UKŁAD NERWOWY

Budowa układu nerwowego człowieka

•SOMATYCZNY

1. Ośrodkowy (Centralny) układ nerwowy

Zasadniczym jego elementem jest istota biała oraz istota szarą.
Istota biała zbudowana jest z wypustek neuronów, a szara z ciał
komórek nerwowych. W mózgu istota szara stanowi część
zewnętrzna, pod którą umiejscowiona jest istota biała, w
rdzeniu kręgowym natomiast istota szara zlokalizowana jest
pod istotą białą.

Zaliczamy do niego:

•MÓZGOWIE

- Kresomózgowie na obszarze, którego znajduje się kora
mózgowa podzieloną na dwie półkule zbudowaną od zewnątrz z
tzw. istoty szarej, zaś od wewnątrz z istoty białej; W skład
kresomózgowia wchodzą następujące płaty: czołowy,
ciemieniowy, skroniowy, potyliczny. W poszczególnych płatach
znajdują się skupiska neuronów – ośrodki korowe.

-Móżdżek - również podzielony na dwie półkule; odpowiada za
koordynację ruchową i dokładność wykonywanych ruchów;

-Rdzeń przedłużony - na jego obszarze znajdują się ośrodki
odruchowe oraz te odpowiedzialne za mechanizm oddychania
płucnego;

-Międzymózgowie - tworzy je wzgórze wraz z podwzgórzem, które
posiada połączenie z przysadką mózgową;

-Śródmózgowie - mocno zredukowane, gdyż jego funkcje
przejęła kora mózgowa. Na jego obszarze znajdują się
struktury odpowiadające z skurcz i rozkurcz źrenic;

Etapy filogenezy (rozwoju ewolucyjnego) widoczne są w ontogenezie (rozwoju

osobniczym)

Przeszczepy mózgu - możliwe w
przyszłości.
                                                            

Nie będzie czasu na dalszą
naturalną ewolucję mózgu!
Niedługo zaczniemy
naprawiać i udoskonalać
mózgi.

UWAGA!!! – ORGAN NIE UZYWANY ZANIKA 

Co może się stać jeśli mózg przestaje być potrzebny?

Młoda żachwa ma mózg i powrózek nerwowy

Po osiągnięciu dojrzałości

przytwierdza się do skały

Stopniowo wchłania swój mózg

Pozostaje tylko węzeł nerwowy

przydatny do kontroli

filtrowania pokarmu.

•RDZEŃ KRĘGOWY

•OPONY MÓZGOWO - RDZENIOWE

Są to struktury zbudowane z tkanki łącznej, które otaczają mózgowie
wraz z rdzeniem kręgowym. Wyróżniamy trzy rodzaje opon:

A. Twardówkę, która zbudowana jest z dwóch blaszek. Zewnętrzna
funkcjonuje jako okostna czaszki, zaś wewnętrzna jest bezpośrednio
połączona z tkanką nerwową. Razem pełnią rolę osłony mechanicznej;

B. Pajęczynówka znajduję się zaraz pod twardówką. Oddziela te dwie
opony tzw. jama pod twardówkowa;

C. Naczyniówka (opona miękka) w swej strukturze zawiera wiele naczyń
krwionośnych (stąd nazwa). Od pajęczynówki separuje ją tzw. jama pod
pajęczynówkowa, w której znajduje się płyn mózgowo - rdzeniowy
pełniący funkcję buforu przeciw wstrząsowego;

W jego środku podobnie, jak w przypadku rdzenia przedłużonego znajduje
się kanał. Od strony tylnej (grzbietowej) dostają się do niego włókna
czuciowe, a od strony przedniej (brzusznej) - włókna ruchowe. Istota
szara, która w przypadku rdzenia kręgowego, odwrotnie niż w mózgowiu
znajduje się po stronie wewnętrznej, tworzy specyficzną strukturę, którą
można odnieść do przypominającej wyglądem litery H.

•AUTONOMICZNY

Jest podległy działaniu kory mózgowej, Dzieli się go na układ
autonomiczny sympatyczny (współczulny) i parasympatyczny
(przywspółczulny). Występują tutaj zwoje nerwowe. (zwój
nerwowy - skupienie ciał komórkowych wielu neuronów
zlokalizowane poza centralnym układem nerwowym).

Część współczulna i przywspółczulna autonomicznego układu
nerwowego działają antagonistycznie. Co jeden zwęża, drugi
rozszerza, co jeden przyspiesza, to drugi hamuje itd.

