Psychologia makrostruktur

społecznych

dr Katarzyna Growiec

Na dzisiejszym wykładzie

• Ruchy społeczne jako główne nośniki zmiany

społecznej:

- Ruch Occupy Wall Street (USA) i jego losy w 2012 r.
- Działania masowe, zachowania zbiorowe, działania

zbiorowe, ruchy społeczne

- Cele ruchów społecznych
- Nowe i stare ruchy społeczne
• Fazy rozwoju ruchu społecznego:
- co doprowadziło do tego, że komik został

burmistrzem (Islandia)

Occupy Wall Street 2011 (O.W.S.)

• Od połowy września

2011 protestujący
okupują Wall Street

• Baza protestujących:

Zuccotti Park

• Protest rozszerza się

na inne miasta USA
np. Seattle, Chicago,
Los Angeles

• Protest rozszerza się

na inne kraje np. Izrael

Okupuj Wall Street

15 listopada - usunięcie w nocy protestujących z Parku

Zuccotti. Powód: miasteczko protestujących zagraża
bezpieczeństwu pożarowemu

16 listopada – sąd zezwala protestującym na powrót na teren

parku, ale bez możliwości rozbijania namiotów

17 listopada – w marszu protestacyjnym bierze udział ok. 20

tys. osób. Policja aresztuje ponad 300 demonstrantów

Znany z lewicowych poglądów reżyser filmów dokumentalnych

Michael Moore jest jednym z protestujących i na bieżąco
komentuje wydarzenia na Twitterze

Informacje o ruchu O.W.S i najświeższe informacje znajdują się

w Internecie na Twitterze: @OccupyWallSt

Obywatelskie nieposłuszeństwo

Termin wprowadzony przez filozofa: Henry’ego Davida

Thoreau w eseju pt. Civil Disobedience z 1849 r.

Oznacza celowe łamanie prawa oraz oczekiwanie kary za

złamanie go. Nie używa się w nim przemocy. Celem jest
zmiana jakiegoś prawa lub postanowienia władz

Przykład:
Thoreau odmówił płacenia podatków, protestując przeciw

niewolnictwu, szykanowaniu Indian w Stanach
Zjednoczonych i przeciw amerykańskiej inwazji na Meksyk

Martin Luther King walczył o równouprawnienie czarnoskórych

mieszkańców USA. Nakłaniał do wywierania nacisku bez
stosowania przemocy, poprzez takie środki jak bojkot czy
strajk okupacyjny

Do czego może doprowadzić ruch O. W. S.

• Osoby zaangażowane w

protest: burmistrz Nowego
Jorku Michael Bloomberg,
pośrednio prezydent
Barack Obama

• Eskalacja konfliktu z

protestującymi
negatywnie wpływa na
wizerunek burmistrza NY

• Pytanie: czy Barack

Obama jest wystarczająco
postępowy w oczach
uczestników ruchu O. W. S

Działania masowe i zachowanie zbiorowe

Podstawowa różnica między tymi formami aktywności zbiorowej

to stopień rzeczywistej wspólnoty działania

W działaniach masowych ludzie działają tylko podobnie do

siebie, są niezależni od siebie, bez osobistego kontaktu, mają
indywidualne cele np. indywidualna konsumpcja kształtuje
zjawiska ekonomiczne w kraju czy decyzje prokreacyjne osób
wpływają na zjawiska demograficznych. Działania masowe, ale
osobne

W zachowaniach zbiorowych ludzie znajdują się w

bezpośredniej bliskości i doświadczają tej samej sytuacji, ale
działają obok siebie np. tłum ulegający panice, zamieszki z
udziałem kibiców, składanie kwiatów i zapalanie zniczy pod
Kancelarią Prezydenta bezpośrednio po katastrofie smoleńskiej

Działanie takie ma charakter ekspresyjny, a nie instrumentalny

Zachowania zbiorowe

Tłum wzmacnia emocje i wyzwala ich swobodną ekspresję
W tłumie zachowanie ludzi ulega radykalizacji. Czasem np.

brutalizacji, zawieszeniu ulegają normy obyczajowe i
moralne. Ludzie podpalają, rabują, niszczą, mimo, że
poza tłumem by czegoś takiego nie zrobili

