Elementy prawa karnego – wykład nr

1

Dr Celina Nowak

Katedra Prawa Karnego

Prawo karne

Prawo karne – dziedzina prawa
(zespół norm prawnych) określająca
czyny będące przestępstwami,
ustalająca zasady odpowiedzialności
za te czyny oraz kary i inne środki
(karne i zabezpieczające) stosowane
w związku z naruszeniem prawa
karnego wobec sprawców tych
czynów

Prawo karne w szerokim sensie

(sensu largo)

• Prawo karne = prawo karne materialne +

prawo karne procesowe + prawo karne
wykonawcze

• Prawo karne procesowe – reguły postępowania w

sprawach o przestępstwa czyli w procesie karnym
(k.p.k.)

• Prawo karne wykonawcze – reguluje wykonywanie

kar, środków karnych i zabezpieczających
orzeczonych za przestępstwa (k.k.w.)

Szczególne dziedziny prawa

karnego

• Prawo karne skarbowe – kryterium

przedmiotowe (odpowiedzialność za

przestępstwa i wykroczenia skarbowe, tj. czyny

naruszające interesy Skarbu Państwa lub

organów samorządu terytorialnego, w zakresie

podatków, ceł, obrotu dewizowego, itp. –

osobny k.k.s. z 10.09.1999 r.)

• Prawo karne wojskowe – kryterium podmiotowe

i przedmiotowe (podmiotami odpowiedzialnymi

- żołnierze, cel przepisów – zapewnienie

dyscypliny i gotowości obronnej polskich sił

zbrojnych, Część wojskowa k.k., Dział XV k.p.k.)

Spokrewnione gałęzie prawa

• prawo o wykroczeniach – czyny karalne o

najmniejszej szkodliwości społecznej, nie
zaliczane do przestępstw, inna waga czynów
niż w prawie karnym (kodeks wykroczeń +
kodeks postępowania w sprawach o
wykroczenia)

• postępowanie z nieletnimi – szczególne zasady

odpowiedzialności (ustawa z 26.10.1982 r. o
postępowaniu w sprawach nieletnich),
stosowanie środków wychowawczych i
poprawczych przez sąd rodzinny

Nauki penalne

• kryminologia – nauka o przestępczości, przestępcy i

społecznej reakcji na przestępstwo

• wiktymologia – nauka o ofiarach przestępstwa

• kryminalistyka – nauka o metodach i środkach

wykrywania przestępstw, ich sprawców, utrwalaniu

środków dowodowych dla celów procesu karnego

(taktyka i technika)

• nauka o polityce kryminalnej – badania całokształtu

działań państwa i społeczeństwa mających na celu

zapobieganie i zwalczania przestępczości

• penologia – nauka o karze + nauki penitencjarne

(nauka o wykonywaniu kary pozbawienia wolności)

• nauka o kryminalizacji – opisowa (co i dlaczego jest) i

normatywna (co powinno być) uznawane za

przestępstwo przez ustawodawcę

Cechy prawa karnego

materialnego

• uniwersalizm (nie reguluje

jednego rodzaju stosunków
międzyludzkich)

• subsydiarność (ultima ratio)

Funkcje prawa karnego

• ochronna – ochrona stosunków społecznych, dóbr

podmiotów w nie zaangażowanych przed

zamachami na nie

• gwarancyjna – zakres czynów zabronionych ma być

jasny, sądy mają stosować tylko takie kary, jakie

zostały określone w ustawie

• prewencyjno-wychowawcza – prawo karne zwrócone

w przyszłość, oddziaływanie wychowawcze na

sprawcę (prewencja indywidualna) i ogół

społeczeństwa (prewencja ogólna)

• sprawiedliwościowa – potrzeba zaspokojenia

społecznego poczucia sprawiedliwości

• kompensacyjna (restytucyjna) – umożliwienie

sprawcy zadośćuczynienia ofiarom przestępstwa

Źródła prawa karnego

• Konstytucja z 2.04.1997 r. (zasady

odpowiedzialności)

• ustawa karna – Kodeks karny z 6.06.1997 r.,

wszedł w życie 1.09.1998 r. (wcześniej k.k.

z 1932 r., m.k.k. z 1946 r., k.k. z 1969 r.)

