Genetyczne
Genetyczne
uwarunkowania
uwarunkowania
motoryczności
motoryczności
człowieka
człowieka
Badania nad genetycznymi
Badania nad genetycznymi
uwarunkowaniami różnorodnych
uwarunkowaniami różnorodnych
struktur i funkcji człowieka znajdują
struktur i funkcji człowieka znajdują
się w ostatnich latach w fazie
się w ostatnich latach w fazie
niezwykłego postępu. Należą one
niezwykłego postępu. Należą one
równocześnie do tych kierunków
równocześnie do tych kierunków
poszukiwań, które są najbardziej
poszukiwań, które są najbardziej
ekscytujące i spotykają się z
ekscytujące i spotykają się z
wyjątkowym zainteresowaniem.
wyjątkowym zainteresowaniem.
Współczesne kierunki
Współczesne kierunki
poszukiwań oraz podstawy
poszukiwań oraz podstawy
dziedziczenia
dziedziczenia
wielogenowego.
wielogenowego.
Heterogeniczność różnych sekwencji
Heterogeniczność różnych sekwencji
DNA i różnice pomiędzy
DNA i różnice pomiędzy
poszczególnymi osobnikami są
poszczególnymi osobnikami są
zdumiewające. Badania prowadzone
zdumiewające. Badania prowadzone
na gruncie fizjologii, biochemii, czy
na gruncie fizjologii, biochemii, czy
innych dyscyplin koncentrują się
innych dyscyplin koncentrują się
jednak przede wszystkim na
jednak przede wszystkim na
przeciętnej wartości i centralnej
przeciętnej wartości i centralnej
tendencji.
tendencji.
W przeszłości dyskusją nad rolą
W przeszłości dyskusją nad rolą
wpływów dziedziczności i środowiska
wpływów dziedziczności i środowiska
prowadzono przede wszystkim, mając
prowadzono przede wszystkim, mając
na uwadze poziom intelektualny i
na uwadze poziom intelektualny i
rodzaj psychiczny jednostki. Stąd jest
rodzaj psychiczny jednostki. Stąd jest
bliska droga do filozofii, poglądów na
bliska droga do filozofii, poglądów na
rozwarstwienie społeczne i
rozwarstwienie społeczne i
lansowania określonych koncepcji
lansowania określonych koncepcji
politycznych. To uwikłanie nie ułatwiło
politycznych. To uwikłanie nie ułatwiło
rozwoju myśli naukowej czy po prostu
rozwoju myśli naukowej czy po prostu
opierania się na wiedzy racjonalnej.
opierania się na wiedzy racjonalnej.
Najczęściej wyrażali je zwolennicy
Najczęściej wyrażali je zwolennicy
poglądów skrajnych. Jedni głosili, że
poglądów skrajnych. Jedni głosili, że
wszystko zależy od urodzenia
wszystko zależy od urodzenia
(genów), inni zgoła przeciwni:
(genów), inni zgoła przeciwni:
właściwości człowieka, i to ,co on jest
właściwości człowieka, i to ,co on jest
w stanie osiągnąć, zależy wyłącznie
w stanie osiągnąć, zależy wyłącznie
od warunków i wychowania
od warunków i wychowania
(środowiska). Były więc dwie
(środowiska). Były więc dwie
orientacje główne: 1. natywistyczna
orientacje główne: 1. natywistyczna
(biologiczna) 2.środowiskowa
(biologiczna) 2.środowiskowa
( empiryczna).
( empiryczna).
Orientacja natywistyczna
Orientacja natywistyczna
Natywiści uważali, że właściwości człowieka są
Natywiści uważali, że właściwości człowieka są
dziedzicznie zdeterminowane i, jako takie , nie
dziedzicznie zdeterminowane i, jako takie , nie
podlegają wpływom środowiska. Jednostki rodzą
podlegają wpływom środowiska. Jednostki rodzą
się z odziedziczonym „zapisem” wszelkich form
się z odziedziczonym „zapisem” wszelkich form
zachowań. Jeśliby przyjąć skrajną postać tej
zachowań. Jeśliby przyjąć skrajną postać tej
orientacji, to dzisiaj moglibyśmy powiedzieć, że
orientacji, to dzisiaj moglibyśmy powiedzieć, że
zachowania nie da się modyfikować inaczej, jak
zachowania nie da się modyfikować inaczej, jak
tylko metodami inżynierii genetycznej.
tylko metodami inżynierii genetycznej.
Stanowisko to prowadziło z jednej strony do
Stanowisko to prowadziło z jednej strony do
filozofii fatalizmu, m.in. w pedagogice, a z drugiej
filozofii fatalizmu, m.in. w pedagogice, a z drugiej
do skrajnego konserwatyzmu społecznego.
do skrajnego konserwatyzmu społecznego.
Orientacja środowiskowa
Orientacja środowiskowa
Przedstawiciele orientacji środowiskowej
Przedstawiciele orientacji środowiskowej
glosili, że wszystko jest zależne od
glosili, że wszystko jest zależne od
wpływów środowiska, a zatem i
wpływów środowiska, a zatem i
właściwości człowieka można dowolnie
właściwości człowieka można dowolnie
zmieniać i kształtować. Człowiek, a w
zmieniać i kształtować. Człowiek, a w
szczególności jego umysł, jest w chwili
szczególności jego umysł, jest w chwili
narodzin nie zapisana tablicą , na której
narodzin nie zapisana tablicą , na której
dopiero doświadczenie utrwala swoje
dopiero doświadczenie utrwala swoje
znaki. Zmiany w otoczeniu kształtują
znaki. Zmiany w otoczeniu kształtują
zatem jednostkę, a wszystko jest zależne
zatem jednostkę, a wszystko jest zależne
od uczenia się i doświadczenia.
od uczenia się i doświadczenia.
Poszukiwanie odpowiedzi
Poszukiwanie odpowiedzi
Na gruncie genetyki człowieka i biologii
Na gruncie genetyki człowieka i biologii
molekularnej poszukuje się odpowiedzi na
molekularnej poszukuje się odpowiedzi na
pytania dot. Zmienności zakresu danej
pytania dot. Zmienności zakresu danej
cechy, oraz różnic między osobnikami.
cechy, oraz różnic między osobnikami.
Tutaj też stawiamy pytanie: dlaczego nie
Tutaj też stawiamy pytanie: dlaczego nie
wszyscy osobnicy sprawni i aktywni
wszyscy osobnicy sprawni i aktywni
fizycznie są w równej mierze
fizycznie są w równej mierze
zabezpieczeni przed wystąpieniem u nich
zabezpieczeni przed wystąpieniem u nich
nadciśnienia, cukrzycy insulino
nadciśnienia, cukrzycy insulino
niezależnej czy choroby wieńcowej serca?
niezależnej czy choroby wieńcowej serca?
W ostatnich 10-15 latach odnotowano
W ostatnich 10-15 latach odnotowano
wiele wyjątkowo istotnych,
wiele wyjątkowo istotnych,
spektakularnych sukcesów biologii
spektakularnych sukcesów biologii
molekularnej w zakresie penetracji
molekularnej w zakresie penetracji
ludzkiego genomu. Do postępu
ludzkiego genomu. Do postępu
przyczyniły się tutaj również nowoczesne
przyczyniły się tutaj również nowoczesne
technologie. Nic tez nie wskazuje na to,
technologie. Nic tez nie wskazuje na to,
aby w najbliższych latach postęp ten miał
aby w najbliższych latach postęp ten miał
byc zwolniony. Szczególnie frapujące i
byc zwolniony. Szczególnie frapujące i
ważne są osiągnięcia w zakresie
ważne są osiągnięcia w zakresie
rozpoznania informacji chromosomalnej,
rozpoznania informacji chromosomalnej,
jak i jej części poza chromosomalnej.
jak i jej części poza chromosomalnej.
Pośród ok. 50-100 tys. genów
Pośród ok. 50-100 tys. genów
zawartych w genomie rozpoznano
zawartych w genomie rozpoznano
dotąd ok. 900 genów poszczególnych
dotąd ok. 900 genów poszczególnych
chorób i zespołów chorobowych, to
chorób i zespołów chorobowych, to
znaczy określono ich lokalizację na
znaczy określono ich lokalizację na
danym chromosomie. Zlokalizowano
danym chromosomie. Zlokalizowano
i izolowano m.in.. geny: dystrofii
i izolowano m.in.. geny: dystrofii
mięśni, miotonomi zanikowej, raka
mięśni, miotonomi zanikowej, raka
piersi, raka okrężnicy, choroby
piersi, raka okrężnicy, choroby
Alzheimera i wiele innych.
Alzheimera i wiele innych.
W wypadku predyspozycji osiągnięć
W wypadku predyspozycji osiągnięć
motorycznych mamy do czynienia z
motorycznych mamy do czynienia z
dziedziczeniem poligenicznym
dziedziczeniem poligenicznym
(wielogenowym), a więc uwarunkowanym
(wielogenowym), a więc uwarunkowanym
obecnością większej liczby genów
obecnością większej liczby genów
położonych w różnych miejscach. Na
położonych w różnych miejscach. Na
podobnej zasadzie sumowania się wielu
podobnej zasadzie sumowania się wielu
genów czy wypadkowej ekspresji
genów czy wypadkowej ekspresji
poszczególnych genów są dziedziczone
poszczególnych genów są dziedziczone
również inne cechy ilościowe, np. poziom
również inne cechy ilościowe, np. poziom
intelektu czy wysokość ciała i wiele cech
intelektu czy wysokość ciała i wiele cech
somatycznych. Stosuje się tutaj również
somatycznych. Stosuje się tutaj również
termin „dziedziczenie wieloczynnikowe”
termin „dziedziczenie wieloczynnikowe”
Najczęściej przez wielo- czynnikowe,
Najczęściej przez wielo- czynnikowe,
złożone analizy i badania wpływu na
złożone analizy i badania wpływu na
fenotyp tworzy się modele dziedziczenia.
fenotyp tworzy się modele dziedziczenia.
