System kształcenia uczniów

System kształcenia uczniów

niepełnosprawnych – wybrane koncepcje

niepełnosprawnych – wybrane koncepcje



Pojęcie systemu kształcenia specjalnego

Pojęcie systemu kształcenia specjalnego



Elementy systemu kształcenia specjalnego

Elementy systemu kształcenia specjalnego



Formy kształcenia specjalnego w Polsce

Formy kształcenia specjalnego w Polsce



Wybrane koncepcje kształcenia uczniów

Wybrane koncepcje kształcenia uczniów

niepełnosprawnych w krajach europejskich

niepełnosprawnych w krajach europejskich

Prof. UŚ dr hab. Zenon Gajdzica

Uniwersytet Śląski w Katowicach

Wydział Etnologii i Nauk o Edukacji w Cieszynie

Kształcenie specjalne jest rodzajem kształcenia, w związku z tym

jest planowym, systematycznym, zamierzonym procesem

oddziaływań (ogółem czynności) charakteryzującym się określoną

specyfiką.

Wynika ona z:

•podmiotu oddziaływań

(są nim niepełnosprawni, uczniowie mający

różne i w różnym nasileniu występujące trudności w nauce –
specjalne potrzeby edukacyjne oraz uczniowie wyróżniający się
ponadprzeciętnymi zdolnościami i uzdolnieniami);

•zachodzących procesów

(obok powszechnie występujących w

kształceniu ogólnym również rewalidacji /rehabilitacji/ i
resocjalizacji);

•stosowanych

metod,

wykorzystywanych

środków,

odpowiednich

form organizacji

oraz

programów

uwzględniających trudności

uczniów;

•celów

oddziaływań (prócz obowiązujących w całym systemie

również rzecz jasna cele rewalidacyjne /rehabilitacyjne/ i
resocjalizacyjne głównie utożsamiane z przygotowaniem
niepełnosprawnych do współżycia i współdziałania z
pełnosprawnymi).

Rewalidacja /rehabilitacja/ odgrywa więc niezwykle

istotną rolę w kształceniu specjalnym.

Można przyjąć, że tylko taki proces kształcenia

nazywamy specjalnym, w którym obok wyposażenia

ucznia w wiadomości, umiejętności i postawy

kompensujemy, korygujemy i usprawniamy zaburzone

procesy psychiczne i fizyczne.

Jest to pewnego rodzaju egzemplifikacja koncepcji

specjalnych potrzeb edukacyjnych ukierunkowanej na

zaburzenia dziecka stanowiące podstawę działań

rewalidacyjno-edukacyjnych.

Nieco inny aspekt omawianej specyfiki edukacyjnej

uwydatnia definicja zaproponowana przez grupę

ekspertów UNESCO, w myśl której kształcenie

specjalne jest elastycznym system ułatwień

wychowawczych stosowanym wobec tych uczniów, którzy

mają różnego rodzaju i stopnia trudności w nauce,

spowodowane czynnikami zewnętrznymi lub

wewnętrznymi, zaburzeniami fizycznymi lub

psychicznymi.

Jest to wzbogacona forma szkolnictwa ogólnego w celu

podniesienia jakości życia tych osób, które funkcjonują w

różnych upośledzających ich warunkach.

Kluczowymi terminami w przytoczonej definicji są

elastyczność i ułatwienie, zatem ukierunkowanie działań

na zmianę warunków – takie wzbogacenie formy

kształcenia, aby maksymalnie wyzwalało możliwości

ucznia. Tak więc w przytoczonej koncepcji nadrzędne

staje się kształcenie, rewalidacja zaś jest pewnym jego

wzbogaceniem, a zarazem czynnikiem warunkującym

skuteczność.

Ujęcie to pozostaje w bezpośrednim związku ze

stanowiskiem specjalnych potrzeb edukacyjnych

zorientowanym na program nauczania i „specjalne” drogi

realizacji celów kształcenia, które może odbywać się w

również w placówkach ogólnodostępnych.

