6/7

historia stanowiska i jego otoczenia

wpływ człowieka na środowisko

Arkadiusz Sołtysiak

Osady

• komponenty fizyczne odwzorowują procesy

fizyczne zachodzące na stanowisku,
niekoniecznie związane z aktywnością ludzi
lub zwierząt

• komponenty biogeniczne wynikają z

działalności zwierząt, które albo
wprowadzają nowy materiał, albo zaburzają
naturalne osady

• komponenty kulturowe (antropiczne) to

wszelkie ślady działalności człowieka, od
artefaktów po sadzę na sklepieniu jaskini
pochodzącą z ogniska

Komponenty kulturowe

• formy pierwotne to wszystko to, co ludzie

świadomie (surowce) lub nieświadomie (np.
brud na butach) przenieśli na stanowisko

• formy wtórne: takie, które były obrabiane

lub poddane innym procesom na
stanowisku, na przykład wypalona
ceramika, narzędzia krzemienne itp.

• formy trzeciorzędowe to wszelkie formy

pierwotne i wtórne, które zostały
przeniesione w nowe miejsce: śmieci,
wypełniska itp.

Typowe rodzaje osadów

• organiczne i kulturowe osady odzwierciedlające

użytkowanie stanowiska, zwykle zwarte i złożone z

niewielkich cząsteczek, z dużą ilością szczątków

organicznych

• rumowiska będące efektem zapadnięcia się murów i

stropów, chaotyczne masy cegieł, resztek drewna i innych

szczątków, z licznymi przestrzeniami wypełnionymi

wtórnie produktami erozji i osadami naniesionymi przez

wiatr i wodę

• osady naniesione przez wodę, zwłaszcza w obszarach

obniżonych i na stokach, gdzie mogą uformować się mini–

doliny wtórnie wypełnione materiałami z wyższych partii

stanowiska

• biogeniczne i geochemiczne zmiany następujące, gdy

powierzchnia jest już ustabilizowana; działalność roślin i

zwierząt, odkładanie się gleb – w środowiskach wilgotnych

• osady pochodzenia eolicznego w środowiskach suchych,

pyły zwłaszcza w zagłębieniach, pochodzenie osadów

zróżnicowane

Tell

Fazy użytkowania

stanowiska

• ekspansja demograficzna i rozbudowa,

formują się warstwy związane z

użytkowaniem stanowiska, nie ma rumowisk

– zawalone domy odbudowywane, a śmieci

często usuwane

• zmniejszenie się liczby mieszkańców lub

nagłe opuszczenie stanowiska – budynki

całkowicie lub częściowo zrujnowane,

początek tworzenia osadów pochodzenia nie–

antropicznego nad warstwami kulturowymi

• po okresie upadku stanowiska może nastąpić

ponowna odbudowa osadnictwa i stanowisko

może mieć wiele faz użytkowania,

opuszczenia i odbudowy

Proces formowania się

stanowiska

• warstwy powstające podczas użytkowania stanowiska i

odzwierciedlające jego użytkowanie są zwykle o niewielkiej

miąższości, zwykle większe na ulicach i w przestrzeniach między

budynkami niż w pomieszczeniach; z kolei na zewnątrz większa

erozja wodna i eoliczna

• po opuszczeniu pomieszczenia następuje szybkie jego

wypełnienie rumowiskiem i sedymentami przeniesionymi z

zewnątrz

• w czasach aktywnego osadnictwa na ulicach gromadzą się śmieci

i odpadki; w niektórych systemach kulturowych systematyczne

sprzątanie, w innych nie

• w upadających lub opuszczonych osadach ulice szybko są

zawalane przez upadające mury, następuje przetworzenie tego

materiału przez płynącą wodę, często przemieszanie z pyłem

naniesionym przez wiatr

• większe struktury – sztuczne tarasy, fundamenty murów i

wielkich budowli są zwykle wykonane z materiału zawierającego

przemieszane odpadki, wcześniejsze warstwy kulturowe

• także studnie, kanały i odpływy ściekowe zawierają różne

elementy pochodzenia antropicznego; po zniszczeniu lub

opuszczeniu stanowiska one jako pierwsze są wypełniane

szczątkami murów i innych konstrukcji

Procesy podepozycyjne:

modyfikacje kulturowe

• pierwotne osady kulturowe – wszystko to,

co nawarstwia się podczas użytkowania
stanowiska i ma związek z jego
wykorzystaniem

• wtórne osady kulturowe – już zdeponowane

i wykorzystane powtórnie przez
przedstawicieli tej samej lub innej grupy

• zaburzenia kulturowe – wynik działalności

człowieka, która przemieszcza materiał bez
jego intencjonalnego wykorzystania (wkopy
rabunkowe, wyrównywanie terenu itp.)

