Teorie kontroli społecznej

• Za ich twórcę uznaje się

E. Durkheima

• Zakładają

jednomyślność

społeczeństwa w

zakresie podstawowych wartości

• To jakby

antyteorie

etiologiczne

: starają się

odpowiedzieć, dlaczego człowiek nie

popełnia przestępstwa, a nie dlaczego

popełnia (np. badania W. Recklessa)

• Opierają się na założeniu, że skłonność do

popełniania przestępstw jest naturalna i

wynika z ludzkiego

egoizmu

• Czynnikiem, który

ogranicza

liczbę

przestępstw, jest

kontrola społeczna

.

Teoria powstrzymywania

•

Walter Reckless - badania „grzecznych” dzieci w złej dzielnicy Columbus (Ohio) w latach 1955-1970

;

Teoria powstrzymywania – zachowanie konformistyczne jest wynikiem działania czynników
powstrzymujących człowieka przed wykolejeniem, popychających go ku konformizmowi i
utwierdzających go w słuszności obranej drogi życiowej. Służą temu

dwa systemy kontrolne:

wewnętrzny i zewnętrzny

1.

Zewnętrzne czynniki powstrzymujące

. Są to czynniki znajdujące się w najbliższym środowisku,

pozwalające utrzymać zachowanie ludzkie w akceptowalnych ramach. Składają się na „front moralny”
przed jednostką. Są nimi:

a) instytucjonalne czynniki kontrolne (organy powołane do kontroli),
b) społecznie wyznaczane cele i oczekiwania wobec jednostki,
c) bezpośredni nadzór i dyscyplina,
d) a także możliwość znalezienia sobie w społeczeństwie swojej „niszy”, gdzie jest się zaak cep towanym,

zachowuje się tożsamość i poczucie przynależności.

e) więzi rodzinne i wspólnota lokalna. To właśnie w tych grupach najłatwiej zaspokoić swoje podstawowe

potrzeby społeczne: akceptację, tożsamość i przynależność.

2.

Wewnętrzne czynniki powstrzymujące.

a) samokontrola,
b) pozytywny obraz własnej osobowości,
c) silne ego,
d) dobrze rozwinięte super-ego,
f) wysoki poziom tolerancji na frustrację,
g) zdolność oparcia się pokusom,
h) orientacja na cel,
i) zdolność do znajdowania sposobów uzyskania satysfakcji zastępczej.

Kontrola

• Kontrola wewnętrzna

(psychiczna) – zdolność

jednostki do powstrzymywania się od takiego

sposobu realizowania potrzeb, który pozostaje

w konflikcie z normami i regułami

obowiązującymi w społeczeństwie (sumienie).

• Kontrola zewnętrzna

(społeczna) – zdolność

grup społecznych lub instytucji do skutecznego

egzekwowania zachowań zgodnych z normami

i regułami. Najważniejszym elementem kontroli

zewnętrznej są społeczności najbliższe

jednostce: rodzina, sąsiedzi, kościół, lokalne

organizacje społeczne, lokalne instytucje,

zwłaszcza szkoła.

Kontrola

• Kontrola nieformalna

– wzory zachowań

przekazywane w stosunkach osobistych;

wszystkie reakcje i sankcje stosowane

spontanicznie i na zasadach zwyczaju,

• Kontrola formalna

– prowadzona na

podstawie spisanych przepisów

(regulaminów wewnętrznych, ustaw)

–

kontrola instytucjonalna

– rodzaj kontroli

formalnej sprawowanej przez

wyspecjalizowane instytucje (np. sądy)

Travis Hirschi – teoria więzi

społecznej

(1969)

• Oparta na badaniach dzieci i młodzieży,

w późniejszych latach zaadaptowana

do wyjaśnienia całości przestępczości

• Więź społeczna – podstawowy

mechanizm kontrolny

, więź społeczna

to wrażliwość na oceny innych

• Jednostka może dokonywać

przestępstw, gdy jej więzi z porządkiem

konformistycznym zostały w pewnej

mierze załamane

Elementy więzi społecznej:

1. Przywiązanie (attachment) – więzi uczuciowe i

emocjonalne z innymi osobami;

element

emocjonalny

2. Zaangażowanie (commitment) – w działalność

konformistyczną,

element racjonalny

,

oczekiwanie nagród za działalność

konformistyczną i obawa przed karą za

działalność nonkomformistyczną;