2. Obwodowy układ nerwowy

Tworzą go parzyste nerwy mózgowe oraz rdzeniowe, które to wiążą
różne receptory i efektory z ośrodkami odbioru przesyłanych informacji
w mózgu i rdzeniu.
Zalicza się tu także zwoje mózgowe ( zbudowane z neuronów
czuciowych), które są zlokalizowane w bezpośrednim sąsiedztwie
mózgu oraz rdzenia kręgowego.

NEURON

Inaczej komórka nerwowa 
Stanowi on podstawową jednostkę tworzącą układ nerwowy.
W jego skład wchodzą: perikarion (ciało komórki) oraz dwa
rodzaje wypustek dendryty oraz akson.

Dendryty są krótkie, mocno rozgałęzione i występują w dużej
ilości na perikarionie. Jeżeli zaś chodzi o akson to jest to
jedna, długa wypustka.

Stosuję się podziała na neurony:

- Ruchowe - takie za pomocą których przewodzone są impulsy
nerwowe w kierunku odśrodkowym;

- Czuciowe - te neurony przewodzą sygnały od receptorów w
kierunku ośrodkowego układu nerwowego;

- Asocjacyjne - ich zadaniem jest odbiór i przetwarzanie
informacji, które spływają jednocześnie z wielu kierunków.
Odgrywają one bardzo istotna rolę m.in. w procesie uczenia
się. Zlokalizowane są w ośrodkowym układzie nerwowym.

Co to jest SYNAPSA?

Synapsy są miejscami styku pomiędzy neuronami (synapsy
międzyneuronalne), albo pomiędzy neuronami i innymi
komórkami, które przekazują impuls nerwowy (synapsy neuronowe
- efektorowe). Te ostatnie mogą to być synapsy nerwowo -
mięśniowe, jeżeli neuron styka się z komórką mięśniową, nerwowo
- gruczołowe, jeżeli z komórką gruczołu itd. Przekazywanie impulsu
może odbywać się na drodze chemicznej, bądź elektrycznej.
Ponadto wyróżnia się dwa rodzaje błony synaptycznej:
postsynaptyczną, jeżeli jest to błona dendrytu i presynaptyczną,
jeżeli jest to błona znajdująca się na zakończeniu neuronu.
Pomiędzy błonami stanowiącymi element składowy każdej synapsy
znajduje się jeszcze tak zwana szczelina synaptyczna, czyli
przerwa pomiędzy tymi błonami.

KOMÓRKA GLEJOWA

Komórki glejowe mają charakter nabłonkowy i tworzą wyściółkę
komór mózgu i kanału środkowego rdzenia kręgowego. Tworzą
również wypustki cytoplazmatyczne, wnikające między neurony i
pełniące w stosunku do nich funkcje: izolacyjną, podporową i
odżywczą.

Rozwój układu nerwowego w

ontogenezie

• Układ nerwowy formułuje się w 3 tygodniu rozwoju zarodka –

wykształca się cewka nerwowa

• Z doglowowej części cewki nerwowej tworzy się pęcherz mózgowy
• Z pęcherza powstają z czasem półkole mózgowe, móżdżek,

podstawa mózgu i rdzeń pzedłużony

•Z tej części cewki z kt
órej nie powstaje pęcherz
mózgowia powstają rdzeń
kręgowy, nerwy
rdzeniowe i zwoje
nerwowe

4 miesiące:
15 schematów ruchowych, pierwsze specyficzne odruchy.
Reakcje na światło.
Różnicowanie wrażeń smakowych.

5 miesiecy:
Smak w pełni sprawny.
Reakcje na dźwięki

6 miesiąc:
odróżnialny sen i czuwanie, rekacje na mowę.

8 miesiąc:
sen REM i ruchy oczu.

3 miesiąc:

Wszystkie pierwotne obszary są
ukształtowane

Narodziny:

duży mózg sprawia najwięcej
kłopotów, chociaż jego masa
to zaledwie 1/4 mózgu
dorosłego.

Aktywność mózgu (w sensie zużycia energii) rośnie,
w weiku 2 lata osiąga poziom dorosłego,
w wieku 3 lat przewyższa go dwa razy i utrzymuje się do 9-10
roku życia, po czym powoli się zmniejsza by osiągnąć
stabilny poziom koło 18 roku życia.

Maksymalne tempo wzrostu mózgu - 5 miesiąc; do 1 roku po
urodzeniu.

Rok po urodzeniu kora ruchowa łączy się z lędźwiową częścią
rdzenia kręgowego, zanika odruch Babińskiego.

2 lata - masowa reorganizacja kory mózgu, amnezja dziecięca.