Działa tu zawsze i kształtuje poziom
Działa tu zawsze i kształtuje poziom
cech, kompleks czynników społecznych,
cech, kompleks czynników społecznych,
psychicznych, fizjologicznych,
psychicznych, fizjologicznych,
metabolicznych, komórkowych,
metabolicznych, komórkowych,
molekularnych. Wyróżnienie z tej całości
molekularnych. Wyróżnienie z tej całości
czynników genetycznych nie jest też
czynników genetycznych nie jest też
łatwe ani w badaniach rodzinnych, ani w
łatwe ani w badaniach rodzinnych, ani w
tzw. „metodzie bliźniąt”.
tzw. „metodzie bliźniąt”.
Właściwości dziedziczenia
Właściwości dziedziczenia
cech ilościowych
cech ilościowych
Różnorodność cech u potomstwa jest znacznie
Różnorodność cech u potomstwa jest znacznie
większa niż w wypadku cech jakościowych.
większa niż w wypadku cech jakościowych.
Wyższa wrażliwość na działanie czynników
Wyższa wrażliwość na działanie czynników
środowiskowych niż w wypadku cech
środowiskowych niż w wypadku cech
jakościowych.
jakościowych.
Nie występuje tu przypadek dziedziczenia tylko
Nie występuje tu przypadek dziedziczenia tylko
po którymś z rodziców, a więc potomstwo
po którymś z rodziców, a więc potomstwo
wykazuje największe statystyczne
wykazuje największe statystyczne
prawdopodobieństwo zbliżania się do „wielkości
prawdopodobieństwo zbliżania się do „wielkości
średnio rodzicielskiej”.
średnio rodzicielskiej”.
Średnia cechy potomstwa wykazuje tendencje
Średnia cechy potomstwa wykazuje tendencje
do odchylenia od średniej rodziców w stronę
do odchylenia od średniej rodziców w stronę
średniej populacji.
średniej populacji.
Ogólny przegląd metod
Ogólny przegląd metod
badań
badań
Postęp w biologii molekularnej oraz rozwój
Postęp w biologii molekularnej oraz rozwój
metod statystycznych zmienił przyjmowaną
metod statystycznych zmienił przyjmowaną
strategie w badaniach nad genetycznymi
strategie w badaniach nad genetycznymi
podstawami złożonych właściwości człowieka.
podstawami złożonych właściwości człowieka.
Analiza genetycznych podstaw fenotypowych
Analiza genetycznych podstaw fenotypowych
cech ilościowych łączy w sobie metody
cech ilościowych łączy w sobie metody
wywiedzione z genetyki ilościowej, genetyki
wywiedzione z genetyki ilościowej, genetyki
populacyjnej oraz biologii molekularnej.
populacyjnej oraz biologii molekularnej.
Wśród strategii wykorzystywanych w
Wśród strategii wykorzystywanych w
badaniach genetycznych podstaw
badaniach genetycznych podstaw
fenotypowych cech ilościowych wyróżnia się
fenotypowych cech ilościowych wyróżnia się
dwa podejścia: 1. bez rozeznania genotypu, 2.
dwa podejścia: 1. bez rozeznania genotypu, 2.
z rozeznaniem genotypu.
z rozeznaniem genotypu.
Sposoby badania
Sposoby badania
uwarunkowań genetycznych
uwarunkowań genetycznych
Analiza podobieństw rodzinnych
Analiza podobieństw rodzinnych
(skojarzeń)
(skojarzeń)
Ilościowa ocena odziedziczalności
Ilościowa ocena odziedziczalności
(znaczenie czynników genetycznych)
(znaczenie czynników genetycznych)
Poszukiwanie wpływu dominującego
Poszukiwanie wpływu dominującego
genu
genu
Analiza ewentualnych sprzężeń
Analiza ewentualnych sprzężeń
genetycznych
genetycznych
Identyfikacja chromosomalnej
Identyfikacja chromosomalnej
pozycji danego genu
pozycji danego genu
Analiza podobieństw
Analiza podobieństw
rodzinnych
rodzinnych
W metodzie tej pierwszym krokiem
W metodzie tej pierwszym krokiem
w badaniu genetycznego podłoża
w badaniu genetycznego podłoża
fenotypowych cech ilościowych jest
fenotypowych cech ilościowych jest
określenie, czy w rodzinie dany
określenie, czy w rodzinie dany
fenotyp występuje częściej niż w
fenotyp występuje częściej niż w
populacji.
populacji.
Ilościowa ocena
Ilościowa ocena
odziedziczalności oraz
odziedziczalności oraz
znaczenie czynników
znaczenie czynników
genetycznych
genetycznych
Ilościowa ocena odziedziczalności oraz
Ilościowa ocena odziedziczalności oraz
znaczenie czynników genetycznych należy do
znaczenie czynników genetycznych należy do
najbardziej rozpowszechnionych i bywała
najbardziej rozpowszechnionych i bywała
najczęściej wykorzystywana w szacowaniu
najczęściej wykorzystywana w szacowaniu
genetycznych uwarunkowań fenotypowej
genetycznych uwarunkowań fenotypowej
zmienności predyspozycji i motorycznych
zmienności predyspozycji i motorycznych
osiągnięć. W koncepcji ilościowej oceny
osiągnięć. W koncepcji ilościowej oceny
odziedziczalności szacuje się względny udział
odziedziczalności szacuje się względny udział
genetycznych i środowiskowych źródeł
genetycznych i środowiskowych źródeł
zmienności w wieloczynnikowo uwarunkowanym
zmienności w wieloczynnikowo uwarunkowanym
fenotypie. Mówi się tutaj często nie tylko o
fenotypie. Mówi się tutaj często nie tylko o
genetycznej odziedziczalności ale również
genetycznej odziedziczalności ale również
wyróżnia się odziedziczalność kulturową.
wyróżnia się odziedziczalność kulturową.
Odziedziczalność
Odziedziczalność
Jest definiowana jako genetyczna
Jest definiowana jako genetyczna
część całkowitej fenotypowej
część całkowitej fenotypowej
zmienności. Miara stopnia
zmienności. Miara stopnia
genetycznej zmienności jest tzw.
genetycznej zmienności jest tzw.
Wskaźnik odziedziczalności.
Wskaźnik odziedziczalności.
Odziedziczalność
Odziedziczalność
kulturowa
kulturowa
Jest definiowana jako ta część
Jest definiowana jako ta część
całkowitej fenotypowej wariancji,
całkowitej fenotypowej wariancji,
która jest pochodną wydzielonej
która jest pochodną wydzielonej
części wpływów środowiska, przede
części wpływów środowiska, przede
wszystkim rodzinnego.
wszystkim rodzinnego.
Metoda bliźniąt
Metoda bliźniąt
W ocenie odziedziczalności
W ocenie odziedziczalności
najbardziej klasyczną jest metoda
najbardziej klasyczną jest metoda
bliźniąt. Podstawą metody jest
bliźniąt. Podstawą metody jest
porównanie podobieństwa
porównanie podobieństwa
identycznych bliźniąt do bliźniąt nie
identycznych bliźniąt do bliźniąt nie
identycznych.
identycznych.
Badania dzieci
Badania dzieci
adoptowanych
adoptowanych
Kolejną metodą ilościowej oceny
Kolejną metodą ilościowej oceny
odziedziczalności, z oczywistych względów
odziedziczalności, z oczywistych względów
rzadko wykorzystywaną, są badania dzieci
rzadko wykorzystywaną, są badania dzieci
adoptowanych. Podobieństwo między
adoptowanych. Podobieństwo między
adoptowanym dzieckiem oraz członkami
adoptowanym dzieckiem oraz członkami
jego biologicznej rodziny jest oczywiście
jego biologicznej rodziny jest oczywiście
pochodną genotypu. Podobieństwo między
pochodną genotypu. Podobieństwo między
adoptowanym dzieckiem oraz jego
adoptowanym dzieckiem oraz jego
aktualną rodziną jest wyłącznie wynikiem
aktualną rodziną jest wyłącznie wynikiem
życia w tym samym środowisku.
życia w tym samym środowisku.
Longitudinalna stabilność
Longitudinalna stabilność
rozwojowa
rozwojowa
Wśród metod służących ilościowej
Wśród metod służących ilościowej
ocenie odziedziczalności wymienia
ocenie odziedziczalności wymienia
się również w/w określenie. Chodzi
się również w/w określenie. Chodzi
tu o ocenę utrzymywania się danej
tu o ocenę utrzymywania się danej
cechy osobnika na określonym
cechy osobnika na określonym
poziomie w toku rozwoju.
poziomie w toku rozwoju.