System szkolny kształcenia specjalnego jest częścią systemu

szkolnego obowiązującego w danym kraju. Zwykle jest on

paralelny i komplementarny wobec tego systemu.

W Polsce funkcjonuje system kształcenia specjalnego częściowo

zintegrowany ze szkolnictwem ogólnodostępnym. Oznacza to, że:

1. Dzieci niepełnosprawne mają prawo uczęszczać do

ogólnodostępnych szkół publicznych wszystkich typów i
stopni, jeśli są w stanie podołać wymaganiom stawianym
uczniom w tych placówkach.

2. Dzieci z dysharmonią rozwoju, z parcjalnymi deficytami

rozwojowymi, z trudnościami w uczeniu się, z zaburzeniami
mowy, z zaburzeniami emocjonalnymi, przewlekle chore,
leczone ambulatoryjnie, z dysfunkcją narządów ruchu mogą
uczyć się w ogólnodostępnych szkołach publicznych w pełnej
integracji z pełnosprawnymi rówieśnikami.

3. Dzieci niewidome, niesłyszące, upośledzone umysłowo, ze

złożonymi upośledzeniami najczęściej kieruje się do
specjalnych szkół podstawowych.

Formy kształcenia specjalnego w Polsce

Formy kształcenia specjalnego w Polsce



segregacyjna (szkoła specjalna),

segregacyjna (szkoła specjalna),



częściowo segregacyjna (klasy specjalne

częściowo segregacyjna (klasy specjalne

w szkołach ogólnodostępnych),

w szkołach ogólnodostępnych),



integracyjna

integracyjna



integracji instytucjonalnej (model hamburski),

integracji instytucjonalnej (model hamburski),



integracji naturalnej (indywidualny program

integracji naturalnej (indywidualny program

kształcenia w szkole ogólnodostępnej),

kształcenia w szkole ogólnodostępnej),



kształcenia indywidualnego (najczęściej w

kształcenia indywidualnego (najczęściej w

domu ucznia).

domu ucznia).

Grzegorz Szumski wyróżnia cztery typy

Grzegorz Szumski wyróżnia cztery typy

systemów kształcenia specjalnego:

systemów kształcenia specjalnego:



segregacyjny

segregacyjny

(szeroki zakres specjalnego kształcenia,

(szeroki zakres specjalnego kształcenia,

realizowanego w placówkach segregacyjnych, brak

realizowanego w placówkach segregacyjnych, brak

administracyjnych ograniczeń w dostępie do specjalnej pomocy);

administracyjnych ograniczeń w dostępie do specjalnej pomocy);



wspólnego nurtu

wspólnego nurtu

(szeroki zakres specjalnego kształcenia,

(szeroki zakres specjalnego kształcenia,

realizowanego w placówkach niesegregacyjnych, brak

realizowanego w placówkach niesegregacyjnych, brak

administracyjnych ograniczeń w dostępie do specjalnej pomocy);

administracyjnych ograniczeń w dostępie do specjalnej pomocy);



asymilacyjny

asymilacyjny

(niewielki zakres kształcenia specjalnego,

(niewielki zakres kształcenia specjalnego,

realizowanego w placówkach segregacyjnych, administracyjne

realizowanego w placówkach segregacyjnych, administracyjne

ograniczenia w dostępie do specjalnej pomocy);

ograniczenia w dostępie do specjalnej pomocy);



inkluzyjny

inkluzyjny

(niewielki zakres specjalnego kształcenia w

(niewielki zakres specjalnego kształcenia w

placówkach niesegregacyjnych, administracyjne ograniczenia w

placówkach niesegregacyjnych, administracyjne ograniczenia w

dostępie do specjalnej pomocy.

dostępie do specjalnej pomocy.

Adam Stankowski i Štefan Vašek

wśród uwarunkowań organizacji

kształcenia uczniów

niepełnosprawnych wymieniają:

miejsce, gdzie realizowane jest

nauczanie, liczba

równocześnie nauczanych

uczniów,

czas nauczania,

homogeniczność (jednorodność

zaburzeń) u uczniów,

treści nauczania.

