Antropologia ogólna i

teoria archeologii

Wykład nr 2

Arkadiusz Sołtysiak

Postprocesualizm

• krytyka „Nowej Archeologii" doprowadziła do

pojawienia się nowego ujęcia teoretycznego,

brytyjskiej szkoły kontekstualnej, nazywanej także

postprocesualną

• Ian Hodder
• funkcjonalistyczny i ewolucjonistyczny determinizm

został osłabiony, wzmocnieniu uległo

strukturalistyczne ujmowanie konkretnej

rzeczywistości kulturowej w jej swoistych cechach

• archeologia postprocesualna nie wyszukuje praw

ogólnych, tylko rekonstruuje konkretne struktury w

konkretnych przeszłych grupach ludzkich

• podkreślany jest związek między artefaktami a

zachowaniami ludzi

Postprocesualizm

• kultura materialna jest nośnikiem

znaczeń, a więc informacji

• wytwory stanowią wytwór jednostek (a

nie grup) i ich podobieństwo wynika z

istnienia pewnych powszechnych

znaczeń

• zmiany społeczne, a zatem także zmiany

w kulturze materialnej mają przyczynę

wewnętrzną, nie zewnętrzną, jak w

wyjaśnieniu archeologii procesualnej

Postprocesualizm

• podejście kontekstualne nie pozwala na

konstruowanie ogólnych praw rozwoju kultur

• konteksty są ze sobą powiązane, ale

artefakty mogą mieć w różnych kontekstach

różne znaczenie

• trzeba brać pod uwagę również kontekst

naszej własnej kultury, której klisze wpływają

na nasz obraz przeszłości

• archeologia kontekstualna jest

relatywistyczna, nie dąży do uogólnień,

zajmuje się systemem społecznym w

konkretnym miejscu i czasie

Archeologia logicystyczna

• we Francji na przełomie lat 70. i 80. reakcją

na archeologię procesualną była

archeologia logicystyczna, najbardziej

znana w ujęciu Jeana Gardina

• dążenie do uzyskiwania wiedzy poprzez

kolejne etapy wnioskowania logicznego

• logicystyczna definicja kultury K. Frerichsa:

"całość poszczególnych reguł zachowań i

wytworów grupy ludzkiej, której członkowie

– postępując według reguł czy je

naruszając, bądź zmieniając – orientują się

na rozwijane z pokolenia na pokolenie

tradycyjne reguły grupowe, co więcej,

orientować się muszą"

Archeologia logicystyczna

• zadaniem archeologa jest poszukiwanie

takich elementów, które są związane z

preferencjami danej grupy

• rekonstruowanie kultury przez archeologów

polega na wyróżnianiu i wiązaniu ze sobą

standardowych wytworów z różnych dziedzin

życia, na przykład osad, grobów, narzędzi itp.

• przemysł -- specyficzne techniki wytwarzania

właściwe pewnym grupom w określonym

czasie, należące do jednej nieokreślonej

kultury

• "kręgi reguł" związane z określonym jednym

typem znalezisk, na przykład krąg reguł

pogrzebowych

Jean Gardin

• wyróżnia poziomy wiedzy od W

0

do W

n

• najniższy jest poziom opisu W

0

, czyli opis

cech obiektów materialnych

• na wyższym poziomie W

1

opis zamienia się

w konstrukcję wyjaśniającą pierwszego

rzędu

• następnie buduje się konstrukcje wyższych

rzędów aż do W

n

• na niższych poziomach dokonywana jest

interpretacja poszczególnych elementów

opisu, na wyższych poszczególne elementy

są łączone aż do uzyskania syntetycznego

wyjaśnienia, czym jest obiekt

Archeologia logicystyczna i

etnoarcheologia

• A. Gallay na podstawie badań

etnograficznych starał się odpowiedzieć na

pytanie, jakie znaczenie było przypisywane

ceramice w społecznościach wsch. Afryki

• własności wewnętrzne i zewnętrzne

ceramiki

• tylko niektóre własności wewnętrzne mogą

być rozpoznane przez archeologa

• funkcje naczyń mogą mieć charakter

regionalny, a nawet mogą być związane z

konkretnymi grupami społecznymi

Odwzorowanie zmian

kulturowych w artefaktach

• obecność lub nieobecność innowacji
• korelacja lub brak korelacji między pewnymi

informacjami zakodowanymi w artefaktach a
pozostałymi dziedzinami kultury materialnej

• relatywny zakres zjawiska: czy gwałtowna

zmiana w obrębie całego zespołu naczyń w
wyniku migracji, czy wprowadzenie nowej
cechy

• relatywny czas trwania zjawiska (trwałość,

nietrwałość)