Badania genetycznych
Badania genetycznych
podstaw cech fenotypowych
podstaw cech fenotypowych
W badaniach genetycznych cech
W badaniach genetycznych cech
fenotypowych wyróżnia się podejście
fenotypowych wyróżnia się podejście
oparte na bezpośrednim dotarciu do
oparte na bezpośrednim dotarciu do
genotypu, gdy próbuje się
genotypu, gdy próbuje się
identyfikować i umiejscowić dany
identyfikować i umiejscowić dany
gen.
gen.
Metody do bezpośredniej
Metody do bezpośredniej
identyfikacji genów
identyfikacji genów
Spośród różnych metod stosowanych
Spośród różnych metod stosowanych
do bezpośredniej identyfikacji genów
do bezpośredniej identyfikacji genów
wpływających na wieloczynnikowo
wpływających na wieloczynnikowo
uwarunkowane cechy fenotypu
uwarunkowane cechy fenotypu
najczęściej wykorzystywano analizy
najczęściej wykorzystywano analizy
skojarzeń, analizę sprzężenia
skojarzeń, analizę sprzężenia
genetycznego oraz ilościowe metody
genetycznego oraz ilościowe metody
umiejscowienia.
umiejscowienia.
Analiza skojarzeń
Analiza skojarzeń
W analizach skojarzeń bada się
W analizach skojarzeń bada się
współ- występowanie specyficznych
współ- występowanie specyficznych
alleli w markerach genetycznych
alleli w markerach genetycznych
oraz fenotypu danej populacji.
oraz fenotypu danej populacji.
Analiza sprzężeń
Analiza sprzężeń
genetycznych
genetycznych
Prowadzi do badania podobieństwa
Prowadzi do badania podobieństwa
rozłożenia w obrębie rodziny
rozłożenia w obrębie rodziny
fenotypów i markerów
fenotypów i markerów
genetycznych.
genetycznych.
Ilościowej metody
Ilościowej metody
umiejscowienia
umiejscowienia
W metodzie ilościowej
W metodzie ilościowej
umiejscowienia genu stosuje się
umiejscowienia genu stosuje się
m.in. Eksperymentalne krzyżowanie
m.in. Eksperymentalne krzyżowanie
różnych gatunków zwierząt, a
różnych gatunków zwierząt, a
dokonana analiza ma prowadzić do
dokonana analiza ma prowadzić do
umiejscowienia genu ważnego z
umiejscowienia genu ważnego z
punktu widzenia danego fenotypu.
punktu widzenia danego fenotypu.
3. Wyniki badań nad
3. Wyniki badań nad
genetycznymi
genetycznymi
uwarunkowaniami
uwarunkowaniami
predyspozycji i
predyspozycji i
osiągnięć
osiągnięć
motorycznych
motorycznych
Badania nad uwarunkowaniami genetycznymi różnych
Badania nad uwarunkowaniami genetycznymi różnych
elementów predyspozycji osiągnięć motorycznych
elementów predyspozycji osiągnięć motorycznych
prowadzi się od wielu lat. Opierają się one na studiach
prowadzi się od wielu lat. Opierają się one na studiach
z zakresu epidemiologii genetycznej, a więc na tzw.
z zakresu epidemiologii genetycznej, a więc na tzw.
strategii bez rozeznania genotypu. Wnioski wysuwa się
strategii bez rozeznania genotypu. Wnioski wysuwa się
na podstawie statystycznej analizy fenotypu u bliźniąt,
na podstawie statystycznej analizy fenotypu u bliźniąt,
rodzeństwa czy relacji w układzie rodzice-potomstwo .
rodzeństwa czy relacji w układzie rodzice-potomstwo .
Mało też prowadzono tu w pełni wszechstronnych
Mało też prowadzono tu w pełni wszechstronnych
studiów z użyciem modeli wieloczynnikowych,
studiów z użyciem modeli wieloczynnikowych,
koniecznych dla oszacowania wpływów genetycznych
koniecznych dla oszacowania wpływów genetycznych
addytywnych i nieaddytywnych oraz wydzielonej i
addytywnych i nieaddytywnych oraz wydzielonej i
niewydzielonej części wpływów wariancji
niewydzielonej części wpływów wariancji
środowiskowej, a zwłaszcza ich interakcji.
środowiskowej, a zwłaszcza ich interakcji.
Siła mięśniowa
Siła mięśniowa
Badania nad uwarunkowaniami genetycznymi siły mięśniowej prowadził
Badania nad uwarunkowaniami genetycznymi siły mięśniowej prowadził
Komi
Komi
(1973). Obserwacją poddano 15 par bliźniąt MZ i 14 par bliźniąt DZ
(1973). Obserwacją poddano 15 par bliźniąt MZ i 14 par bliźniąt DZ
obu płci w wieku od 10 do 14 lat. Stosowano pomiary siły izometrycznej,
obu płci w wieku od 10 do 14 lat. Stosowano pomiary siły izometrycznej,
koncentrycznej i ekscentrycznej. Nie stwierdzono różnic między wariancją
koncentrycznej i ekscentrycznej. Nie stwierdzono różnic między wariancją
wyników dla par bliźniąt MZ oraz DZ. Podobnie u bliźniąt płci żeńskiej nie
wyników dla par bliźniąt MZ oraz DZ. Podobnie u bliźniąt płci żeńskiej nie
obserwowano różnic, kiedy porównywano między sobą wariancję bliźniąt
obserwowano różnic, kiedy porównywano między sobą wariancję bliźniąt
MZ i DZ. Taki wynik zdawał się wskazywać na unifikującą rolę
MZ i DZ. Taki wynik zdawał się wskazywać na unifikującą rolę
środowiska, więc tym samym słabą kontrolę genetyczną
środowiska, więc tym samym słabą kontrolę genetyczną
W innych badaniach, prowadzonych również na bliźniętach,
W innych badaniach, prowadzonych również na bliźniętach,
Engstrom i
Engstrom i
Fischbein
Fischbein
(1977), badając siłę mięsni (np. ścisk dłoni, zgięcie kończyny
(1977), badając siłę mięsni (np. ścisk dłoni, zgięcie kończyny
górnej, wyprost w stawie kolanowym) u 18-19 letnich chłopców, stwierdził
górnej, wyprost w stawie kolanowym) u 18-19 letnich chłopców, stwierdził
korelacje 0,83 dla 39 par bliźniąt MZ oraz 0,47 dla 55 par bliźniąt DZ.
korelacje 0,83 dla 39 par bliźniąt MZ oraz 0,47 dla 55 par bliźniąt DZ.
Kiedy jednak w tych samych badaniach kontrolowano czynnik
Kiedy jednak w tych samych badaniach kontrolowano czynnik
zróżnicowanego uczestnictwa w aktywności fizycznej, korelacja wewnątrz
zróżnicowanego uczestnictwa w aktywności fizycznej, korelacja wewnątrz
par bliźniąt DZ obniżyła się do 0,33, a więc była ona bardzo umiarkowana.
par bliźniąt DZ obniżyła się do 0,33, a więc była ona bardzo umiarkowana.
Wszystko to ponownie pokazuje, jak znacząca może tu być rola różnych
Wszystko to ponownie pokazuje, jak znacząca może tu być rola różnych
czynników zewnętrznych w ocenie znaczenia genotypu.
czynników zewnętrznych w ocenie znaczenia genotypu.
Bouchard, Malina i Perusse
Bouchard, Malina i Perusse
(1997) zestawiają wyniki różnorodnych
(1997) zestawiają wyniki różnorodnych
badań nad genetycznymi warunkami siły mięśniowej, w których
badań nad genetycznymi warunkami siły mięśniowej, w których
oceniano zarówno bliźnięta, jak i rodzeństwo. Z porównania wynika, że
oceniano zarówno bliźnięta, jak i rodzeństwo. Z porównania wynika, że
wskaźnik dziedziczności wahał się w bardzo szerokim zakresie, tj. od 0
wskaźnik dziedziczności wahał się w bardzo szerokim zakresie, tj. od 0
do 0,83. Obserwowano też silniejsze uwarunkowania u chłopców niż u
do 0,83. Obserwowano też silniejsze uwarunkowania u chłopców niż u
dziewcząt, co może wskazywać po raz kolejny na znaczne również
dziewcząt, co może wskazywać po raz kolejny na znaczne również
uwarunkowania środowiskowe. Notowane jako wyższe korelacje w
uwarunkowania środowiskowe. Notowane jako wyższe korelacje w
parach bliźniąt niż wśród rodzeństwa potwierdzają znaczenie czynnika
parach bliźniąt niż wśród rodzeństwa potwierdzają znaczenie czynnika
genetycznego. Wyników tych nie potwierdzają badania rodzinne, w
genetycznego. Wyników tych nie potwierdzają badania rodzinne, w
których rolę czynnika genetycznego oceniano jako bardzo małą.
których rolę czynnika genetycznego oceniano jako bardzo małą.
W badaniach nad genetycznymi uwarunkowaniami siły mięśniowej
W badaniach nad genetycznymi uwarunkowaniami siły mięśniowej
rezultaty w dużej mierze są zależne od przyjętej metodyki
rezultaty w dużej mierze są zależne od przyjętej metodyki
postępowania. Wydaje się że elementem zakłócającym jest tu głównie
postępowania. Wydaje się że elementem zakłócającym jest tu głównie
fakt silnego skorelowania wyników z wielkością ciała. Uogólniając,
fakt silnego skorelowania wyników z wielkością ciała. Uogólniając,
można przyjąć, że siła mięśni wykazuje raczej niską odziedziczalność(i
można przyjąć, że siła mięśni wykazuje raczej niską odziedziczalność(i
równocześnie wysoką wytrenowalność).
równocześnie wysoką wytrenowalność).