6 lat - mózg 3x większy niż w momencie narodzin.
Ok. 12 lat - stabilizacja płatów czołowych.

Ok. 20 lat - koniec reorganizacji, niewielkie zmiany przez całe
życie.

Każdy ma inny mózg, nawet bliźnięta jednojajowe.
Odżywianie, zatrucia chemiczne, skład chemiczny wód
płodowych ma wpływ na rozwój mózgu.

Pamięć

-proces odpowiedzialny za rejestrowanie, przechowywanie i
odtwarzanie własnych doświadczeń życiowych,
-zdolność przechowywania informacji i późniejsze jej
wykorzystanie,
-zlokalizowana w różnych częściach mózgu
-wyróżniamy pamięć:
proceduralną- tj. wykonywanie pewnych czynności np. jazda na
rowerze, pływanie,
deklaratywną- odpowiedzialną za naszą świadomość (pozwala
pamiętać rzeczy i zdarzenia),
*emocjonalna- pozwala zapamiętywać pewne zdarzenia na tle
nastroju.

Układ limbiczny- jest odpowiedzialny za zapamiętywanie,
- składa się z dwóch struktur: hipokamp i jądro migdałowate- tworzą
zespół wspólnie przetwarzający dane pamięciowe.
Hipokamp- „katalog naszej biblioteki pamięci”
- odpowiada za przechowywanie treści niezwiązanych z emocjami,
-przyporządkowuje wspomnienia do poszczególnych miejsc w sieci
pamięci różnych rejonów mózgu, (dojrzewa do ok. 3 r. ż).
Jądro migdałowate- nadaje zdarzeniom ładunek emocjonalny,
-dojrzewa zaraz po urodzeniu.

* nieświadome emocje- te które przeżyliśmy do 3 r. ż, zostały
zapisane w ciele migdałowym i nie możemy ich sobie przypomnieć,
bo nie zostały zapisane w hipokampie.
*zdarzenia którym towarzyszyły stany emocjonalne pamiętamy
lepiej- na zapamiętywanie ma wpływ adrenalina i DHAE- (hormon
młodości wydzielany podczas takich stanów przez nadnercza,)
*za sprawą hormonów uspakajających w sytuacjach stresowych
może dojść do wyłączenia świadomości, a tym samym nie pamiętania
pewnych wydarzeń.

Wyróżniamy:
Pamięć długotrwała - lata.
Pamięć krótkotrwała, robocza, operacyjna - do minut, przy ciągłym odświeżaniu godzin.
Pamięć natychmiastowa, ikonograficzna, pętla fonologiczna - do kilku sekund.
Pamięć rozpoznawcza
Pamięć opisowa (deklaratywna): epizodyczna i semantyczna
Pamięć nieopisowa (niedeklaratywna)

Pamięć natychmiastowa- receptor odbiera informacje i zamienia na
impulsy nerwowe -> następnie informacja zostaje przekazana drogami
swoistymi i nieswoistymi do kory mózgowej, do układu LIMBICZNEGO i
do innych struktur przodomózgowia. Krążenie tego impulsu pomiędzy
strukturami warunkuje powstanie tej pamięci,

Pamięć świeża - stanowi ją przechowywanie śladów po odebranym
bodźcu przez kilka minut,

Pamięć trwała- podczas, gdy impuls krąży pomiędzy korą mózgową, a
strukturami układu limbicznego zachodzi proces konsolidacji, (trwa na
tyle długo, aby doszło do powstania nowych połączeń synaptycznych
pomiędzy neuronami).
W trakcie konsolidacji następuje 100-krotne zmniejszenie informacji
zapamiętanej stosunku do informacji odebranej –pamięć jest wybiórcza!

Proces zapamiętywania: informacje z pamięci sensorycznej
przenoszone są do pamięci krótkotrwałej następnie do pamięci trwałej.

Uczenie się

•to proces, który prowadzi do względnie trwałej zmiany zachowania lub
możliwości zachowania, opierającego się na doświadczeniu,

• wyższa czynność nerwowa, która wiąże się z polami kojarzeniowymi,

•podstawowa funkcja umysłu polegające na zdobywaniu wiedzy i w
efekcie informacji, umiejętności, kompetencji i nawyków.

-wyróżniamy u.: świadome, nieświadome, zamierzone bądź
niezamierzone.
- pamięciowe, przez rozwiązywanie problemów, metoda prób i
błędów, sensoryczne – odruchy bezwarunkowe, naśladownictwo,
uboczne - mimowolne itd.
-uczymy się przez zmysły ( bez informacji docierających z nich do
centralnego układu nerwowego nie ma mowy o rozwoju!)
-ważne jest skupienie uwagi- możliwe dzięki interakcji pomiędzy
tworem siatkowym, niższymi strukturami mózgu i ośrodkami korowymi.