W tłumie ludzie łatwo ulegają sugestiom i naciskom
Ludzie w tłumie naśladują zachowanie innych. Prowadzi to

do uniformizacji zachowań. Gdy ktoś zacznie uciekać,
inni też rzucają się do ucieczki

Wielość

działań o

indywidual

nych

celach

Bliskość

przestrzen

na i

sytuacyjna

uczestnikó

w

Wspólne

cele i

koordynacj

a

Ukierunko

wanie na

zmianę

społeczną

Działanie

masowe

+

Zachowanie

zbiorowe

+

+

Działanie

zbiorowe

+

+

Ruch

społeczny

+

+

+

Działanie zbiorowe

• Pojawia się, gdy ludzie zdają sobie sprawę że celów, jakie

sobie postawili, nie da się zrealizować w pojedynkę, a jedynie
razem z innymi, z udziałem innych, przy pomocy innych

• Działająca wspólnie zbiorowość staje się wówczas

instrumentem niezbędnym do realizacji celów uczestników
zbiorowości

• Aby takie działania zbiorowe były skuteczne, potrzebna jest:

wyraźna artykulacja celów działania, określenie strategii
postępowania, podział zadań między uczestników,
koordynacja zadań i ew. wyłonienie przywództwa

• Potrzebne jest planowanie działań, więcej czasu na

organizację niż przy zachowaniach zbiorowych przykład:
demonstracje ruchów antyglobalizacyjnych

Molly Katchpole kontra Bank of America

• 29 września 2011 Bank of

America ogłosił, że wprowadzi
opłatę miesięczną w wysokości
5 dolarów za korzystanie z kart
debetowych

• Zdarzenie inicjujące
• Klientka Bank of America –

Molly Katchpole pisze petycję,
w której sprzeciwia się nowej
opłacie i umieszcza ją w
serwisie Change.org. Pod
petycją podpisuje się 300 tys.
osób. Akcja protestacyjna jest
też prowadzona na Facebooku

Ku kasom pożyczkowym i lokalnym bankom

spółdzielczym

• Bank of America zostaje

zasypany skargami od tysięcy
niezadowolonych klientów

• Przedstawiciel Bank of

America kontaktuje się z Molly
Katchpole, aby przekonać ją
do swoich racji

• Molly Katchpole zamyka swoje

konto w Bank of America. 9
proc. klientów tego banku
deklaruje takie same zamiary

• 1 listopada Bank of America

ogłasza, że rezygnuje z
wprowadzenia opłat za
korzystanie z kart debetowych

Ruchy społeczne

• Są ukierunkowane na szczegółowy cel, jakim jest

zrealizowanie jakiegoś rodzaju zmiany społecznej

• Ruchy społeczne są obecnie bardzo liczne i widoczne.

Dzieje się tak dlatego, że ludzie żyjący w dużych
miastach mają możliwość komunikowania się ze sobą i
organizowania wspólnych działań. Ruchy społeczne są
przede wszystkim inicjowane w miastach

• Ruchy społeczne są wzmacniane przez podkreślanie w

kulturze wagi zmian i bycia aktywnym obywatelem.
Przekonanie, że społeczeństwo nieustannie się zmienia,
a to jakie będzie zależy od działań ludzi

Ruchy społeczne wpływają na opinię publiczną

Opinia publiczna, obok myślenia potocznego, ideologii, religii i

wiedzy naukowej, to element świadomości społecznej

To zbiór poglądów na sprawy publiczne, czyli ekonomiczne,

polityczne, społeczne, międzynarodowe etc.

Termin „opinia publiczna” został stworzony przez publicystę

Waltera Lippmana, w latach 30-tych XX w. Miał on oddawać
rolę prasy w dostarczaniu informacji i kształtowaniu wspólnoty
opinii. Ale też przełamywaniu pluralistycznej ignorancji (termin
wprowadzony przez Gordona Allporta) czyli braku rozeznania
na ile moje poglądy są zbieżne z poglądami innych

Dziś rola: mediów i sondaży społecznych w kształtowaniu

świadomości społecznej ludzi. Przez sam fakt poruszania
określonych spraw, kształtuje się opinię publiczną np. problem
niezadowolenia z polityki banków

Ruchy społeczne a demokracja

System demokratyczny sprzyja tworzeniu się ruchów społecznych

(wolność słowa, zrzeszania się, zgromadzeń)