Wydolność aerobowa
Wydolność aerobowa
W koncepcji ‘’health-related fitness’’
W koncepcji ‘’health-related fitness’’
zdolności aerobowe
zdolności aerobowe
zajmują
zajmują
wyjątkowe miejsce. Również nad genetycznymi uwarunkowaniami
wyjątkowe miejsce. Również nad genetycznymi uwarunkowaniami
prowadzono tu szczególnie wiele badań. Większość była wykonywana przy
prowadzono tu szczególnie wiele badań. Większość była wykonywana przy
przyjęciu modelu bliźniąt. Z reguły w analizach, w których wyznaczono
przyjęciu modelu bliźniąt. Z reguły w analizach, w których wyznaczono
VO2 max/kg, korelacje między parami bliźniąt MZ były bardzo wysokie, a
VO2 max/kg, korelacje między parami bliźniąt MZ były bardzo wysokie, a
dla bliźniąt DZ wyraźnie niższe. Korelacje odpowiedni wyniosły: w
dla bliźniąt DZ wyraźnie niższe. Korelacje odpowiedni wyniosły: w
badaniach
badaniach
Klissourasa
Klissourasa
(1971)-0.91 i 0,44, w powtórzonych badaniach w
(1971)-0.91 i 0,44, w powtórzonych badaniach w
1973 na innym materiale-0,95 i 0,36, Boucharda w 1986 0,71 i 0,51,
1973 na innym materiale-0,95 i 0,36, Boucharda w 1986 0,71 i 0,51,
Fagarda w 1991 0,77 i 0,44. Nie zawsze jednak wyniki były tak zgodne. Na
Fagarda w 1991 0,77 i 0,44. Nie zawsze jednak wyniki były tak zgodne. Na
przykład w badaniach bliźniąt obu płci w wieku 10 do 27 lat korelacje
przykład w badaniach bliźniąt obu płci w wieku 10 do 27 lat korelacje
wskaźnika sprawności krążeniowo-oddechowej wyznaczonego z wyników
wskaźnika sprawności krążeniowo-oddechowej wyznaczonego z wyników
step-testu harwardzkiego dla par bliźniąt MZ i DZ nie różniły się.
step-testu harwardzkiego dla par bliźniąt MZ i DZ nie różniły się.
W ostatnich latach w badaniach na genetycznymi uwarunkowaniami
W ostatnich latach w badaniach na genetycznymi uwarunkowaniami
przyjmuje się często bardzo złożone analityczne modelowe strategie dla
przyjmuje się często bardzo złożone analityczne modelowe strategie dla
oszacowania bardziej rzeczywistego znaczenia wariancji, która ma swoje
oszacowania bardziej rzeczywistego znaczenia wariancji, która ma swoje
źródła w genotypie oraz w środowisku. Geny działają bowiem w
źródła w genotypie oraz w środowisku. Geny działają bowiem w
skojarzeniu z kowariancją, jaka występuje pomiędzy biologicznymi
skojarzeniu z kowariancją, jaka występuje pomiędzy biologicznymi
krewnymi w efekcie wspólnego zamieszkiwania i podobnego
krewnymi w efekcie wspólnego zamieszkiwania i podobnego
oddziaływania środowiska. Potwierdzają to wyniki zebrane w badaniach
oddziaływania środowiska. Potwierdzają to wyniki zebrane w badaniach
małżeństw oraz adoptowanych dzieci. Podkreśla się, że wcześniejsze
małżeństw oraz adoptowanych dzieci. Podkreśla się, że wcześniejsze
badania przeprowadzone na małych grupach bliźniąt wykazywały
badania przeprowadzone na małych grupach bliźniąt wykazywały
występowanie nierealistycznie wysokich wskaźników odziedziczalności.
występowanie nierealistycznie wysokich wskaźników odziedziczalności.
W badaniach rodzinnych wskaźniki odziedziczalności
W badaniach rodzinnych wskaźniki odziedziczalności
VO2 max, badane w układzie ‘’rodzice-dzieci’’, wahały
VO2 max, badane w układzie ‘’rodzice-dzieci’’, wahały
się od 0,22 do 0,38 dla 7-19 letnich chłopców oraz od
się od 0,22 do 0,38 dla 7-19 letnich chłopców oraz od
0,15 do 0,43 u dziewcząt w tym samym wieku. W
0,15 do 0,43 u dziewcząt w tym samym wieku. W
innych badaniach rodzinnych, którym podano
innych badaniach rodzinnych, którym podano
krakowskie dzieci w wieku od 7 do 14 lat i ich
krakowskie dzieci w wieku od 7 do 14 lat i ich
rodziców stwierdzono znacznie wyższe wskaźniki
rodziców stwierdzono znacznie wyższe wskaźniki
odziedziczalności. Wyniosły one od 0,56 do 0,59.
odziedziczalności. Wyniosły one od 0,56 do 0,59.
Ogólnie na podstawie tu zrealizowanych wyników
Ogólnie na podstawie tu zrealizowanych wyników
badań oraz wcześniej dokonanych przeglądów
badań oraz wcześniej dokonanych przeglądów
piśmiennictwa ( Mleczko, Szopa, Bouchard, Malina,
piśmiennictwa ( Mleczko, Szopa, Bouchard, Malina,
Perusse) można przyjąć, że wydolność aerobowa jest
Perusse) można przyjąć, że wydolność aerobowa jest
średnio silnie uwarunkowana genetycznie.
średnio silnie uwarunkowana genetycznie.
Zdolności szybkościowe
Zdolności szybkościowe
(anaerobowe)
(anaerobowe)
Jednym z najbardziej kontrowersyjnych zagadnień jest czy udział czynnika
Jednym z najbardziej kontrowersyjnych zagadnień jest czy udział czynnika
genetycznego jest bardziej znaczący w wysiłkach anaerobowych krótko
genetycznego jest bardziej znaczący w wysiłkach anaerobowych krótko
trwających, czy dłużej trwających. Przykładowo, wskaźnik odziedziczalności
trwających, czy dłużej trwających. Przykładowo, wskaźnik odziedziczalności
wyznaczony dla biegu na 20m wynosił 0,83, a dla biegu na 60mwaha się od
wyznaczony dla biegu na 20m wynosił 0,83, a dla biegu na 60mwaha się od
0,45 do 0,91. Dane zebrane w badanich bliźniąt, biologicznego rodzeństwa i
0,45 do 0,91. Dane zebrane w badanich bliźniąt, biologicznego rodzeństwa i
adoptowanego rodzeństwa wskazują, że zdolności anaerobowe charakteryzują
adoptowanego rodzeństwa wskazują, że zdolności anaerobowe charakteryzują
się znaczącym podobieństwem jedynie w grupie bliźniąt i rodzeństwa
się znaczącym podobieństwem jedynie w grupie bliźniąt i rodzeństwa
biologicznego. Korelacje między parami wynosiły odpowiednio: 0,80 i 0,77 dla
biologicznego. Korelacje między parami wynosiły odpowiednio: 0,80 i 0,77 dla
bliźniąt MZ, 0,58 i 0,44 dla bliźniąt DZ, 0,46 dla rodzeństwa biologicznego i
bliźniąt MZ, 0,58 i 0,44 dla bliźniąt DZ, 0,46 dla rodzeństwa biologicznego i
-0,01 i 0,06 dla dzieci adoptowanych. W innych badaniach wskaźnik
-0,01 i 0,06 dla dzieci adoptowanych. W innych badaniach wskaźnik
odziedziczalności obliczony dla krótkich wysiłków anaerobowych wynosił
odziedziczalności obliczony dla krótkich wysiłków anaerobowych wynosił
powyżej 50%.
powyżej 50%.
Szopa w przeglądowej pracy wskazał, że wysokie wskaźniki odziedziczalności
Szopa w przeglądowej pracy wskazał, że wysokie wskaźniki odziedziczalności
maksymalnej mocy anaerobowej- MMA, mogą być pochodną, będącej pod silną
maksymalnej mocy anaerobowej- MMA, mogą być pochodną, będącej pod silną
kontrolą genetyczną, struktury mięśni, tj. proporcji włókien szybkokurczliwych
kontrolą genetyczną, struktury mięśni, tj. proporcji włókien szybkokurczliwych
do wolnokurczliwych. Komponent fosfogenowo - niekwasowomlekowy MMA
do wolnokurczliwych. Komponent fosfogenowo - niekwasowomlekowy MMA
jest kontrolowany genetycznie w stopniu podobnym jak wysokość ciała, a więc
jest kontrolowany genetycznie w stopniu podobnym jak wysokość ciała, a więc
jak cecha powszechnie uznana za wyjątkowo silnie uwarunkowana
jak cecha powszechnie uznana za wyjątkowo silnie uwarunkowana
genetycznie.
genetycznie.
Gibkość ciała
Gibkość ciała
Gibkość ciała jest specyficzną właściwością sprawności fizycznej.
Gibkość ciała jest specyficzną właściwością sprawności fizycznej.
