1

BEZPOŚREDNI
E INWESTYCJE
ZAGRANICZNE

główną formą
ekspansji korporacji
transnarodowych

dr Mieczysław SZOSTAK (Instytut MSG - SGH)

2

1. Formy i etapy ekspansji

ekonomicznej korporacji
transnarodowych

• Według A. Zorskiej, należy wyodrębnić następujące

metody

(formy) zagranicznej ekspansji KTN

:

a) eksport produktów i/lub usług,
b) sprzedaż licencji zagranicznym odbiorcom,

c) alianse strategiczne z innymi przedsiębiorstwami,

d) wspólne firmy (spółki mieszane=joint ventures),
e) tworzenie własnych filii zagranicznych,
f) zakładanie sieci międzyorganizacyjnych.

• Trzy ostatnie z wymienionych metod wiążą się z podejmowaniem

działalności inwestycyjnej w postaci bezpośrednich inwestycji
zagranicznych

(BIZ)

.

•

Pojęcie BIZ nie jest jednoznaczne

, o czym świadczą prawie

50-letnie spory w literaturze zagranicznej i trochę krócej trwające

dyskusje w polskim piśmiennictwie nt. istoty i zasięgu tego

terminu.

3

2. Finansowe podejście do
BIZ

• Bardzo obszerny przegląd i dość udaną próbę

klasyfikacji

definicji BIZ

przedstawiła w 2001 r.

K. Przybylska

.

Zaproponowała ona podział całości definicji sformułowanych

wcześniej przez poszczególnych indywidualnych autorów na

siedem niżej omówionych typów

.

• Ponadto według opinii K. Przybylskiej, odrębnie należy

potraktować wzorcowe (benchmark) definicje BIZ opracowane

przez OECD i MFW, które są praktycznie stosowane przez obie te

organizacje (oraz UNCTAD) przy zbieraniu, agregowaniu i

przetwarzaniu danych statystycznych dotyczących inwestycji

zagranicznych.

•

Cztery pierwsze rodzaje

określeń istoty BIZ stanowią - jak

stwierdza trafnie K. Przybylska - różne warianty

ujęcia

finansowego

.

• Według

pierwszej

spośród wspomnianych

definicji

, BIZ jest

formą międzynarodowego przepływu (transferu) kapitału z kraju

macierzystego do kraju przyjmującego, spowodowanego faktem,

że w tym drugim stopa procentowa jest wyższa niż w pierwszym

(m. in. R.F. Harrod – 1957 r.).

4

BIZ formą finansowania KSR

• Autorzy

definicji drugiego rodzaju

(np.: H. Singer – 1964 r.; J.

Nowicki – 1965 r.; M. Gulcz – 1988 r.; S. Claessen – 1993 r.) uznają
BIZ za podstawowe źródło zewnętrznego finansowania rozwoju
ekonomicznego państw przyjmujących (zwłaszcza KSR) i zarazem
ważny element składowy bilansu płatniczego poszczególnych
krajów.

• Dostrzegając liczne mankamenty BIZ, autorzy powyższej definicji

podkreślają, iż zaletą inwestycji bezpośrednich jest fakt, że nie
pociągają one za sobą zwiększenia zadłużenia zewnętrznego kraju
goszczącego oraz zapewniają podział ryzyka z tytułu przepływu
kapitału między takim krajem a obcym inwestorem, czyli - KTN
(podczas gdy w przypadku korzystania z zagranicznego kredytu na
warunkach komercyjnych niemal całe ryzyko musi brać na siebie
kraj pożyczkobiorca).

• Dodać warto, że

obie wyżej omówione definicje BIZ

są

przejawem

podejścia makroekonomicznego

do

międzynarodowego transferu kapitału, bo analizują to zjawisko z
punktu widzenia gospodarki kraju przyjmującego.

5

BIZ formą finansowania
ekspansji KTN

• Z kolei autorzy

trzeciego i czwartego rodzaju definicji BIZ

stosują

mikroekonomiczne podejście

do finansowych funkcji

inwestycji bezpośrednich. Przy tym z racji dużego podobieństwa
między tymi dwoma typami definicji wydaje się, że odrębne ich
ujmowanie przez K. Przybylską
jest kwestią dość dyskusyjną.

• W myśl

trzeciej grupy definicji

, istotę BIZ sprowadza się

głównie do finansowania ekspansji zewnętrznej KTN (np. J. H.
Dunning - 1981 r.;
J. Canwell – 1993 r.).