3. Zaabsorbowanie (involvement) – stopień

rzeczywistego wciągnięcia do działalności

konformistycznej, nie pozostawiający miejsca na

zachowania dewiacyjne;

element obiektywny

4. Przekonania (beliefs) – że obowiązujące normy

są wiążące

Przywiązanie

• najważniejszy

element więzi społecznej

• jednostka silnie przywiązana do otoczenia uważa się

za zobligowaną do konformizmu

• największy wpływ ma liczenie się z opinią:

rodziny,

szkoły, grupy rówieśniczej

• Rodzina

: istotne jest tu przywiązanie do ojca i matki,

nie zaś charakter rodziny (rozbita, zrekonstruowana).

• Szkoła

: im gorzej dziecko radzi sobie w szkole, tym

słabsza więź z tym środowiskiem

• Środowisko koleżeńskie

: Hirschi stawia tezę, że

przywiązanie do rówieśników

zawsze

wpływa

korzystnie na ukształtowanie się więzi społecznej,

nawet jeśli dziecko utrzymuje kontakty z

młodzieżowymi grupami przestępczymi – musiał się z

tego wycofać

Zaangażowanie

• Jednostki wybierają sobie konformistyczny model życia,

jeśli się im on bardziej opłaca

niż zachowania przestępcze

• Społeczeństwo jest zorganizowane w ten sposób, by

interesy większości ludzi były zagrożone w wypadku,

gdyby zaangażowali się w dewiację

• Prawdopodobieństwo popełniania przestępstw rośnie, gdy

rachunek potencjalnych zysków, które może przynieść

zachowanie konformistyczne, maleje

.

• Dzieje się tak w

społeczeństwach nieprawidłowo

uformowanych

, przez co drogi awansu społecznego są dla

części osób zablokowane (np. system feudalny, kastowy,

apartheid, nomenklatura)…

• … ale także w społeczeństwach o prawidłowej strukturze.

Osoby z

niższych warstw społecznych, z grup

patologicznych

, mają zbyt mało do zyskania na drodze

postępowania konformistycznego.

Zaabsorbowanie

• Ludzie nie tylko dlatego postępują zgodnie z

prawem, że są do tego moralnie zobligowani,

nie tylko dlatego, że to im się bardziej opłaca,

ale również dlatego, że

tak już się nauczyli

działać i nie potrafią po prostu inaczej

.

• Na działalność kryminalną ludzie zwykle nie

mają czasu

, tyle uwagi muszą poświęcać

działalności konformistycznej: pracy,

obowiązkom rodzinnym, utrzymywaniem

kontaktów towarzyskich, niezbędnemu

odpoczynkowi

Przekonania

• Przekonanie, że normy społeczne są

wiążące

• Stopień przekonania może być różny

(mieści się gdzieś między
rygoryzmem moralnym a
relatywizmem moralnym),

im

jest

niższy, tym wyższe ryzyko
popełnienia przestępstwa

Empiryczna weryfikacja

teorii

• Hirschi opracowywał swoją koncepcję kontroli społecznej w oparciu o

wyniki badań przeprowadzonych techniką self-report wśród prawie

4000

uczniów szkół średnich

z Kalifornii w wieku 13-18 lat.

• Na podstawie badań stwierdził, że:
– im wyższe poczucie identyfikacji emocjonalnej z rodzicami (

pozytywnymi

,

wydolnymi wychowawczo

), oraz im silniejsze porozumienie emocjonalne,

tym mniejsze prawdopodobieństwo występowania zachowań

bezprawnych.

– najbardziej istotne jest poczucie dziecka, że rodzice je kontrolują
– istnieje

zależność między sukcesami w edukacji a odpornością na pokusę

popełnienia czynów dewiacyjnych

– u uczniów słabszych występuje

łańcuch: od słabych ocen, poprzez niechęć

do szkoły, odrzucenie jej autorytetu, aż do zachowań przestępczych

–

grupy rówieśnicze to czynnik wtórny w stosunku do rodziny i szkoły

; są

w stanie wzmocnić jedynie postawy konformistyczne ukształtowane przez

dwa pozostałe środowiska.