Każdy z tych czynników warunkuje

nieco inny typ kształcenia.

Za przykład może posłużyć klasyfikacja, której

Za przykład może posłużyć klasyfikacja, której

podstawą jest stopień jednorodności uczniów.

podstawą jest stopień jednorodności uczniów.

Cytowani autorzy na tej podstawie wymieniają

Cytowani autorzy na tej podstawie wymieniają

:

:



klasę jednorodną

klasę jednorodną

pod względem rodzaju i stopnia upośledzenia,

pod względem rodzaju i stopnia upośledzenia,



klasę heterogenną

klasę heterogenną

składającą się z uczniów pełnosprawnych, z

składającą się z uczniów pełnosprawnych, z

którymi w ramach wychowania integracyjnego uczą się dzieci

którymi w ramach wychowania integracyjnego uczą się dzieci

niepełnosprawne o

niepełnosprawne o

homogennym

homogennym

stopniu i rodzaju upośledzenia,

stopniu i rodzaju upośledzenia,



klasę heterogenną,

klasę heterogenną,

w której uczniowie pełnosprawni uczą się

w której uczniowie pełnosprawni uczą się

razem z upośledzonymi o różnym

razem z upośledzonymi o różnym

stopniu i rodzaju

stopniu i rodzaju

upośledzenia,

upośledzenia,



klasę jednorodną

klasę jednorodną

uczniów niepełnosprawnych, rozdzielną na

uczniów niepełnosprawnych, rozdzielną na

grupy według poziomu wiedzy, umiejętności i zdolności.

grupy według poziomu wiedzy, umiejętności i zdolności.

Tabela nr 2. Wsparcie ukierunkowane na bezpośrednie

wzmacnianie potencjału ucznia niepełnosprawnego

Typy wsparcia

Instytucjonalne

Naturalne

Lekcyjne

- dodatkowa pomoc
pedagoga specjalnego
obecnego na lekcjach,
- stosowanie
specjalnych
programów
edukacyjnych,
- wykorzystywanie
specjalistycznych
środków
dydaktycznych

- doraźne
indywidualizowanie
pracy na lekcji

Pozalekcyjne

- organizowanie
systematycznych
zajęć pozalekcyjnych;

- spontaniczne
organizowanie zajęć
ukierunkowanych na
doraźne niwelowanie
zaległości

Nieco inny podział znajdujemy w opracowaniu Kateřiny Vitáskovej.

Zwraca ona uwagę na możliwość integracji odwrotnej, czyli

tworzenia klas zwykłych (termin stosowany przez autorkę) w

szkołach specjalnych. Przywołana poniżej typologia w zaczym

zakresie także została opracowana na podstawie jednej wiodącej

zmiennej – miejsca kształcenia ucznia niepełnosprawnego (wyjątek

stanowi pierwsza z wymienionych możliwości, ponieważ wykracza

poza ten czynnik różnicujący).

W związku z tym można wyróżnić:

•

kooperację szkoły zwykłej i specjalnej,

•

klasy specjalne w szkole zwykłej,

•

klasy specjalne w szkole zwykłej ze wspólnym nauczaniem

wybranych przedmiotów,

•

klasy szkoły zwykłej w szkole specjalnej (integracja odwrotna),

•

klasy szkoły zwykłej w szkole specjalnej z nauczaniem

integrowanym,

•

klasy z uczniami niepełnosprawnymi w szkole zwykłej lub

specjalnej,

•

integrację ucznia niepełnosprawnego) w zwykłej klasie szkoły

zwykłej.

Propozycję typologii organizacji kształcenia uczniów

niepełnosprawnych przedstawił jeszcze w latach

siedemdziesiątych także Aleksander Hulek.

Wyróżnił on:

•

włączanie dzieci i młodzieży niepełnosprawnej do

zwykłych klas,

•

specjalne klasy w zwykłych szkołach,

•

sąsiedzkie szkoły lub ośrodki pomocnicze,

•

specjalne szkoły, których uczniowie mieszkają w domu,

•

specjalne szkoły, których uczniowie mieszkają w

internacie,

•

nauczanie w domu.