• Według M. Małeckiego (1988 r.): „Inwestycje bezpośrednie są

najważniejszym środkiem zagranicznej ekspansji korporacji. Wiążą
się one z nabyciem za granicą przedsiębiorstwa o określonych
możliwościach produkcyjnych i stworzeniem nowych trwałych
zależności ekonomicznych. Są to zwłaszcza inwestycje
umożliwiające efektywny wpływ na kierunki rozwoju
przedsiębiorstwa, na wielkość i strukturę jego produkcji...”.

6

BIZ formą
wewnątrzkorporacyjnych
przepływów środków
finansowych

•

Według

definicji czwartego rodzaju

, BIZ polegają na

dokonywaniu transferu (lokaty) środków finansowych

(lub kapitału) przez firmę macierzystą do zagranicznych

przedsiębiorstw, będących jej filiami (m. in. P.R.

Krugman,
M. Obsfeld – 1997 r.).

•

Przykładowo taką właśnie definicję przyjął też J.

Rutkowski
(w 1972 r.), który pisał, że BIZ oznaczają przepływy

kapitałowe, „w stosunku do których kapitaliści państwa

wywożącego kapitał spełniają funkcje przedsiębiorcy w

obcym państwie w odniesieniu do ulokowanego tam

kapitału”.

•

Podobny pogląd wyraziła w ćwierć wieku później J.

Witkowska (w roku 1996 r.).

7

3. Dominacja
kompleksowego ujęcia
BIZ we współczesnej
literaturze

• Autorzy następnej,

piątej grupy definicji

–

zdaniem K. Przybylskiej – próbują łączyć

podejście finansowe (kapitałowe) ze

spojrzeniem od strony realnej na zagraniczną

działalność inwestycyjną przedsiębiorstw.

• Dobrze ilustruje to niezwykle trafna opinia

brytyjskiego ekonomisty J.E.S. Parkera (z 1973

r.), który akcentował, że BIZ są nie tylko

„transferem zasobów kapitałowych, lecz

transplantacją

, która polega na

kombinacji

kapitału, technologii i zarządzania

”.

8

Definicje BIZ według Cyrsona i
Kindlebergera

• Ze swej strony polski ekonomista E. Cyrson trafnie

podkreślał w monografii z 1981 r. nt. ekspansji KTN, że o

atrakcyjności BIZ przesądza fakt, że stanowią one

międzynarodowy transfer pakietu produkcyjnego,

złożonego z kapitału, technologii, metod marketingu i

sposobów skutecznego zarządzania (por. także podobne

definicje BIZ w publikacjach: M. Szostaka – 1991 r.
i A. Budnikowskiego – 2006 r.).

• Szósta grupa definicji jest wyrazem czysto realnego ujęcia

BIZ Za typowy tego przykład K. Przybylska uznaje

stanowisko
Ch.P. Kindlebergera (1969 r.), według którego BIZ

sprowadzają się do pionowego lub poziomego

rozszerzenia skali działalności firmy poza granice jej

macierzystego kraju. Oznacza to w praktyce całkowite

utożsamianie BIZ z KTN, co jest jednak zbyt daleko

idącym uproszczeniem.

9

Własność i kontrola jako podstawa
BIZ

• Autorzy definicji, zaliczonych przez K. Przybylską do

siódmej

grupy

, przywiązują szczególną wagę na

kwestii własności i

kontroli działalności filii KTN przez ich

przedsiębiorstwa macierzyste

. Odwołuje się ona w tym

kontekście do publikacji m.in. P.J. Buckleya
(1995 r.), S.P. Krugmana (1995r.) i C.A. Michaleta (1997 r.).

• Za typowy przykład tego rodzaju podejścia do BIZ można uznać

stanowisko hinduskiego ekonomisty I.A. Moosy (2002 r.), który

określa BIZ jako „proces, poprzez który rezydenci jednego kraju

(kraju macierzystego) nabywają własność aktywów celem

ustanowienia kontroli nad produkcją, dystrybucją
i innymi rodzajami działalności firmy w innym kraju (w kraju

goszczącym)”.

• Ale od szeregu już lat kwestia kontroli i własności firm

nabywanych lub od podstaw zakładanych za granicą przez KTN

jest uwzględniana przy analizie istoty BIZ przez niemal wszystkich

badaczy, zwłaszcza jeśli nawiązują oni do wzorcowych definicji BIZ,

opracowanych i oficjalnie przyjętych przez OECD i MFW.