• ustawy szczególne – przepisy karne, np.

Prawo budowlane, ustawa o

przeciwdziałaniu narkomanii

• ratyfikowane umowy międzynarodowe –

EKPC

Źródła prawa karnego

Źródłami prawa karnego nie są:
• akty niższego rzędu niż ustawa

(rozporządzenia)

• orzecznictwo (Art. 190 Konstytucji.

Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego
mają moc powszechnie obowiązującą i
są ostateczne.)

• zwyczaj

Nullum crimen sine lege

Najważniejsza zasada prawa karnego, wyraz

gwarancyjnej funkcji prawa karnego

• Art. 42 Konstytucji: Odpowiedzialności

karnej podlega ten tylko, kto dopuścił się

czynu zabronionego pod groźbą kary przez

ustawę obowiązującą w czasie jego

popełnienia.

• Art. 1 § 1 k.k.: Odpowiedzialności karnej

podlega ten tylko, kto popełnia czyn

zabroniony pod groźbą kary przez ustawę

obowiązującą w czasie jego popełnienia.

Nullum crimen sine lege –

dyrektywy szczegółowe

• Nullum crimen sine lege scripta – prawo karne

musi być pisane i zawarte w ustawie

• Nullum crimen sine lege certa – prawo karne

musi opisywać przestępstwo w sposób

maksymalnie dokładny (problem znamion

ocennych)

• Nulla poena sine lege – kara musi być określona i

przewidziana we wcześniej wydanej ustawie

• Zakaz analogii na niekorzyść sprawcy (analogia –

wypełnianie luki prawnej przez stosowanie normy

prawnej najbardziej zbliżonej do danej sytuacji)

– analogia legis (analogia ustawy)

– analogia iuris (analogia systemowa)

Obowiązywanie ustawy karnej

pod względem czasu

• Zasada lex retro non agit

Art. 1 § 1 k.k. – „ustawa obowiązująca w

czasie popełnienia czynu zabronionego”

• Art. 6. § 1. Czyn zabroniony uważa się za

popełniony w czasie, w którym sprawca

działał lub zaniechał działania, do którego

był obowiązany.

• Art. 101 § 3 – jeżeli dokonanie przestępstwa

zależy od nastąpienia określonego w ustawie

skutku, bieg przedawnienia rozpoczyna się

od czasu, gdy skutek nastąpił

Obowiązywanie ustawy pod

względem miejsca i osób

• Zasady odnoszące się do

obowiązywania ustawy regulują
sytuacje, w których przepisy karne
danego państwa mają zastosowanie i
które przepisy są właściwe.

Miejsce popełnienia

przestępstwa

• Art. 6 § 2. Czyn zabroniony uważa się

za popełniony w miejscu, w którym
sprawca działał lub zaniechał działania,
do którego był obowiązany, albo gdzie
skutek stanowiący znamię czynu
zabronionego nastąpił lub według
zamiaru sprawcy miał nastąpić.

• Teoria wszędobylstwa

Zasada terytorialności

Jeśli przestępstwo popełnione w Polsce:
• Art. 5. Ustawę karną polską stosuje się do

sprawcy, który popełnił czyn zabroniony na
terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jak również
na polskim statku wodnym lub powietrznym,
chyba że umowa międzynarodowa, której
Rzeczpospolita Polska jest stroną, stanowi
inaczej.