Zaburzenia podepozycyjne

• zamarzanie gleby (zwłaszcza kamienistej, gdzie może

prowadzić do przesunięć)

• osuwanie się stoków (erozja wodna, wiatrowa itp.),

która może doprowadzić do tego, że warstwa

pierwotnie starsza znajduje się na wierzchu

• w klimatach, gdzie jest na przemian sucho i wilgotno

niektóre gliniaste gleby powodują przesunięcia

analogiczne do zmarzliny (spękania w glinie, kiedy się

wysusza)

• wiatr, który powoduje największe przesunięcia na

stanowiskach wydmowych, wyschnięte jeziora itp. –

tam, gdzie nie ma pokrywy roślinnej

• deformacja na styku warstw o różnym składzie i

strukturze

• zaburzenia o charakterze biologicznym

• modyfikacje biochemiczne związane przede wszystkim

z szatą roślinną

Zamarzanie gleby

Osuwanie się stoków

Pęcznienie i wysychanie

gliny

Zaburzenia na styku warstw

Zaburzenia spowodowane

przez wodę

Wpływ wiatru

Rodzaje zniszczeń

• zmniejszenie się miąższości warstw

wskutek grawitacji

• wietrzenie wierzchniej warstwy
• przesunięcia na większą skalę wskutek

erozji wodnej i wiatrowej, zwłaszcza w

przypadku stoków

• działalność wulkaniczna i trzęsienia ziemi
• działalność ludzka
• jeżeli stanowisko leży na brzegu cieku

wodnego lub morza, może być podmywane

Zmiany podepozycyjne na

stanowisku archeologicznym

Klasyfikacja stanowisk

• otwarte lub

zamknięte

• pierwotne lub

wtórne

• zaburzone

lub

niezaburzone

Klasyfikacja stanowisk ze

względu na procesy fizyczne i

chemiczne

Wpływ człowieka na

środowisko

• uwaga archeologów skupia się na

stanowiskach archeologicznych, gdzie mamy
do czynienia z koncentracją ludzkiej
aktywności

• jednak ludzie wpływają w różny sposób także

na bliższe i dalsze otocznie

• łowcy-zbieracze przekształcają środowisko w

niewielkim stopniu (lokalne fluktuacje fauny i
flory), choć według niektórych autorów ich
wpływ na otoczenie może być znaczny
(dyskusja na temat wyginięcia megafauny)

• rolnicy i pasterze mogą zmieniać środowisko

w sposób znaczny

Rolnictwo i deforestacja

• gospodarka rolnicza powoduje

zmiany w szacie roślinnej

• zastąpienie lasów polami uprawnymi

zmienia strukturę gleby i lokalne

stosunki wodne: większe działanie

erozji eolicznej i wodnej

• drzewa osłabiają siłę deszczu; pod

nimi ściółka o dużej miąższości

wchłaniająca i zatrzymująca wilgoć

Rolnictwo i deforestacja

Rolnictwo i deforestacja

• usunięcie drzew powoduje, że deszcz w

większym stopniu wpływa na strukturę gleby

i może ją spłukiwać, zwłaszcza na terenach

wyżynnych (przy nachyleniu stoku pow. ok.

5°)

• wtórnie ma to wpływ na spadek wilgotności

gleby i wzrost jej zakwaszenia

• znacznie większe zróżnicowanie wilgotności i

okresy znacznego przesuszenia

przyspieszają proces utleniania

• deforestacja niekiedy nieodwracalna: nawet

po zakończeniu okresu ludzkiej aktywności

obszar wcześniej uprawiany staje się stepem

Wpływ deforestacji na gleby

Rolnictwo i zmiany fauny

• poza zmianą szaty roślinnej człowiek

pośrednio wpływa także na faunę

• deforestacja wiąże się z zanikaniem

gatunków leśnych (tur, żubr, wilk,

niedźwiedź)

• uprawa zbóż sprzyja wzrostowi

populacji gryzoni i niektórych

gatunków ptaków żywiących się

ziarnem lub szkodnikami roślin

uprawnych

Wpływ człowieka na

krajobraz

• większe zmiany w bezpośrednim

otoczeniu człowieka

• budynki mieszkalne i gospodarcze,

zwłaszcza w dużej koncentracji,

zmieniają lokalne parametry

środowiska; inne procesy erozji i

sedymentacji, przekształcony cykl

hydrologiczny

• konstrukcje nie mające charakteru

mieszkalnego (tamy, groble, sztuczne

kanały, drogi itp.)