10

4. Wzorcowa definicja BIZ według
OECD

• Chociaż K. Przybylska (wzorem niektórych innych autorów)

przytacza odrębnie definicje MFW i OECD, to nie jest to słuszne, bo

od dawna obie te definicje pokrywają się niemal całkowicie. Nie

należy się temu dziwić, bo eksperci obu tych organizacji nie tylko

ściśle ze sobą współdziałają, ale razem pracują nad dalszym

doskonaleniem definicji i statystyk BIZ. Prym w tych pracach

wiedzie OECD, z czego wynika, iż można się ograniczyć do

przytoczenia definicji BIZ w ujęciu OECD.

• W myśl

wzorcowej definicji -

ustalonej po raz pierwszy przez

OECD
w 1983 r. i co kilka lat modyfikowanej – pod pojęciem BIZ rozumie

się inwestycje podejmowane przez jednostkę-rezydenta jednej

gospodarki (zwaną „bezpośrednim inwestorem”) „celem uzyskania

trwałego wpływu (lasting interest)

na jednostkę rezydującą w

innej gospodarce” ( określaną mianem „przedsiębiorstwo

bezpośredniego inwestowania”). Dalej OECD podkreśla, że „trwały

wpływ implikuje istnienie

długookresowych stosunków

między bezpośrednim inwestorem i przedsiębiorstwem

[bezpośredniego inwestowania] oraz

znaczny stopień wpływu

na zarządzanie

tym przedsiębiorstwem”.

11

Definicja

BIZ według OECD i

NBP

• Odwołując się do cytowanej definicji OECD, NBP formułuje w swych

publikacjach własną jej wersję: „Inwestycją bezpośrednią za granicą

określana jest inwestycja dokonana przez rezydenta jednej

gospodarki (inwestora bezpośredniego) w celu osiągnięcia

długotrwałej korzyści z kapitału zaangażowanego w przedsiębiorstwo

- rezydenta innej gospodarki (przedsiębiorstwo bezpośredniego

inwestowania).”

• Następnie NBP precyzuje, że „przedsiębiorstwem bezpośredniego

inwestowania jest przedsiębiorstwo, w którym inwestor bezpośredni

posiada co najmniej 10% akcji zwykłych (tzn. udziałów w kapitale)

albo uprawnienia do 10% głosów na walnym zgromadzeniu

akcjonariuszy albo udziałowców”.

• Dodać trzeba, iż w trakcie zakończonych w 2009 r. prac nad nową

(czwartą) wersją definicji wzorcowej BIZ eksperci OECD początkowo

zamierzali podnieść wymagany próg akcji/głosów do 20%, zgodnie z

nowymi Międzynarodowymi Standardami Rachunkowości (IAS) oraz z

praktyką USA. Ale ostatecznie ten projekt odrzucono (podobnie jak

wysuwany przez niektórych specjalistów postulat podwyższenia do

50% minimalnego udziału bezpośredniego inwestora w kapitale

zagranicznej firmy).

12

5. BIZ a portfelowe
inwestycje
zagraniczne

• Podkreślić trzeba ponadto, że do tej pory próg 10% akcji zwykłych

(udziałów w kapitale) lub głosów na walnym zgromadzeniu

akcjonariuszy (czy udziałowców) jest powszechnie traktowany (także

przez OECD i MDW) jako kryterium rozgraniczania BIZ i

portfelowych inwestycji zagranicznych (PIZ). Oznacza to, że

posiadacz mniejszościowego pakietu udziałów (poniżej 10%) jest

uważany za inwestora portfelowego.

• Ale pojęcie PIZ jest znacznie szersze. Obejmuje ono nie tylko

mniejsze od 10% pakiety akcji (udziałów) przedsiębiorstw. Wzorując

się na definicjach OECD i MFW, w polskich statystykach finansowych

NBP zalicza do PIZ dwie następujące grupy zagranicznych papierów

wartościowych:
a) udziałowe papiery wartościowe, tj. wszystkie typy zbywalnych

akcji i udziałów, w tym certyfikaty inwestycyjne (akcje) funduszy

zbiorowego inwestowania, jednostki uczestnictwa w takich

funduszach i kwity depozytowe (ADR lub GDR);
b) dłużnicze papiery wartościowe, tj. wszystkie rodzaje

długoterminowych i krótkoterminowych papierów dłużnych, w tym

obligacje skarbowe, obligacje korporacyjne, bony skarbowe,

krótkoterminowe korporacyjne papiery dłużne i zbywalne certyfikaty

depozytowe.