• Odpowiedzialność bez względu na obywatelstwo
• Immunitety

Terytorium

Ustawa z 12.10.1990 r. o ochronie granicy państwowej

oraz ustawa z 21.03.1991 r. o obszarach morskich

Rzeczypospolitej Polskiej i administracji morskiej:

• obszar lądowy (stożek do jądra ziemi)
• wody wewnętrzne
• morskie wody przybrzeżne (morskie wody

wewnętrzne – zatoki, porty, i morze terytorialne –

wody morskie szerokości 12 mil morskich, ok. 22 km

od linii podstawowej – linii najniższego stanu wody

wzdłuż wybrzeża lub zewnętrznej granicy wód

wewnętrznych)

• słup powietrza nad nimi (kosmos do ok. 90 km)

Polska jurysdykcja rozciąga

się na:

• statek wodny
• statek powietrzny
• platformę na szelfie – art. 115 § 15:

„W rozumieniu tego kodeksu za
statek wodny uważa się także stałą
platformę umieszczoną na szelfie
kontynentalnym.”

Odpowiedzialność za czyny

popełnione za granicą

Inaczej traktowane są czyny Polaków, inaczej

cudzoziemców.

Polacy:

• Zasada obywatelstwa – narodowości podmiotowej:

Art. 109. Ustawę karną polską stosuje się do obywatela

polskiego, który popełnił przestępstwo za granicą.

Warunek podwójnej przestępności czynu (art. 111 § 2), z

wyjątkiem (art. 111 § 3):

• polskiego funkcjonariusza publicznego, który pełniąc

służbę za granicą popełnił tam przestępstwo w związku

z wykonywaniem swoich funkcji,

• osoby, która popełniła przestępstwo w miejscu nie

podlegającym żadnej władzy państwowej.

Odpowiedzialność za czyny

popełnione za granicą

• Zasada narodowości przedmiotowej

ograniczonej: Art. 110 § 1. Ustawę karną

polską stosuje się do cudzoziemca, który

popełnił za granicą czyn zabroniony

skierowany przeciwko interesom:

– Rzeczypospolitej Polskiej,

– obywatela polskiego,

– polskiej osoby prawnej lub

– polskiej jednostki organizacyjnej niemającej

osobowości prawnej

• oraz do cudzoziemca, który popełnił za granicą

przestępstwo o charakterze terrorystycznym.

• Warunek podwójnej karalności

Odpowiedzialność za czyny

popełnione za granicą

• Zasada odpowiedzialności zastępczej:

Art. 110 § 2. Ustawę karną polską stosuje
się w razie popełnienia przez cudzoziemca
za granicą czynu zabronionego innego (…),
jeżeli czyn zabroniony jest w ustawie karnej
polskiej zagrożony karą przekraczającą 2
lata pozbawienia wolności, a sprawca
przebywa na terytorium Rzeczypospolitej
Polskiej i nie postanowiono go wydać.

• Warunek podwójnej karalności

Odpowiedzialność za czyny

popełnione za granicą

• Zasada narodowości przedmiotowej nieograniczonej:

Art. 112. Niezależnie od przepisów obowiązujących w

miejscu popełnienia czynu zabronionego, ustawę karną

polską stosuje się do obywatela polskiego oraz

cudzoziemca w razie popełnienia:
  1)   przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu

wewnętrznemu lub zewnętrznemu RP,
  2)   przestępstwa przeciwko polskim urzędom lub

funkcjonariuszom publicznym,
  3)   przestępstwa przeciwko istotnym polskim interesom

gospodarczym,
  4)   przestępstwa fałszywych zeznań złożonych wobec

urzędu polskiego,
  5)   przestępstwa, z którego została osiągnięta, chociażby

pośrednio, korzyść majątkowa na terytorium RP.

Odpowiedzialność za czyny

popełnione za granicą

• Zasada represji wszechświatowej

(uniwersalna):
Art. 113. Niezależnie od przepisów
obowiązujących w miejscu popełnienia
przestępstwa, ustawę karną polską stosuje się
do obywatela polskiego oraz cudzoziemca,
którego nie postanowiono wydać, w razie
popełnienia przez niego za granicą
przestępstwa, do którego ścigania
Rzeczpospolita Polska jest zobowiązana na
mocy umów międzynarodowych.