Odwzorowanie zmian

kulturowych w artefaktach

• cztery rodzaje relacji między zewnętrznymi

wpływami a lokalną działalnością ceramiczną:

• wpływy zewnętrzne odzierciedlone w

ceramice

• odzwierciedlone w ceramice i innych

dziedzinach kultury materialnej

• odzwierciedlone w pewnych dziedzinach

kultury materialnej, ale nie w ceramice

• nie są odzwierciedlone w żadnej dziedzinie

kultury materialnej

Archeologia logicystyczna

• połączenie teorii z empirią i pokazanie

metody budowania wyjaśnień

dedukcyjnych przy wykorzystania

indukcyjnie wstępnie przetworzonych

opisów archeologicznych

• uczniowie i kontynuatorzy Gardina

wprowadzili do swoich badań

nowoczesne metody klasyfikacji, w

tym systemy eksperckie

Archeologia polska

• „poznańska interpretacja humanistyczna”
• Jan Żak, nawiązujący do teorii kultury J. Kmity
• kultury pradziejowe jako systemy obejmujące

dwa aspekty: techniczno-użytkowy oraz

światopoglądowy (kultura materialna i

duchowa)

• procesualizm
• Lech Czerniak, Stanisław Tabaczyński
• wykorzystanie teorii ewolucji jako wspólnej

płaszczyzny dla różnych nauk o kulturze i nauk

społecznych

Archeologia polska

• inspiracje funkcjonalistyczne: kultura w

to zespół reguł i odpowiadających im

zachowań (S. Kukawka)

• uwikłanie archeologii polskiej w

problematykę etniczności

• archeologia polska jest przede wszystkim

nastawiona na badania terenowe i

pozyskiwanie danych oraz ich wstępne

indukcyjne opracowywanie, a nie na

budowanie modeli wyjaśniających

Stanisław Tabaczyński

Kultura archeologiczna to zespół wytworów,

natomiast kultura w ogóle to jest

pozagenetyczne i informacyjne wyposażenie

danej populacji. Jaki jednak związek zachodzi

między jednym a drugim? Przecież jak „upada”

kultura, a populacja sobie nadal doskonale

prosperuje, to upadek tej kultury oznacza

automatycznie – z definicji – wytworzenie się

innej. Poszczególne typy wytworów mogą

zanikać całkowicie, ale kultura jako

wyposażenie – nie. Kultura archeologiczna

rozumiana jako pewien zespół wytworów jest

nieciągła, natomiast dana grupa ludzka w

sposób absolutnie ciągły generuje materialne

korelaty swojego istnienia i działania.

Styl i forma

• wraz z archeologią procesualną pojawiły się

próby zrezygnowania z pojęcia kultury

archeologicznej i wypracowania bardziej

adekwatnej terminologii

• z nauk o sztuce zostało przejęte pojęcie stylu,

czyli ogólnego odwzorowania kwestii społeczno-

gospodarczych w wytworach materialnych

• model interakcji społecznej zakładający związek

stylu ze zmiennością wytworów materialnych (J.

Sackett)

• styl zdefiniowany jako charakterystyczny

sposób wykonania artefaktu, zależny od czasu i

miejsca

Styl i forma

• w ramach danej grupy funkcjonują zasady wyboru

formy, które warunkują styl i funkcję wytworu

• forma jest wyborem spośród wielu możliwości

zrealizowania tej samej funkcji

• wybór ma charakter społeczny i jest

przekazywany w obrębie społeczeństwa

• w takim modelu można postawić następujące

pytanie: czy ten sam sposób realizacji danego

celu funkcjonalnego może powtórzyć się bez

założenia transmisji kulturowej

• drugie pytanie: czy wszystkie wybory mające

doprowadzić do realizacji celu mają tę samą

społeczną skuteczność

• według Sacketta istnienie stylu świadczy o stanie

równowagi danego systemu społecznego

Styl i forma

• P. Wiessner odróżnił od siebie styl

emblematyczny i twierdzący

• styl emblematyczny to komunikat

przekazujący w sposób zamierzony od
nadawcy do odbiorcy jednoznaczną
informację

• styl twierdzący przekazuje informację

niejednoznaczną

• styl może komunikować treści ogólne,

grupowe lub indywidualne

F.R. Hodson

• kultura to jednostka klasyfikacji

chronologicznej

• typ w obrębie kultury to zestawienie

poszczególnych jednostek (items)

• jednostki mogą być klasyfikowane

hierarchicznie, przy czym poszczególne

poziomy hierarchii powinny być powszechne

• według Hodsona "kulturę można określić

jako reprezentującą pewną liczbę zespołów,

które jako grupa wykazują wewnętrzną

spójność i zewnętrzną izolację„

• w uproszczeniu kultura jest "powtarzającym

się zespołem typów stylistycznych"