Dotychczas nie prowadzono wiele badań nad genetycznymi
Dotychczas nie prowadzono wiele badań nad genetycznymi
uwarunkowaniami tej cechy. W badaniach bliźniąt w wieku 11-15 lat
uwarunkowaniami tej cechy. W badaniach bliźniąt w wieku 11-15 lat
oszacowano wskaźnik odziedziczalności dla gibkości w dolnym
oszacowano wskaźnik odziedziczalności dla gibkości w dolnym
odcinku kręgosłupa na 0,69(Kovar). W innych badaniach, w których
odcinku kręgosłupa na 0,69(Kovar). W innych badaniach, w których
oceniano gibkość stawów tułowia, biodrowego i barkowego u bliźniąt
oceniano gibkość stawów tułowia, biodrowego i barkowego u bliźniąt
obu płci w wieku 12-17lat, obliczono wskaźnik odziedziczalności
obu płci w wieku 12-17lat, obliczono wskaźnik odziedziczalności
odpowiednio 0,84, 0.70 i 0,91(Kovar). Chociaż liczba danych jest tu
odpowiednio 0,84, 0.70 i 0,91(Kovar). Chociaż liczba danych jest tu
stosunkowo niewielka, dotychczasowe wyniki zdają się wskazywać na
stosunkowo niewielka, dotychczasowe wyniki zdają się wskazywać na
stosunkowo duże wpływy genetyczne na zmienność gibkości.
stosunkowo duże wpływy genetyczne na zmienność gibkości.
Przykładowo, podobieństwo wśród małżonków w tej cesze było
Przykładowo, podobieństwo wśród małżonków w tej cesze było
zupełnie znikome, i w jednych z badań wynosiło ono dla ruchomości w
zupełnie znikome, i w jednych z badań wynosiło ono dla ruchomości w
stawach dolnego odcinka grzbietu jedynie-0,09(Devord, Crawford). W
stawach dolnego odcinka grzbietu jedynie-0,09(Devord, Crawford). W
innych badaniach rodzinnych u dziewcząt wystąpiła odziedziczalność
innych badaniach rodzinnych u dziewcząt wystąpiła odziedziczalność
na poziomie wysokości ciała, a więc bardzo wysoka, ale u chłopców
na poziomie wysokości ciała, a więc bardzo wysoka, ale u chłopców
zaznaczył się zupełny brak kontroli genetycznej(Mleczko)
zaznaczył się zupełny brak kontroli genetycznej(Mleczko)
Inne właściwości motoryczne
Inne właściwości motoryczne
i psychomotoryczne
i psychomotoryczne
Badania nad genetycznymi uwarunkowaniami tych
Badania nad genetycznymi uwarunkowaniami tych
właściwości motorycznych, które przynależą do szeroko
właściwości motorycznych, które przynależą do szeroko
rozumianego obszaru koordynacyjnego( Raczek, Młynarski,
rozumianego obszaru koordynacyjnego( Raczek, Młynarski,
Starosta),były prowadzone dość rzadko, a z uwagi na dużą
Starosta),były prowadzone dość rzadko, a z uwagi na dużą
wariancję wewnątrzosobniczą kolejnych wyników często
wariancję wewnątrzosobniczą kolejnych wyników często
trudno o zebranie tu wniosków w pełni wiarygodnych.
trudno o zebranie tu wniosków w pełni wiarygodnych.
Skład w 1973 roku badając bliźnięta w wieku od 8 do 15 lat w
Skład w 1973 roku badając bliźnięta w wieku od 8 do 15 lat w
zakresie szybkości ruchów ręki oraz tappingu wykonywanego
zakresie szybkości ruchów ręki oraz tappingu wykonywanego
kończyną dolną, otrzymał korelacje od 0,62 do 0,90.
kończyną dolną, otrzymał korelacje od 0,62 do 0,90.
Wskazywano też w tych badaniach na niższą odziedziczalność
Wskazywano też w tych badaniach na niższą odziedziczalność
w niemal wszystkich zadaniach wśród dziewcząt –bliźniąt, z
w niemal wszystkich zadaniach wśród dziewcząt –bliźniąt, z
wyjątkiem szybkości i dokładności ruchów kończyny dolnej. W
wyjątkiem szybkości i dokładności ruchów kończyny dolnej. W
innych badaniach szacowano odziedziczalność dla ręki mniej
innych badaniach szacowano odziedziczalność dla ręki mniej
sprawnej i stwierdzono, że jest ona zdecydowanie niska dla
sprawnej i stwierdzono, że jest ona zdecydowanie niska dla
wszystkich zadań.
wszystkich zadań.
Badając, podobieństwo wśród rodzeństwa, stwierdzono wewnętrzne
Badając, podobieństwo wśród rodzeństwa, stwierdzono wewnętrzne
korelacje od 0,23 do 0,44 dla tappingu oraz 0,27 do 0,41 dla
korelacje od 0,23 do 0,44 dla tappingu oraz 0,27 do 0,41 dla
zbliżonego zadania tj. kropkowania kartki. Zebrano też wyniki dla
zbliżonego zadania tj. kropkowania kartki. Zebrano też wyniki dla
16-17 letnich chłopców i ich rodziców. Korelacje matka-syn były
16-17 letnich chłopców i ich rodziców. Korelacje matka-syn były
wyższe niż ojciec-syn w próbie tappingu oraz liczbie błędów w czasie
wyższe niż ojciec-syn w próbie tappingu oraz liczbie błędów w czasie
pokonywania labiryntu, ale nie było różnic w układzie matka-syn
pokonywania labiryntu, ale nie było różnic w układzie matka-syn
oraz ojciec-syn jeśli porównywano wyniki czasu pokonania labiryntu
oraz ojciec-syn jeśli porównywano wyniki czasu pokonania labiryntu
Prowadzono także badania nad uwarunkowaniami czasu reakcji. Na
Prowadzono także badania nad uwarunkowaniami czasu reakcji. Na
ogół wskazywano, że odziedziczalność tej cechy jest zbyt wysoka. U
ogół wskazywano, że odziedziczalność tej cechy jest zbyt wysoka. U
bliźniąt w wieku szkolnym stwierdzono korelacje 0,22 lub0.55.
bliźniąt w wieku szkolnym stwierdzono korelacje 0,22 lub0.55.
Badano tez korelację rodzice –dzieci, gdzie wahała się ona w
Badano tez korelację rodzice –dzieci, gdzie wahała się ona w
szerokim zakresie od -0,10 do +0,75 wśród mieszkańców wsi. W
szerokim zakresie od -0,10 do +0,75 wśród mieszkańców wsi. W
obszernych rodzinnych badaniach krakowskich wskaźnik
obszernych rodzinnych badaniach krakowskich wskaźnik
odziedziczalności czasu reakcji na bodziec wzrokowy u chłopców w
odziedziczalności czasu reakcji na bodziec wzrokowy u chłopców w
wieku 7-19 lat waha się od 0,23 do 0,31,a u dziewcząt w tym samym
wieku 7-19 lat waha się od 0,23 do 0,31,a u dziewcząt w tym samym
wieku od 0,27 do 0,31.
wieku od 0,27 do 0,31.
Kolejnym elementem badanym z punktu widzenia znaczenia
Kolejnym elementem badanym z punktu widzenia znaczenia
czynnika genetycznego była równowaga ciała w zadaniach
czynnika genetycznego była równowaga ciała w zadaniach
dynamicznych i statycznych. Przeglądu badań nad
dynamicznych i statycznych. Przeglądu badań nad
odziedziczalnością tej właściwości motoryki dokonali
odziedziczalnością tej właściwości motoryki dokonali
Bouchard, Malina i Perusse. Uogólniając, badania
Bouchard, Malina i Perusse. Uogólniając, badania
prowadzone na grupach bliźniąt w wieku 8-18 przyniosły
prowadzone na grupach bliźniąt w wieku 8-18 przyniosły
wskaźniki odziedziczalności od 0,27 do 0,86 przy czym były
wskaźniki odziedziczalności od 0,27 do 0,86 przy czym były
one z reguły wyższe w wypadku równowagi statystycznej
one z reguły wyższe w wypadku równowagi statystycznej
aniżeli równowagi dynamicznej. Korelacje ‘’rodzice-dzieci’’
aniżeli równowagi dynamicznej. Korelacje ‘’rodzice-dzieci’’
były niskie, podobnie jak korelacje badane pomiędzy
były niskie, podobnie jak korelacje badane pomiędzy
małżonkami. Należy podkreślić, iż tylko w nielicznych
małżonkami. Należy podkreślić, iż tylko w nielicznych
badaniach uwzględniono wpływ tzw. Kojarzenia wybiórczego
badaniach uwzględniono wpływ tzw. Kojarzenia wybiórczego
między rodzicami, występującego głównie w materiałach
między rodzicami, występującego głównie w materiałach
wiejskich, a zwiększającego istotnie wielkości korelacji
wiejskich, a zwiększającego istotnie wielkości korelacji
wewnątrzrodzinnych.
wewnątrzrodzinnych.
Wyniki badań nad genetycznymi uwarunkowaniami
Wyniki badań nad genetycznymi uwarunkowaniami
cech, w poważnej mierze warunkowanych
cech, w poważnej mierze warunkowanych
obszarem koordynacyjnym, są trudne do
obszarem koordynacyjnym, są trudne do
uogólnienia. Badania prowadzone były tu bowiem
uogólnienia. Badania prowadzone były tu bowiem
w różnych kierunkach i przy użyciu metod
w różnych kierunkach i przy użyciu metod
pomiaru cech, które same już budzą często
pomiaru cech, które same już budzą często
wątpliwości.
wątpliwości.