Dzięki temu w systemie demokratycznym łatwiej przebiega rekrutacja

do ruchu, mobilizacja uczestników, wyłanianie przywództwa,
tworzenia organizacji

W ruchach rewolucyjnych również zaobserwowano prawidłowość, że

tworzą się, gdy represyjność systemu spada np. druga połowa lat
70-tych w Polsce. Rewolucje wybuchają wtedy, gdy dotychczasowy
reżim słabnie lub idzie na kompromis. A więc nie wtedy, kiedy
władza jest stanowcza i silna, ale wtedy gdy się cofa, rozluźnia
rygory i ograniczenia, zmniejsza ostrość kar za niesubordynację

Wyjątek: ruch rewolucyjny jest szczególnie radykalny, gdy władza jest

silna – Rumunia ‘89

Ruchy społeczne a czas wolny

-

Aktywność w ruchu społecznym wymaga

czasu wolnego

uczestników i ich energii

-

A także ich innych zasobów jak lokale, maszyny
drukarskie, radiostacje, papier, Internet, komputery

-

Ruch społeczny mobilizuje też

zasoby

jego uczestników

-

Łatwiej o taką mobilizację w społeczeństwie
ponowoczesnym, gdzie ludzie cenią bardziej swój czas
wolny i ekspresję przekonań niż zdobywanie dóbr
materialnych (co jest charakterystyczne dla społeczeństw
nastawionych materialistycznie).

-

W społeczeństwach ponowoczesnych ludzie mają też
więcej zasobów

Klasyfikacja ruchów społecznych

Ruchy reformatorskie
Są zorientowane na

normy

(określenie socjologa Neila

Smelsera)

A więc modyfikację dotychczasowych sposobów

postępowania np. zmiany prawa pracy, zmianę prawa w
obszarze ochrony środowiska, normy obyczajowe lub
moralne

Ruchy radykalne
Są zorientowane na

wartości

. Ich celem jest zmiana

fundamentalnych zasad porządku społecznego. Chodzi w
nich o zmiany wielostronne, dotyczące różnych obszarów
życia społecznego np. ruch Solidarność w Polsce

Ruchy społeczne – stare i nowe

XIX w. – stare ruchy społeczne
-

Reprezentują wyraźnie wyodrębnione elementy struktury
społecznej np. klasy, warstwy, grupy zawodowe

-

Rekrutują uczestników spośród określonych klas, warstw, grup
zawodowych (ruch chłopski, ruch związkowy, ruch robotniczy)

-

Treść zmian jest uzależniona od interesu danej klasy, warstwy etc.

-

Hierarchiczna struktura wewnętrzna

-

Duży stopień zorganizowania => łatwo im było przekształcić się w
partie polityczne lub związki zawodowe

-

Głównie realizacja celów ekonomicznych

Stare ruchy społeczne zostały wchłonięte przez

demokratyczną politykę (partie polityczne, związki
zawodowe), na poziomie pozainstytucjonalnym zostały
głównie nowe ruchy społeczne

Ruchy społeczne – stare i nowe

II poł. XX w. – nowe ruchy społeczne
-

Przykłady: ruch ekologiczny, ruch feministyczny

-

Rekrutują swoich uczestników z różnych klas, warstw etc.

-

Uczestników łączy wspólna idea, a nie status społeczny, wiek
czy zawód

-

Cel: problemy związane z jakością życia, ochroną środowiska,
godnością jednostki, samorealizacją, wolnością, pokojem

-

Są to wartości uniwersalne, odnoszące się do wszystkich w
społeczeństwie, a nie konkretnej grupy czy klasy

-

Luźniejsze formy organizacyjne, większa egalitarność,
zdecentralizowanie

Ale: ruch Occupy Wall Street podnosi głównie cele

związane ze sferą ekonomiczną

Ruchy społeczne innowacyjne i zachowawcze

Ruchy społeczne innowacyjne – zmierzają do wprowadzenia

nowych norm i wartości, nowych rozwiązań organizacyjnych
i ustrojowych np. ruch społeczny Palikota

Ruchy społeczne zachowawcze – sprzeciwiają się zmianom,

dążą do powstrzymania zmian już wprowadzonych np. lata
1811-1812, we wczesnej fazie uprzemysłowienia w Anglii
powstał ruch burzycieli maszyn (krosien) – luddystów

Najczęściej ruchy społeczne postulują idee, które wcale

nie są nowe np. Occupy Wall Street – postulat
większej sprawiedliwości społecznej