– młodzież przed wykolejeniem należy bronić na dwa sposoby:

rozbudowując

aspiracje edukacyjne i kontrolując sposób spędzania przez nią czasu

wolnego

.

Krytyka teorii więzi

społecznej

• Marvin Krohn i James Massey 1980 r. : Kontrola społeczna jako czynnik ograniczający

skłonność do zachowań dewiacyjnych ma bardziej

istotne znaczenie w przypadku

dziewcząt niż chłopców

, i

w przypadku drobniejszych wykroczeń

, takich, jak

nadużywanie alkoholu czy marihuany, niż w przypadku poważniejszych przestępstw.

• Randy LaGrange i Helene Raskin White (1985 r.):

czy elementy więzi społecznej

pozostają niezmienne przez cały okres życia?

– Przebadali grupy chłopców w wieku 12, 15 i 18 lat.
– Zauważyli, że grupa piętnastolatków jest najbardziej podatna na wpływy rodziców i

nauczycieli, podczas gdy chłopcy z pozostałych grup pozostawali pod silniejszym
wpływem młodzieżowych grup dewiacyjnych.

– Stwierdzili, że rozpoznane przez nich zjawisko wiąże się okresem dojrzewania,

kryzysem tożsamości, w którym pojawia się potrzeba „psychicznego zakotwiczenia”
w konformizmie

.

– Gary Jansen i David Brownfield (1983 r.):

dzieci przywiązane do rodziców

, którzy

używają narkotyków, są bardziej podatne na stanie się narkomanami.

–Robert Agnew stwierdził, że

Hirschi pomylił skutki z przyczynami

: To nie słabnąca więź

społeczna prowadzi do przestępczości, lecz odwrotnie: dzieci popełniające czyny
zabronione nagle odkrywają, że ich więź z rodzicami, szkołą i społeczeństwem staje
się coraz słabsza.

„Ogólna teoria przestępczości” –

Teoria samokontroli T. Hirschiego i

Michaela Gottfredsona (1990)

• Przestępstwa

:

– dają natychmiastową gratyfikację,
– są ryzykowne, podniecające,
– dostarczają małych szybkich zysków,
– nie wymagają doświadczenia i planowania,
– powodują cierpienia innych…

… a to wszystko są cechy szczególnie atrakcyjne dla osób pozbawionych

samokontroli

• Przestępstwo, podobnie jak promiskuityzm, palenie papierosów czy

alkoholizm jest wynikiem zbyt słabej

samokontroli – zdolności opierania

się pokusom

• Samokontroli uczymy się w dzieciństwie

. Nauczenie jej jest

najważniejszym obowiązkiem rodziców. Niedopełnienie tego obowiązku

powoduje, że dzieci stają się: impulsywne, niewrażliwe, skłonne do

zachowań ryzykownych, krótkowzroczne, niewytrwałe i mają skłonność

do zachowań kryminalnych.

• Oprócz braku samokontroli, aby zaistniało przestępstwo musi być

jeszcze jeden czynnik:

okazja

Teoria równowagi kontroli

Charlesa R. Tittle’a

• stopień kontroli, jakiej poddany jest

człowiek w stosunku do stopnia kontroli,

jaką ma, określa prawdopodobieństwo

pojawienia się dewiacji jak i typ dewiacji.

• Konformizm zależny jest od zbalansowania

kontroli: im większa nadwyżka lub deficyt

kontroli, tym poważniejszych naruszeń

prawa można się spodziewać

• Przestępstwa popełniane są by

zrównoważyć deficyt kontroli albo

wykorzystać nadwyżkę

Deficyt kontroli a przestępstwo

Deficyt kontroli

Mały deficyt kontroli

Drapieżnictwo (kradzież, zgwałcenie,
zabójstwo, oszustwo, molestowanie
seksualne)

Umiarkowany deficyt

Opór (wandalizm, protesty polityczne)

Skrajny deficyt

Podporządkowanie (pasywne
posłuszeństwo, poddawanie się
wykorzystywaniu)

Nadwyżka kontroli

Mała nadwyżka

Wyzysk (zmowy cenowe,

przestępstwa na szkodę

pracowników,)

Umiarkowana nadwyżka

Plądrowanie (niszczenie

środowiska, niszczenie zasobów

naturalnych)

Skrajna nadwyżka

Upadek społeczeństwa

(dekadencja, rozpusta)