BADANIA NAD
BADANIA NAD
IDENTYFIKACJĄ
IDENTYFIKACJĄ
MARKERÓW
MARKERÓW
GENETYCZNYCH
GENETYCZNYCH
+
=
„
„
Poziom molekularny”-
Poziom molekularny”-
poziom cząsteczkowy
poziom cząsteczkowy
„
„
Markery genetyczne
Markery genetyczne
”-
”-
charakterystyczna właściwość
charakterystyczna właściwość
organizmu wykorzystywana do określenia jego genotypu. Zwykle
organizmu wykorzystywana do określenia jego genotypu. Zwykle
jest to obecność lub brak jakiegoś genu lub białka, albo
jest to obecność lub brak jakiegoś genu lub białka, albo
występowanie jakiejś szczególnej jego postaci. Markery
występowanie jakiejś szczególnej jego postaci. Markery
genetyczne znajdują też zastosowanie do identyfikowania osób lub
genetyczne znajdują też zastosowanie do identyfikowania osób lub
osobników zwierząt czy roślin, identyfikowania gatunków i
osobników zwierząt czy roślin, identyfikowania gatunków i
szczepów drobnoustrojów oraz do określania wzajemnego
szczepów drobnoustrojów oraz do określania wzajemnego
położenia poszczególnych genów w genomie jakiegoś organizmu.
położenia poszczególnych genów w genomie jakiegoś organizmu.
„
„
Wariancja”-
Wariancja”-
to w statystyce klasyczna miara zmienności.
to w statystyce klasyczna miara zmienności.
Intuicyjnie utożsamiana ze zróżnicowaniem zbiorowości; jest
Intuicyjnie utożsamiana ze zróżnicowaniem zbiorowości; jest
średnią arytmetyczną kwadratów odchyleń (różnic)
średnią arytmetyczną kwadratów odchyleń (różnic)
poszczególnych wartości cechy od wartości oczekiwanej.
poszczególnych wartości cechy od wartości oczekiwanej.
„
„
VO
VO
2
2
max
max
”-
”-
maksymalny pobór tlenu w lirach.
maksymalny pobór tlenu w lirach.
P
P
oszukiwanie na poziomie molekularnym podstaw osobniczej
oszukiwanie na poziomie molekularnym podstaw osobniczej
zmienności w osiągnięciach ruchowych są wciąż w fazie początkowej.
zmienności w osiągnięciach ruchowych są wciąż w fazie początkowej.
Badania genetycznych markerów zostały zapoczątkowane w Meksyku
Badania genetycznych markerów zostały zapoczątkowane w Meksyku
w 1968r. Określano wówczas wariancję alleli w systemie
w 1968r. Określano wówczas wariancję alleli w systemie
pojedynczych genów grup krwi i enzymów krwiakowych. Kolejne
pojedynczych genów grup krwi i enzymów krwiakowych. Kolejne
badania zostały podjęte w 1976r. w Montrealu. Próbowano wówczas
badania zostały podjęte w 1976r. w Montrealu. Próbowano wówczas
znaleźć genetyczne markery odpowiedzialne za wydolność aerobową
znaleźć genetyczne markery odpowiedzialne za wydolność aerobową
w grupie kontrolnej różnicy w antygenach czerwonych ciałek krwi
w grupie kontrolnej różnicy w antygenach czerwonych ciałek krwi
oraz w enzymach tych ciałek.
oraz w enzymach tych ciałek.
P
P
rowadząc skrupulatne badania nad uwarunkowaniami poziomu
rowadząc skrupulatne badania nad uwarunkowaniami poziomu
VO2max oraz jej wytrenowalności , stwierdzono
VO2max oraz jej wytrenowalności , stwierdzono
wpływ genów
wpływ genów
zlokalizowanych w mitochondrialnym DNA na poziom i
zlokalizowanych w mitochondrialnym DNA na poziom i
strukturę enzymów odpowiedzialnych za łańcuch oddechowy i
strukturę enzymów odpowiedzialnych za łańcuch oddechowy i
fosforylację oksydacyjną
fosforylację oksydacyjną
.[ Dionn 1991].
.[ Dionn 1991].
Komentując te badania, wskazywano, że ponieważ mitochondria są
Komentując te badania, wskazywano, że ponieważ mitochondria są
dziedziczone wyłącznie po matce , to dobrze to tłumaczy
dziedziczone wyłącznie po matce , to dobrze to tłumaczy
występowanie „efektu matczynego” w genetycznych
występowanie „efektu matczynego” w genetycznych
uwarunkowaniach VO2max[Szopa1996].
uwarunkowaniach VO2max[Szopa1996].
„
„
efekt matczyny
efekt matczyny
”
”
–nie genetyczny wpływ organizmu matki na płód,
–nie genetyczny wpływ organizmu matki na płód,
zależny jednak pośrednio od jej genotypu; cechy osobnika są
zależny jednak pośrednio od jej genotypu; cechy osobnika są
warunkowane występowaniem informacyjnego RNA (wytworzonego
warunkowane występowaniem informacyjnego RNA (wytworzonego
pod kontrolą genów matki) w cytoplazmie komórki jajowej; po
pod kontrolą genów matki) w cytoplazmie komórki jajowej; po
urodzeniu zależny od genotypu matki skład jej mleka wpływa
urodzeniu zależny od genotypu matki skład jej mleka wpływa
odpowiednio na rozwój noworodków.
odpowiednio na rozwój noworodków.
Zidentyfikowano gen
Zidentyfikowano gen
, który koduje enzym ważny w
, który koduje enzym ważny w
aktywacji hormonu
aktywacji hormonu
angiotensyny(ACE).
angiotensyny(ACE).
ACE jest
ACE jest
aktywny w tkance mięśniowej, gdzie reguluje przepływ
aktywny w tkance mięśniowej, gdzie reguluje przepływ
krwi i tym sposobem odgrywa ważną rolę w osiągnięciach
krwi i tym sposobem odgrywa ważną rolę w osiągnięciach
wytrzymałościowych. Zidentyfikowany gen posiada dwie
wytrzymałościowych. Zidentyfikowany gen posiada dwie
formy- I oraz D. Między innymi stwierdzono, u himalaistów
formy- I oraz D. Między innymi stwierdzono, u himalaistów
forma I genu występuje wiele częściej niż w populacji, a
forma I genu występuje wiele częściej niż w populacji, a
szczególnie często pojawia się u tych , którzy pokonują
szczególnie często pojawia się u tych , którzy pokonują
wysokości powyżej 7000m n.p.m. bez dodatkowego
wysokości powyżej 7000m n.p.m. bez dodatkowego
dostarczenia tlenu.
dostarczenia tlenu.
Kilka miesięcy później grupa badaczy australijskich
Kilka miesięcy później grupa badaczy australijskich
stwierdziła, że forma genu I oraz ACE występuje wiele
stwierdziła, że forma genu I oraz ACE występuje wiele
częściej u wioślarzy, w populacji generalnej.
częściej u wioślarzy, w populacji generalnej.
Niewątpliwie
Niewątpliwie
wię, wcześniejsze
wię, wcześniejsze
badania DNA zawodników pragnących
badania DNA zawodników pragnących
poświęcić się w szczególności treningowi
poświęcić się w szczególności treningowi
wytrzymałościowemu mogłoby pomóc w
wytrzymałościowemu mogłoby pomóc w
przewidywaniu i wyjaśnianiu indywidualnych
przewidywaniu i wyjaśnianiu indywidualnych
różnic w odpowiedziach na trening
różnic w odpowiedziach na trening
.
.
!! Bouchard i współpracownicy (1989)
!! Bouchard i współpracownicy (1989)
prowadzili
prowadzili
badania nad genetycznie uwarunkowaną strukturą mięśni
badania nad genetycznie uwarunkowaną strukturą mięśni
oraz osiągnięciami motorycznymi i wytrenowalnością.
oraz osiągnięciami motorycznymi i wytrenowalnością.
Kiedy uwzględniono wpływ wieku, wysokości, masy i
Kiedy uwzględniono wpływ wieku, wysokości, masy i
otłuszczenia ciała i połączono osobników o podobnym
otłuszczenia ciała i połączono osobników o podobnym
poziomie kinazy kreatynowej oraz kinazy adenylowej
poziomie kinazy kreatynowej oraz kinazy adenylowej
(sprawdzono w ten sposób warianty genetycznie
(sprawdzono w ten sposób warianty genetycznie
uwarunkowanej struktury mięśni), to nie obserwowano
uwarunkowanej struktury mięśni), to nie obserwowano
różnic w VO2max i osiągnięciach wytrzymałościowych w
różnic w VO2max i osiągnięciach wytrzymałościowych w
grupie nietrenujących osób o podobnej strukturze genów.
grupie nietrenujących osób o podobnej strukturze genów.
Przewiduje się ,że
Przewiduje się ,że
dalsze pogłębienie wiedzy o
dalsze pogłębienie wiedzy o
rozmieszczeniu stosownych genów odpowiedzialnych
rozmieszczeniu stosownych genów odpowiedzialnych
za poziom sprawności i osiągnięć motorycznych może
za poziom sprawności i osiągnięć motorycznych może
być bardzo użyteczne w identyfikacji (lub tworzeniu)
być bardzo użyteczne w identyfikacji (lub tworzeniu)
talentów do sportu wyczynowego
talentów do sportu wyczynowego
.