Zasada ne bis in idem a czyny

popełnione za granicą

• Art. 114. § 1.  Orzeczenie zapadłe za granicą nie stanowi

przeszkody do wszczęcia lub prowadzenia postępowania karnego

o ten sam czyn zabroniony przed sądem polskim.
§ 2. Sąd zalicza na poczet orzeczonej kary okres rzeczywistego

pozbawienia wolności za granicą oraz wykonywaną tam karę,

uwzględniając różnice zachodzące między tymi karami.
§ 3.  Przepisu § 1 nie stosuje się:
1)  jeżeli wyrok skazujący zapadły za granicą został przejęty do

wykonania na terytorium RP, jak również wtedy, gdy orzeczenie

zapadłe za granicą dotyczy przestępstwa, w związku z którym

nastąpiło przekazanie ścigania lub wydanie sprawcy z terytorium

RP,
2)  do orzeczeń międzynarodowych trybunałów karnych

działających na podstawie wiążącego RP prawa

międzynarodowego,
 3)  do prawomocnych orzeczeń sądów lub innych organów

państw obcych kończących postępowanie karne, jeżeli wynika to

z wiążącej RP umowy międzynarodowej.

Definicja przestępstwa

•Brak definicji ustawowej
•Definicja wyprowadzona z art.

1 k.k.

•Definicja materialna

Definicja przestępstwa

• Czyn człowieka zabroniony pod

groźbą kary przez obowiązującą
ustawę określającą jego
znamiona jako zbrodnia lub
występek, bezprawny, zawiniony
i społecznie szkodliwy w stopniu
wyższym niż znikomy.

Czyn człowieka

• Odpowiedzialność człowieka
ale
• ustawa z dnia 28 października 2002 r.

o odpowiedzialności podmiotów
zbiorowych za czyny zabronione pod
groźbą kary.

Podmiot zbiorowy

• Art. 2. 1. Podmiotem zbiorowym w rozumieniu

ustawy jest osoba prawna oraz jednostka

organizacyjna niemająca osobowości prawnej,

której odrębne przepisy przyznają zdolność

prawną, z wyłączeniem Skarbu Państwa, jednostek

samorządu terytorialnego i ich związków.

• 2. Podmiotem zbiorowym w rozumieniu ustawy

jest również spółka handlowa z udziałem Skarbu

Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub

związku takich jednostek, spółka kapitałowa w

organizacji, podmiot w stanie likwidacji oraz

przedsiębiorca niebędący osobą fizyczną, a także

zagraniczna jednostka organizacyjna.

Odpowiedzialność podmiotów

zbiorowych

Art. 3. Podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności za czyn

zabroniony, którym jest zachowanie osoby fizycznej:

  1)   działającej w imieniu lub w interesie podmiotu

zbiorowego w ramach uprawnienia lub obowiązku do jego

reprezentowania, podejmowania w jego imieniu decyzji lub

wykonywania kontroli wewnętrznej albo przy przekroczeniu

tego uprawnienia lub niedopełnieniu tego obowiązku,

  2)   dopuszczonej do działania w wyniku przekroczenia

uprawnień lub niedopełnienia obowiązków przez osobę, o

której mowa w pkt 1,

  3)   działającej w imieniu lub w interesie podmiotu

zbiorowego, za zgodą lub wiedzą osoby, o której mowa w

pkt 1

  - jeżeli zachowanie to przyniosło lub mogło przynieść

podmiotowi zbiorowemu korzyść, chociażby niemajątkową.

Odpowiedzialność podmiotów

zbiorowych

Art. 4.  Podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności, jeżeli

fakt popełnienia czynu zabronionego, wymienionego w art.

16, przez osobę, o której mowa w art. 3, został potwierdzony

prawomocnym wyrokiem skazującym tę osobę, wyrokiem

warunkowo umarzającym wobec niej postępowanie karne

albo postępowanie w sprawie o przestępstwo skarbowe,

orzeczeniem o udzielenie tej osobie zezwolenia na

dobrowolne poddanie się odpowiedzialności albo

orzeczeniem sądu o umorzeniu przeciwko niej postępowania

z powodu okoliczności wyłączającej ukaranie sprawcy.