13

Umowny charakter progu
oddzielającego

BIZ

i portfelowe inwestycje zagraniczne

• Powracając do kwestii wspomnianego progu wielkości pakietu

akcji (udziałów lub głosów), uznawanego za podstawę rozróżniania

PIZ i BIZ, trzeba podkreślić, że jest to kryterium dość umowne i

często zawodne, bo
w praktyce posiadanie 10% akcji (lub udziałów) określonej firmy

nie zawsze wystarcza do wywierania wpływu na jej działalność.

Dlaczego?

• Po pierwsze, możliwe jest to tylko przy znacznym rozproszeniu

własności pozostałych akcji. Natomiast w przypadku koncentracji

akcji w rękach kilku dużych właścicieli, akcjonariusz

(udziałowiec) mający nawet 49% ogółu kapitału może nie być w

stanie przeforsować swoich decyzji bez zgody innych

współwłaścicieli.

• Po drugie, posiadanie wiodącego pakietu akcji (udziałów) pozwala

na efektywne kontrolowanie działalności danej spółki jedynie

wtedy, gdy wszystkie jej akcje mają jednakowy charakter, tj. przy

braku akcji uprzywilejowanych, które umożliwiają ich

dysponentom blokowanie decyzji natury strategicznej (np. „złota

akcja” sprywatyzowanej firmy
w rękach państwa).

14

Różnice między BIZ i
portfelowymi
inwestycjami zagranicznymi

• Dalej jak zauważa słusznie m. in. W. Karaszewski (2004 r.) - w

odróżnieniu od BIZ - celem PIZ nie jest zapewnienie

inwestorowi trwałego wpływu na zarządzanie obcą firmą, lecz

dokonanie zagranicznej lokaty wolnych środków finansowych

dla uzyskania w przyszłości dochodów dzięki odprzedaży po

wyższej cenie zakupionych papierów wartościowych (zakładając,

że nastąpi wzrost wartości tych walorów) oraz/lub z tytułu

oprocentowania czy otrzymanej dywidendy.

• Ponadto PIZ mają zazwyczaj charakter lokat krótkoterminowych

i ulegających sporym wahaniom, podczas gdy BIZ odznaczają

się stabilnością i długim horyzontem inwestowania.

• Ale różnice między BIZ i PIZ trzeba analizować nie tylko według

kryteriów ich charakteru, celu działania i wielkości horyzontu
czasowego, ale też pod kątem

procesu podejmowania

decyzji na szczeblu inwestującego przedsiębiorstwa

(czyli w mikroskali

), bo w praktyce działania wielkich firm

kto inny decyduje o każdej z obu form inwestycji i inaczej

wygląda sam proces decyzyjny.

15

Różnice między BIZ i
portfelowymi inwestycjami
zagranicznymi

(c.d.)

• W przypadku BIZ decyzje podejmowane są przez najwyższe

kierownictwo (zarząd) przedsiębiorstwa inwestującego (KTN) w

oparciu o analizy przedstawione przez pion odpowiedzialny za

strategię ekspansji i umacniania pozycji rynkowej (lub przetrwania)

korporacji. Decyzje takie wymagają zawsze akceptacji właścicieli

firmy (głównych akcjonariuszy).

• Natomiast decyzje dotyczące PIZ podejmowane są przez menedżerów

pionu finansowego firmy, odpowiedzialnych za zagospodarowanie

wolnych środków kapitałowych (dokonują oni lokat bankowych,

zakupów akcji, obligacji itp.). Decyzje tego rodzaju nie mają

charakteru strategicznego dla KTN. Stąd też w ich podejmowaniu z

reguły nie uczestniczą ani członkowie ścisłego kierownictwa, ani

właściciele korporacji.

• Zupełne pomijanie w literaturze przedmiotu powyższych różnic między

BIZ i inwestycjami portfelowymi to fakt co najmniej zaskakujący.

• Ponadto do BIZ zaliczać dziś trzeba zakupy kontrolnych pakietów

akcji obcych firm przez fundusze zbiorowego inwestowania (dotąd

niesłusznie uznawane za PIZ) oraz zagraniczne inwestycje kapitałowe

wysokiego ryzyka (venture capital), takie jakich - przykładowo - z

powodzeniem dokonuje amerykański fundusz Enterprise Investors w

Polsce.