.
Zakłada się, że dziedziczone różnice między
osobnikami mogą być wynikiem różnej
sekwencji wariancji jądrowego i
mitochondrialnego DNA. Istnieją
prawdopodobne możliwości dzięki
zastosowaniu specjalnych sond
genetycznych, identyfikacji osobników
wyjątkowo utalentowanych i wysoce
wytrenowanych.
PROBLEM
PROBLEM
WYTRENOWALNOŚ
WYTRENOWALNOŚ
CI ORAZ ZWIĄZEK Z
CI ORAZ ZWIĄZEK Z
GENOTYPEM
GENOTYPEM
„
„
genotyp
genotyp
”-
”-
zespół genów danego osobnika warunkujących jego
zespół genów danego osobnika warunkujących jego
właściwości dziedziczne. Jest to sparowany układ alleli. Można go
właściwości dziedziczne. Jest to sparowany układ alleli. Można go
wyrazić symbolicznie za pomocą oznaczeń
wyrazić symbolicznie za pomocą oznaczeń
aa
aa
,
,
AA
AA
lub
lub
Aa
Aa
, gdzie
, gdzie
aa
aa
i
i
AA
AA
oznaczają homozygotę pod względem tego genu, a
oznaczają homozygotę pod względem tego genu, a
Aa
Aa
oznacza
oznacza
heterozygotę.
heterozygotę.
„
„
fenotyp
fenotyp
”-
”-
zespół cech organizmu, włączając w to nie tylko
zespół cech organizmu, włączając w to nie tylko
morfologię, lecz również Np. właściwości fizjologiczne, płodność,
morfologię, lecz również Np. właściwości fizjologiczne, płodność,
zachowanie się, ekologię, cykl życiowy, zmiany biologiczne, wpływ
zachowanie się, ekologię, cykl życiowy, zmiany biologiczne, wpływ
środowiska na organizm. Fenotyp jest ściśle związany z genotypem,
środowiska na organizm. Fenotyp jest ściśle związany z genotypem,
bowiem to właśnie oddziaływanie między genotypem a środowiskiem
bowiem to właśnie oddziaływanie między genotypem a środowiskiem
daje fenotyp. Dlatego ten sam genotyp może dać różne fenotypy w
daje fenotyp. Dlatego ten sam genotyp może dać różne fenotypy w
różnych środowiskach (tzw. Plastyczność fenotypowa), lub odwrotnie
różnych środowiskach (tzw. Plastyczność fenotypowa), lub odwrotnie
- mimo odmiennych genotypów uzyskać ten sam fenotyp.
- mimo odmiennych genotypów uzyskać ten sam fenotyp.
Stosowanie powtarzających się bodźców treningowych wywołuje
Stosowanie powtarzających się bodźców treningowych wywołuje
serię odpowiedzi w tkance mięśniowej, narządach wewnętrznych i w
serię odpowiedzi w tkance mięśniowej, narządach wewnętrznych i w
ogóle wszystkich układach ustroju. Taka odpowiedź ma z reguły
ogóle wszystkich układach ustroju. Taka odpowiedź ma z reguły
charakter przystosowawczy(adiustacyjny). Aby
charakter przystosowawczy(adiustacyjny). Aby
zrozumieć
zrozumieć
znaczenie genotypu dla treningu i jego efektu
znaczenie genotypu dla treningu i jego efektu
, konieczna jest
, konieczna jest
analiza indywidualnych różnic w wytrenowalności. Wielokrotnie
analiza indywidualnych różnic w wytrenowalności. Wielokrotnie
wykazywano
wykazywano
odmienność indywidualnych reakcji i różnice w
odmienność indywidualnych reakcji i różnice w
zmianach fenotypu pod wpływem treningu
zmianach fenotypu pod wpływem treningu
. Dokładnie ten sam
. Dokładnie ten sam
program treningowy może w jednym wypadku prowadzić np. do
program treningowy może w jednym wypadku prowadzić np. do
podniesienia siły mięśni o 25kG, a i innego osobnika w tym samym
podniesienia siły mięśni o 25kG, a i innego osobnika w tym samym
wieku i tak samo trenującego trudno zauważyć w ogóle jakiekolwiek
wieku i tak samo trenującego trudno zauważyć w ogóle jakiekolwiek
zmiany.
zmiany.
Na wykresie
Na wykresie
na kolejnym slajdzie wykazano daleko
na kolejnym slajdzie wykazano daleko
idące indywidualne różnice, jakie wystąpiły po treningu
idące indywidualne różnice, jakie wystąpiły po treningu
w zakresie maksymalnego poboru tlenu (VO2max, w
w zakresie maksymalnego poboru tlenu (VO2max, w
litrach). PO trwającym 15-20 tygodni treningu,
litrach). PO trwającym 15-20 tygodni treningu,
któremu poddano 47 młodych mężczyzn. Niektórzy
któremu poddano 47 młodych mężczyzn. Niektórzy
badani niemal w ogóle nie poprawili swojego poziomu ,
badani niemal w ogóle nie poprawili swojego poziomu ,
kiedy u innych przyrost wyniósł ok. 1litra poboru O2.
kiedy u innych przyrost wyniósł ok. 1litra poboru O2.
Te obserwowane różnice nie były efektem ani
Te obserwowane różnice nie były efektem ani
zróżnicowanego wieku (wszyscy byli młodzi w wieku od
zróżnicowanego wieku (wszyscy byli młodzi w wieku od
17 do 19 lat), ani też płci (wyłącznie mężczyźni).
17 do 19 lat), ani też płci (wyłącznie mężczyźni).
Obliczono jedynie, że w 25% wariancja odpowiedzi na
Obliczono jedynie, że w 25% wariancja odpowiedzi na
trening była wyjaśniona
trening była wyjaśniona
POZIOMEM
POZIOMEM
POCZĄTKOWYM VO2max
POCZĄTKOWYM VO2max
(przed eksperymentem), to
(przed eksperymentem), to
znaczy osobnicy i niższym poziomie początkowym
znaczy osobnicy i niższym poziomie początkowym
VO2max silniej reagowali na trening i tym samym
VO2max silniej reagowali na trening i tym samym
poprawa poziomu była u nich większa. Jednak ok. 75%
poprawa poziomu była u nich większa. Jednak ok. 75%
wariancji zmian pod wpływem treningu poziomu
wariancji zmian pod wpływem treningu poziomu
VO2max było nie zidentyfikowanej.
VO2max było nie zidentyfikowanej.
Takie duże międzyosobnicze różnice w reakcji na
Takie duże międzyosobnicze różnice w reakcji na
trening są typowe i praktycznie obserwuje się je w
trening są typowe i praktycznie obserwuje się je w
każdym wypadku realizacji grupowych programów
każdym wypadku realizacji grupowych programów
treningu
treningu
.
.
Indywidualne różnice w odpowiedzi na trening trwający 15-
Indywidualne różnice w odpowiedzi na trening trwający 15-
20 tygodni, któremu poddano 47 młodych mężczyzn. Wyniki
20 tygodni, któremu poddano 47 młodych mężczyzn. Wyniki
przedstawione jako zmiany VO2max w litrach na minutę
przedstawione jako zmiany VO2max w litrach na minutę
[Bouchard, Malina, Perusse 1997r].
[Bouchard, Malina, Perusse 1997r].
„
„
heterogeniczność
heterogeniczność
”-
”-
jest to niejednorodność
jest to niejednorodność
(zróżnicowanie). Może tyczyć się każdej dziedziny
(zróżnicowanie). Może tyczyć się każdej dziedziny
życia.
życia.
Wysoki poziom heterogeniczności
Wysoki poziom heterogeniczności
w reakcjach na
w reakcjach na
trening obserwowano także w wypadku takich
trening obserwowano także w wypadku takich
parametrów, jak : metabolizm tlenowy mięśni
parametrów, jak : metabolizm tlenowy mięśni
szkieletowych, trwałość glukozy i poziomu insuliny,
szkieletowych, trwałość glukozy i poziomu insuliny,
poziom lipidów w plazmie i lipoprotein, stosunek
poziom lipidów w plazmie i lipoprotein, stosunek
lipidów do utlenionych węglowodanów, metabolizm
lipidów do utlenionych węglowodanów, metabolizm
tkanki tłuszczowej [Bouchard 1994r.].
tkanki tłuszczowej [Bouchard 1994r.].
Wolański i Parizkova wysuwali tezę, że „
Wolański i Parizkova wysuwali tezę, że „
grupa
grupa
jednolicie ćwiczących rówieśników nie w
jednolicie ćwiczących rówieśników nie w
jednakowym stopniu będzie podnosić swoją
jednakowym stopniu będzie podnosić swoją
sprawność, lecz zmniejszać się będzie w niej
sprawność, lecz zmniejszać się będzie w niej
zróżnicowanie wewnętrzne (różnice między
zróżnicowanie wewnętrzne (różnice między
najsłabszymi i najlepszymi)”.
najsłabszymi i najlepszymi)”.
Tu przedstawiamy model obrazujący wpływ
poszczególnych czynników na osobniczą wariancję
podatności na trening.