Aktywność ludzka, erozja i

depozycja

• człowiek przez swoją działalność zwykle

przyśpiesza procesy erozji i depozycji

• często powoduje to szybkie wyjałowienie

gleby

• zniszczenie ściółki leśnej sprawia, że mniej

wody wsiąka w glebę, więcej spływa po

powierzchni

• zwiększenie zagrożenia powodzią; szybsza

depozycja w obrębie dolin rzecznych (do

których spływa wypłukiwana gleba) i

formowanie się mokradeł (wtórny skutek to

zwiększenie zagrożenia malarią)

Aktywność ludzka, erozja i

depozycja

Aktywność ludzka, erozja i

depozycja

Zasolenie gleby

• Intensywna irygacja zwiększa zasolenie

gleby: przykład Mezopotamii

Metody rekonstrukcji

• Wpływ człowieka na środowisko w przeszłości może

być wykrywany metodami geo-archeologicznymi

• zaburzone profile glebowe
• utrwalone zmiany geomorfologiczne (np. obszar

zwiększonej erozji, sztuczne terasy, ślady orki,

zmiana biegu cieków wodnych)

• zmiany geochemiczne (np. zwiększone zasolenie,

zawartość fosforanów, węgle drzewne itp.)

• na przykład w Wielkiej Brytanii wczesna gospodarka

rolnicza spowodowała wzrost zawartości potasu,

magnezu, sodu i chloru w glebie

• profile pyłkowe – zmiany szaty roślinnej

Erozja wynikająca z aktywności

człowieka

Wpływ człowieka na

środowisko (Europa środkowa)

• we wczesnym neolicie lokalna

deforestacja, zwiększenie erozji,

sporadyczne osuwanie się zboczy

• w środkowej i późnej epoce brązu

wzrost demograficzny, intensywna orka

za pomocą radła; globalna deforestacja

i intensywna erozja gleb

• stabilizacja we wczesnej epoce żelaza
• kolejna faza deforestacja i erozji

związana z ekspansją Cesarstwa

Rzymskiego

Cykl deforestacji i odrastania

lasu

Wpływ człowieka na

środowisko (basen M.

Śródziemnego)

• między ok. 1800 a 1100 p.n.e.

masowy zanik lasów dębowych, który
okazał się trwały

• jest to interpretowane jako wynik

intensyfikacji rolnictwa i pasterstwa

• ok. 200-500 n.e. okres szybkiej erozji

gleby, na wielu obszarach
nieodwracalne zmiany szaty roślinnej

Zmiany żyzności gleby

• uprawa ziemi modyfikuje właściwości gleby,

zwłaszcza wpływa na jej żyzność

– spadek zawartości składników mineralnych i

organicznych

– zmiana właściwości fizycznych gleby w związku z

orką

• w neolicie system kopieniaczo-wypaleniskowy:

uprawa małych pól, długie odłogowanie

• często odrastanie lasu uniemożliwiane przez

intensywny wypas

Zmiany żyzności gleby

• wprowadzenie pługa znacznie przyśpiesza

erozję gleby – przemieszanie różnych warstw

powoduje krótkotrwały wzrost wydajności

rolnictwa i gwałtowny spadek po pewnym

czasie

• potrzeba naturalnego nawożenia, którego

intensywność zależy od liczby hodowanych

zwierząt – te jednak z kolei również wpływają

na środowisko

• nawożenie naturalne skuteczne tylko w małej

skali

• kooperacja rolników i pasterzy: wypas na

ścierniskach

• w Wielkiej Brytanii zaobserwowane

fluktuacje: epizody rozkwitu rolnictwa

trwające kilkaset lat i przedzielone okresami,

gdy wyjałowione gleby odzyskiwały żyzność

Wpływ człowieka na

krajobraz

• ślady orki pod konstrukcjami ziemnymi (np.

kurhanami)

• sztuczne zagłębienia w ziemi (kanały, rowy,

palisady, studnie) wypełnione głównie
przemieszanami osadami przeniesionymi
przez wodę lub wiatr

• drogi i trakty – zwiększona erozja, zwykle

lekko zagłębione i z cieńszą warstwą próchnicy

• sztuczne terasy na stokach, najczęściej dobrze

widoczne, ograniczone kamiennymi murami

Sztuczne terasy

Wpływ człowieka na

krajobraz

• kanały irygacyjne, zwykle na

obszarach suchych

• śmietniska, niekiedy do 15 metrów

wysokości (np. mezolityczne

śmietniska muszlowe)

• pochówki, kurhany, konstrukcje

megalityczne itp.

• kopalnie krzemieni i innych surowców
• wiele innych geo-archeologicznyh

świadectw ludzkiej aktywności

Zastosowanie geo-

archeologii

• eksploracja otoczenia stanowiska jest

bardzo ważna, gdyż rekonstruując

aktywność ludzką w przeszłości musimy z

góry założyć, że jej duża część odbywała

się poza stanowiskami archeologicznymi

• w klasycznej archeologii ten aspekt

często pomijany

• nie da się jednak badać ekologii

człowieka w przeszłości bez

uwzględnienia wpływu człowieka na jego

dalsze otoczenie