Nieco bardziej rozbudowane typologie znajdujemy w literaturze

anglojęzycznej. Jedna z nich jest następująca:

1.

zwykła klasa; bez dodatkowej pomocy; pełną odpowiedzialność
za ucznia niepełnosprawnego ponosi pedagog ogólny;

2.

uczeń spędza cały dzień w zwykłej klasie; dodatkowa pomoc
pedagoga specjalnego; odpowiedzialność ponosi pedagog ogólny,
pedagog specjalny jest mu podporządkowany;

3.

uczeń spędza większość dnia w ogólnodostępnej klasie;
pozostałą część dnia uczy się w klasie specjalnej pod opieką
pedagoga specjalnego; odpowiedzialność za ucznia rozkłada się
na ponoszą pedagoga ogólnego i specjalnego;

4.

przez większą część dnia uczeń uczy się w klasie specjalnej;
może dołączyć do ogólnodostępnej klasy na niektóre lekcje;
odpowiedzialność ponosi pedagog specjalny;

5.

uczeń zostaje umieszczony w osobnej szkole specjalnej,
pełną odpowiedzialność ponosi pedagog specjalny;

6.

kształcenie odbywa się w szpitalu lub domu ucznia;
odpowiedzialność ponosi pedagog specjalny.

Najczęściej jednak specjalne wsparcie oferowane jest

bezpośrednio uczniom ze szczególnymi potrzebami

edukacyjnymi.

1.

Jego standardowym przykładem jest drugi nauczyciel
– pedagog specjalny współorganizujący proces
kształcenia, dawniej określany mianem nauczyciela
wspierającego.

2.

Inną formą wspierania jest uczestnictwo w
dodatkowych zajęciach. W praktyce przyjmują one
zróżnicowane formy i spełniają odmienne zadania,
różnią się także metodami oddziaływań.

Zdaniem Ewy Dyduch istnieje sześć

Zdaniem Ewy Dyduch istnieje sześć

typów takich zajęć. Są to:

typów takich zajęć. Są to:



zajęcia dydaktyczno-

zajęcia dydaktyczno-

wyrównawcze,

wyrównawcze,



zajęcia korekcyjno-

zajęcia korekcyjno-

kompensacyjne,

kompensacyjne,



usprawnianie technik szkolnych

usprawnianie technik szkolnych

– reedukacja,

– reedukacja,



zajęcia logopedyczne,

zajęcia logopedyczne,



gimnastyka korekcyjna,

gimnastyka korekcyjna,



zajęcia socjoterapii.

zajęcia socjoterapii.

Bibliografia

Szumski G. : Integracyjne kształcenie niepełnosprawnych.
Warszawa: APS, PWN, 2006.
Vašek Š., Stankowski A. : Zarys pedagogiki specjalnej. Katowice:
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2006.
Vitásková K. : Fenomen integracji odwrotnej. W: Problemy edukacji,
rehabilitacji i socjalizacji osób niepełnosprawnych. Uczeń
niepełnosprawny w przestrzeni szkoły. T. 5. Red. Z. Gajdzica, J.
Rottermund, A. Klinik. Kraków: Impuls 2007, w druku.
Hulek A.: Integracyjny system kształcenia. W: Pedagogika
rewalidacyjna. Red. A. Hulek. Warszawa, PWN 1981.
Hardman M. L., Drew C. J., Egan M. W. : Human exceptionality.
Boston, Mass.: Allan & Bacon 1984. Podaję za: R. I. Arends: Uczymy
się nauczać. Warszawa: WSiP 1994. Przekład: K. Kruszewski.
Dyduch E. : Modele pomocy dzieciom ze specjalnymi potrzebami
edukacyjnymi w nowoczesnej koncepcji kształcenia. W: Kształcenie
zintegrowane dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Red. J.
Wyczesany, A. Mikrut. Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii
Pedagogicznej, 2002.