Jak
Jak
widać (było
widać (było
), na rysunku przedstawiono
), na rysunku przedstawiono
hipotetyczny model czynników, które potencjalnie mogą
hipotetyczny model czynników, które potencjalnie mogą
oddziaływać na odmienną podatność na trening
oddziaływać na odmienną podatność na trening
fizyczny. Model obejmuje wiek, płeć, doświadczenia
fizyczny. Model obejmuje wiek, płeć, doświadczenia
przed treningiem, aktualny poziom fenotypu oraz
przed treningiem, aktualny poziom fenotypu oraz
czynniki genotypowe.
czynniki genotypowe.
Wiele danych wskazuje, że w pewnych
Wiele danych wskazuje, że w pewnych
okresach wieku
okresach wieku
ustrój jest szczególnie wrażliwy na trening.
ustrój jest szczególnie wrażliwy na trening.
Dokonywano w tym zakresie wielu prób dla
Dokonywano w tym zakresie wielu prób dla
wyznaczenia tzw. Okresów sensytywnych. Wiele zdaje
wyznaczenia tzw. Okresów sensytywnych. Wiele zdaje
się również wskazywać, że organizm w okresie
się również wskazywać, że organizm w okresie
dzieciństwa może nie być dostatecznie dojrzały do
dzieciństwa może nie być dostatecznie dojrzały do
treningu, a w późniejszych latach życia mogą pojawić
treningu, a w późniejszych latach życia mogą pojawić
się ograniczenia biologiczne w reaktywności na trening.
się ograniczenia biologiczne w reaktywności na trening.
Szopa i Prus [1997] obserwowali jednak
Szopa i Prus [1997] obserwowali jednak
dużą
dużą
reaktywność na trening jeszcze u osobników
reaktywność na trening jeszcze u osobników
między 62 a 65 rokiem życia.
między 62 a 65 rokiem życia.
Wskazywano nawet, że zaobserwowane zmiany były
Wskazywano nawet, że zaobserwowane zmiany były
porównywalne z wytrenowalnością tych samych
porównywalne z wytrenowalnością tych samych
zdolności u chłopców 12-15 letnich.
zdolności u chłopców 12-15 letnich.
Kolejnym czynnikiem jest zróżnicowana
Kolejnym czynnikiem jest zróżnicowana
adaptacja do treningu w
adaptacja do treningu w
zależności od wcześniejszych doświadczeń osobnika
zależności od wcześniejszych doświadczeń osobnika
.
.
Niewątpliwie osoba o uprzednim stałym sedenteryjnym trybie życia
Niewątpliwie osoba o uprzednim stałym sedenteryjnym trybie życia
może się spodziewać szybciej i bardziej znaczącej poprawy w
może się spodziewać szybciej i bardziej znaczącej poprawy w
osiągnięciach sprawności niż osobnik systematycznie ćwiczący od
osiągnięciach sprawności niż osobnik systematycznie ćwiczący od
lat.
lat.
Mniej jasne jest
Mniej jasne jest
znaczenie
znaczenie
czynnika
czynnika
płci
płci
dla projektowania efektów
dla projektowania efektów
treningu. Istnieją przesłanki wskazujące na większą reaktywność na
treningu. Istnieją przesłanki wskazujące na większą reaktywność na
trening osobników płci męskiej , i tym samym większą stabilność
trening osobników płci męskiej , i tym samym większą stabilność
genetyczną płci żeńskiej.
genetyczną płci żeńskiej.
Jednym też, z ważnych elementów wykazanych w modelu jest
Jednym też, z ważnych elementów wykazanych w modelu jest
aktualny fenotyp
aktualny fenotyp
(tj. poziom danej cechy przed treningiem).
(tj. poziom danej cechy przed treningiem).
Wytrenowalność jest negatywnie skorelowana z poziomem
Wytrenowalność jest negatywnie skorelowana z poziomem
przed treningiem, tj. im niższy poziom , tym można się spodziewać
przed treningiem, tj. im niższy poziom , tym można się spodziewać
większych zmian.
większych zmian.
Korelacja między początkowym poziomem VO2max a zmianami po
Korelacja między początkowym poziomem VO2max a zmianami po
treningu tego parametru była znacząca i ujemna oraz wynosiła na
treningu tego parametru była znacząca i ujemna oraz wynosiła na
ogół ok. -0,5.
ogół ok. -0,5.
Zagadnienie
Zagadnienie
znaczenia poziomu wyjściowego cechy zmusza do
znaczenia poziomu wyjściowego cechy zmusza do
poznania i zrozumienia interakcji jakie zachodzą w układzie
poznania i zrozumienia interakcji jakie zachodzą w układzie
:genotyp-trening.
:genotyp-trening.
Reakcja między genotypem a treningiem jest dotąd słabo
Reakcja między genotypem a treningiem jest dotąd słabo
poznana. Niewątpliwie powstaje zawsze trudność z
poznana. Niewątpliwie powstaje zawsze trudność z
oddzieleniem tego , co w odmiennej reakcji na trening dwu
oddzieleniem tego , co w odmiennej reakcji na trening dwu
osobników tej samej płci, w tym samym wieku i tak samo
osobników tej samej płci, w tym samym wieku i tak samo
trenujących , jest pochodną poziomu wyjściowego i
trenujących , jest pochodną poziomu wyjściowego i
wcześniejszych doświadczeń, a co jest wynikiem niezależnego
wcześniejszych doświadczeń, a co jest wynikiem niezależnego
czynnika – genotypu.
czynnika – genotypu.
Badania prowadzone w zakresie genetyki ilościowej są
Badania prowadzone w zakresie genetyki ilościowej są
ukierunkowane na rozeznanie odpowiedzialnych genów,
ukierunkowane na rozeznanie odpowiedzialnych genów,
specyficznych mutacji i całego kompleksu interakcji gen-gen.
specyficznych mutacji i całego kompleksu interakcji gen-gen.
W zakresie wytrenowalności najwięcej badań dotyczyło VO2max.
W zakresie wytrenowalności najwięcej badań dotyczyło VO2max.
W eksperymencie obserwowano reakcję na trening u bliźniąt
W eksperymencie obserwowano reakcję na trening u bliźniąt
posiadających ten sam genotyp (w obrębie tej samej pary)
posiadających ten sam genotyp (w obrębie tej samej pary)
oraz odmienny genotyp (pomiędzy parami).
oraz odmienny genotyp (pomiędzy parami).
Zaobserwowano, że wariancja pomiędzy różnymi parami
Zaobserwowano, że wariancja pomiędzy różnymi parami
bliźniąt o tym samym genotypie była od 6- do 9-krotnie
bliźniąt o tym samym genotypie była od 6- do 9-krotnie
większa niż wewnątrz par o tych samych genotypach.
większa niż wewnątrz par o tych samych genotypach.
Korelacje wewnątrz poszczególnych par bliźniąt o tym
Korelacje wewnątrz poszczególnych par bliźniąt o tym
samym genotypie w wielkości zmian proteinowych w
samym genotypie w wielkości zmian proteinowych w
zakresie VO2max.
zakresie VO2max.
Na tym wykresie ukazano podobieństwo (r=0,74; p< 0,01) w
Na tym wykresie ukazano podobieństwo (r=0,74; p< 0,01) w
odpowiedzi na trening (VO2max) w obrębie poszczególnych par
odpowiedzi na trening (VO2max) w obrębie poszczególnych par
bliźniąt o tym samym genotypie.
bliźniąt o tym samym genotypie.
W 20-tygodniowym ściśle określonym eksperymencie
W 20-tygodniowym ściśle określonym eksperymencie
uczestniczyło 10 par bliźniąt o tych samych genotypach płci
uczestniczyło 10 par bliźniąt o tych samych genotypach płci
męskiej .
męskiej .
Podjęliśmy tu próbę
Podjęliśmy tu próbę
całościowego spojrzenia i wyjaśnienia
całościowego spojrzenia i wyjaśnienia
kwestii dziedziczenia podstawowych elementów predyspozycji i
kwestii dziedziczenia podstawowych elementów predyspozycji i
zdolności motorycznych człowieka.
zdolności motorycznych człowieka.
Pewne jest tu tylko to co tkwi u podstaw przyjmowanych
Pewne jest tu tylko to co tkwi u podstaw przyjmowanych
założeń:
założeń:
w determinowaniu różnic indywidualnych w interesujących nas
w determinowaniu różnic indywidualnych w interesujących nas
elementach jest ważna zarówno dziedziczność jaki i środowisko.
elementach jest ważna zarówno dziedziczność jaki i środowisko.
możliwości wytrenowania są ograniczone i indywidualnie bardzo
możliwości wytrenowania są ograniczone i indywidualnie bardzo
zróżnicowane przez determinowaną właściwościami genotypu
zróżnicowane przez determinowaną właściwościami genotypu
osobniczą normę reakcji.
osobniczą normę reakcji.
Wiele oczekuje się po badaniach, w których podejmowane są
Wiele oczekuje się po badaniach, w których podejmowane są
próby zidentyfikowania genów odpowiedzialnych za określoną
próby zidentyfikowania genów odpowiedzialnych za określoną
funkcję, ale dotąd poszukiwania te znajdują się na początku z
funkcję, ale dotąd poszukiwania te znajdują się na początku z
pewności jeszcze długiej drogi.
pewności jeszcze długiej drogi.