Art. 5.  Podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności, jeżeli

do popełnienia czynu zabronionego doszło w następstwie co

najmniej braku należytej staranności w wyborze osoby

fizycznej, o której mowa w art. 3 pkt 2 lub 3, lub co najmniej

braku należytego nadzoru nad tą osobą - ze strony organu

lub przedstawiciela podmiotu zbiorowego.

Odpowiedzialność podmiotów

zbiorowych

Art. 16. 1. Podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności na podstawie

ustawy, jeżeli osoba, o której mowa w art. 3, popełniła przestępstwo:

  1)   przeciwko obrotowi gospodarczemu, …
  2)   przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi,…
  3)    łapownictwa i płatnej protekcji, …
  4)    przeciwko ochronie informacji, …
  5)   przeciwko wiarygodności dokumentów,…
  6)   przeciwko mieniu,…
  7)   przeciwko wolności seksualnej i obyczajności, …
  8)   przeciwko środowisku, …
10)   określone w art. (…) ustawy z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu

nieuczciwej konkurencji

  11)  przeciwko własności intelektualnej, …
  12) o charakterze terrorystycznym;
13) określone w art. (…) ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu

narkomanii

14) określone w art. (…) ustawy z dnia 6 września 2001 r. - Prawo

farmaceutyczne

Czyn

Czyn = zewnętrzne zachowanie człowieka zależne

od jego woli

Nie jest czynem zachowanie, które nie zależy od

woli:

• zachowanie pod wpływem przymusu

bezwzględnego (vis absoluta)

• zachowanie wynikające z fizycznej lub psychicznej

niemożności podjęcia lub realizacji decyzji woli

(odruch bezwarunkowy, działanie w gorączce, w

stanie paraliżu), albo będące przypadkowym

odruchem (potknięcie i zbicie szyby)

Czyn

• Problem zachowania pod wpływem

przymusu względnego (vis
compulsiva) – oddziaływanie na
psychikę (decyzję woli) człowieka
środkami fizycznymi lub psychicznymi

• Jest czynem zautomatyzowany odruch

• Czyn = działanie i zaniechanie

Czyn zabroniony

• Czyn musi odpowiadać ustawowemu opisowi,

czyli wypełniać ustawowe znamiona
przestępstwa.
Art. 115. § 1. Czynem zabronionym jest
zachowanie o znamionach określonych w
ustawie karnej.

• Znamiona dotyczą:

–

podmiotu

–

strony podmiotowej

–

przedmiotu ochrony

–

strony przedmiotowej

Bezprawność

• Bezprawność = sprzeczność z normą

prawną

• Bezprawność karna

Wina

• Art. 1 § 3. Nie popełnia przestępstwa

sprawca czynu zabronionego, jeżeli
nie można mu przypisać winy w
czasie czynu.

• Zasada nullum crimen sine culpa

Społeczna szkodliwość

• Art. 1 § 2. Nie stanowi przestępstwa czyn

zabroniony, którego społeczna szkodliwość

jest znikoma.

• Art. 115 § 2. Przy ocenie stopnia społecznej

szkodliwości czynu sąd bierze pod uwagę

rodzaj i charakter naruszonego dobra,

rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody,

sposób i okoliczności popełnienia czynu, wagę

naruszonych przez sprawcę obowiązków, jak

również postać zamiaru, motywację sprawcy,

rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień

ich naruszenia.

Podział przestępstw ze względu

na wagę czynu

• Art. 7. § 1. Przestępstwo jest zbrodnią albo

występkiem.

• Zbrodnia (tylko umyślnie) – art. 7 § 2. Zbrodnią

jest czyn zabroniony zagrożony karą

pozbawienia wolności na czas nie krótszy od

lat 3 albo karą surowszą.

• Występek (umyślnie i nieumyślnie) – art. 7 § 3.

§ 3. Występkiem jest czyn zabroniony

zagrożony grzywną powyżej 30 stawek

dziennych, karą ograniczenia wolności albo

karą pozbawienia wolności przekraczającą

miesiąc.