Relatywna deprywacja a ruchy społeczne

Kryzys gospodarczy jest sytuacją, w której pojawia się relatywna

deprywacja. Relatywna deprywacja (pojęcie Teda Gurra i
Jamesa Daviesa) to najważniejszy czynnik psychologiczny
prowadzący do masowych kontestacji i buntów

Relatywna deprywacja – gdy rzeczywiste warunki życiowe osoby

różnią się in minus od warunków życia, do których się
aspiruje lub które mają inni

Rewolucje wybuchają zazwyczaj nie wtedy, gdy ludziom jest

najgorzej, ale wkrótce po okresach pewnej poprawy np. po
wysokim wzroście gospodarczym lub liberalizacji politycznej.
Gdy jest wzrost gospodarczy, aspiracje również rosną. Gdy
przychodzi kryzys, aspiracje pozostają na wywindowanym
poziomie

Protesty społeczne na Islandii – kuchenna rewolucja

• Jesień 2008 – początek

kryzysu finansowego

• Islandzka waluta traci w

ciągu kilku dni 1/3
wartości

• Upadają banki
• Upaństwowienie banków
• Gwałtowne protesty

przed siedzibą
parlamentu oraz rządu

• Nowa premier: Johanna

Sigurdardottir

Jon Gnarr burmistrzem Reykjaviku, 2010

•

Jón Gunnar Kristinsson

•

Aktor, komik, scenarzysta i
producent. W młodości
gitarzysta w zespole
punkowym

•

W 2009 roku założył Besti
Flokkurinn (Najlepszą Partię)
o charakterze satyrycznym

•

Sprawozdania i złote myśli
burmistrza codziennie na
Facebooku:
http://www.facebook.com/di
ary.of.a.mayor

Besti Flokkurinn 2010

http://www.youtube.com/watch?v=xxBW4mPzv6E

Rozwój ruchu społecznego

Geneza:
- Sprzyjający kontekst strukturalny np. duże miasta,

liberalizacja ustroju

- Relatywna deprywacja
- Zdarzenie inicjujące
- Przełamanie pluralistycznej ignorancji
Rekrutacja uczestników:
- Rekrutacja pierwotna (uczestnicy kierują się

pobudkami ideologicznymi, moralnymi)

- Rekrutacja wtórna (uczestnicy kierują się

pobudkami towarzysko-prestiżowymi)

Rozwój ruchu społecznego

Rozwój:
-

Przywództwo

-

Struktura

-

Powstawanie etosu ruchu

Upadek:
-

Zmiana w partię polityczną np. Zieloni w Niemczech,
AWS w Polsce

-

Kryzys wiktorii – ruch osiąga zmiany, o które walczył;
demobilizacja ruchu

-

Kryzys przegranej – rozczarowanie z powodu
nieosiągnięcia celu, zamieranie aktywności ruchu,
odpływ zwolenników

Dlaczego tworzą się ruchy społeczne

Metafora wulkanu – wybuch zbiorowego niezadowolenia

jest procesem oddolnym lub sterowanym przez
zawodowców. Rola konkretnych ludzi i ich przekonań.
Perspektywa podmiotowa

Metafora kipiącego garnka – potencjał do wybuchu jest

w każdym społeczeństwie. Chodzi o napięcia wewnątrz
struktury społecznej. Blokadę dostępu do zasobów.
Perspektywa strukturalna

Synteza obu podejść – ważniejsze jest pytanie o to,

dlaczego w tym konkretnym momencie ludzie odchodzą
od istniejących instytucji, dlaczego ludzie działają razem
w tym akurat momencie. Czynniki społeczne wpływają na
działające jednostki, a jednostki wpływają na te czynniki

Na podstawie:

•

Sztompka, P., (2006), „Od działań masowych do ruchów
społecznych” [w:] P. Sztompka, Socjologia. Analiza
społeczeństwa, Kraków: Wydawnictwo ZNAK, s. 148-176

•

Sztompka, P., (2005), „Ruchy społeczne jako siły zmiany”,
*w:+ P. Sztompka, Socjologia zmian społecznych, Kraków:
Wydawnictwo ZNAK, s. 255-278

•

Sztompka, P., (2006), „Świadomość społeczna”, [w:] P.
Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków:
Wydawnictwo ZNAK, s. 288-307

Dziękuję za uwagę!