16

6. Klasyfikacje
bezpośrednich
inwestycji zagranicznych

• W zagranicznej i polskiej literaturze ekonomicznej dużą

popularnością cieszy się w szczególności zaproponowana
przez

J.H. Dunninga

klasyfikacja BIZ według zróżnicowania

motywów podejmowania działalności inwestycyjnej

przez KTN. W myśl tej klasyfikacji wyróżnia się

cztery

następujące typy

zagranicznych inwestycji bezpośrednich:

a)

BIZ poszukujące zasobów

(resource-seeking FDI),

tzn. bogactw naturalnych, zasobów ludzkich (czyli – czynnika

pracy) oraz zasobów produkcyjno-technicznych;

b)

BIZ poszukujące rynków

(market-seeking FDI):

Chodzi o inwestycje nastawione głównie na znalezienie

nowych i rozszerzenie już dostępnych rynków zbytu na

wytwarzane przez KTN towary i usługi;

17

Klasyfikacja BIZ według
Dunninga (c.d.)

•

Klasyfikacja BIZ według Dunninga (c.d)

c)

BIZ podnoszące efektywność

(efficiency-seeking FDI)

dzięki korzyściom skali produkcji (zwłaszcza w krajach Triady),

dywersyfikacji ryzyka działania i obniżce kosztów (np. poprzez

przemieszczanie praco-, materiało- i enegochłonnej produkcji z

KWR do KSR);

d)

BIZ poszukujące strategicznych aktywów i zdolności

(strategic asset-seeking FDI): Realizowane głównie w drodze fuzji i

przejęć istniejących przedsiębiorstw zagranicznych

(konkurencyjnych lub komplementarnych wobec danej KTN).

• Chociaż przytoczony podział BIZ wg motywów ich podejmowania

jest często wykorzystywany do analizy działalności inwestycyjnej
KTN, to można mieć do niego

spore wątpliwości

. Przykładowo w

praktyce trudno jest odróżnić BIZ poszukujące strategicznych

aktywów od inwestycji poszukujących zasobów. Natomiast kategoria

BIZ poszukujących efektywności jest zbyt „pojemna”, bo dążenie do

poprawy efektywności powinno przecież towarzyszyć wszelkim

inwestycjom.

18

Klasyfikacje BIZ według form i
strategii
działania inwestorów

• Podział BIZ

według formy zaangażowania inwestycyjnego

:

a)

typu greenfield

– utworzenie za granicą od podstaw nowej

firmy (np. budowa nowej fabryki),
b)

typu brownfield

- nabycie już istniejącego zakładu

zagranicznego i następnie dokonanie jego pełnej restrukturyzacji
technicznej (np. zainstalowanie wszystkich nowych urządzeń
produkcyjnych w fabryce),
c) BIZ polegające na

kontynuacji działalności nabytej

firmy

zagranicznej bez większej jej restrukturyzacji.

• Typologia BIZ

według zróżnicowania strategii działania

inwestorów w krajach goszczących

:

a)

horyzontalne (poziome)

– prowadzenie takiej samej

działalności jak w kraju macierzystym (takie same metody
wytwarzania i produkty,
choć możliwe zróżnicowanie asortymentowe),

19

Klasyfikacje BIZ według strategii
działania inwestora i kraju
przyjmującego

b)

wertykalne (pionowe)

– firma macierzysta lokuje za granicą

tylko jedno ogniwo łańcucha wartości, przy czym:
-- jeśli np. przedsiębiorstwo przemysłu przetwórczego inwestuje w

obce
kopalnie, jest to BIZ wertykalne wstecznie (backward vertical),
-- jeśli natomiast firma przemysłowa inwestuje w sieć zbytu, wtedy BIZ

wertykalne do przodu (forward vertical),

c)

konglomeratowe

– połączenie wertykalnych i horyzontalnych

BIZ.

• Według

kryterium powiązania BIZ ze strategią rozwoju

kraju goszczącego

I.A. Moosa (2002 r.) dzieli je na następujące

3

kategorie

:

a)

substytucyjne wobec importu

(import-substituting),

b)

proeksportowe

(export-increasing),

20

Klasyfikacja BIZ według pozycji
rynkowej firmy macierzystej KTN

c) podejmowane z inicjatywy (i przy aktywnym
wsparciu) rządu kraju przyjmującego (government-
initiated) głównie
dla poprawy sytuacji płatniczej tego ostatniego.

•

Klasyfikacja BIZ

według strategii i pozycji

rynkowej firmy macierzystej KTN

:

a) ekspansywne (expansionary) – nastawione na
zdobywanie przez KTN nowych rynków zagranicznych,
tj. na ekspansję zewnętrzną,

b) defensywne (defensive) – podejmowane dla obrony
dotychczasowej pozycji rynkowej firmy macierzystej
KTN.