Uwaga- polega nie tyle na uczestnictwie w bieżącej działalności, ale
również na zdolności zignorowania innych informacji odbieranych przez
narządy zmysłów.

ZMĘCZENIE

- reakcja obronna organizmu zapobiegająca przemęczeniu,
przeciążeniu, ustępuje po odpoczynku, śnie, (stan fizjologiczny
prawidłowy),
- przejściowe zmniejszenie zdolności do pracy spowodowane
przez brak rezerw energetycznych. (w czasie zamiany cukru w
energię, organizm wytwarza też kwas mlekowy, który gromadzi
się w mięśniu używanym w danej chwili i wywołuje uczucie
zmęczenia),

-spowodowane intensywną pracą mięśni, w następstwie której
zachodzą określone zmiany biochemiczne. (zmiany
czynnościowe dotyczą także układu nerwowego i humoralnego
przez co zakłócona zostaje homeostaza).

Zmęczenie jest spowodowane następującymi czynnikami:
• niedotlenienie pracujących tkanek,
• gromadzenie się metabolitów beztlenowej przemiany materii,
• wyczerpanie się zasobów glikogenu w mięśniach,
• przesunięcia jonowe,
• hipoglikemia,

PRZEMĘCZENIE

-stan patologiczny, nie ustępuje po śnie i odpoczynku,

-przewlekły stan zaburzenia homeostazy ustroju,
- reakcją fizjologiczna chroniąca przed dalszą zbyt
intensywną pracą,

-wyróżnia się dwa rodzaje zmęczenia - ośrodkowe
(ogólne) oraz obwodowe (mięśniowe).

Objawy przetrenowania są następujące:

utrata chęci do wykonywania danej czynności ruchowej (pracy, ćwiczeń
fizycznych), senność, brak łaknienia, utrata uczucia radości mięśniowej,
nerwice wegetatywne, chwiejność emocjonalna, spadek masy ciała,
obniżenie pojemności życiowej płuc, zaburzenia czynności serca,
zaburzenia koordynacji ruchów.

Zaburzenia układu nerwowego

-choroby układu nerwowego mogą się rozwijać jako schorzenia:

• pierwotne

• wtórne jako powikłanie innego schorzenia, którego pierwotne
ognisko mieści się poza tym układem.

*układ nerwowy ( obok innych może być też wciągany przez chorobę
ogólnoustrojową, tj. taką, w której zajmowane są różne narządy i układy, w tym
układ nerwowy np. przez miażdżycę).

Choroby układu nerwowego mogą dotyczyć jego części:

•ośrodkowej - urazy, guzy, udary, padaczka, neuroinfekcje, wady
rozwojowe,

• obwodowej -uszkodzenia, zapalenia nerwów, zespoły korzeniowe,

*

są też takie schorzenia neurologiczne, w których dochodzi jednocześnie do

uszkodzeń części ośrodkowej i do zmian "na obwodzie" np. w stwardnieniu
rozsianym.

OSTRE ZABURZENIA W CZYNNOŚCI UKŁADU
NERWOWEGO

Porażenia nerwów obwodowych jest dosyć
częstym schorzeniem, często o przewlekłych,
poważnych skutkach.

Najczęstszymi jednostkami chorobowymi są:
porażenia splotu ramiennego,
porażenia nerwu strzałkowego,
porażenie nerwu promieniowego,
porażenie nerwu twarzowego.

Epilepsja- padaczka

Napad padaczkowy - jest wyrazem przejściowych zaburzeń czynności
mózgu, polegających na nadmiernych i gwałtownych, samorzutnych
wyładowaniach bioelektrycznych w komórkach nerwowych.

-objawia się jako różnego rodzaju napady z drgawkami a nawet
utratą przytomności wynikającymi z zaburzeń czynności mózgu,
-częstotliwość napadów padaczkowych jest zróżnicowana, ( od
kilku w ciągu roku do kilku napadów w ciągu jednego dnia),
- jest poprzedzona wieloma zaburzeniami wegetatywnymi i
zmysłowymi: np. odczuwanie przykrych zapachów,
przyspieszone tętno, dzwonienie w uszach, błyski przed oczyma,
zaczerwienienie twarzy, stany lękowe czy drętwienie kończyn,
- występują toniczne skurcze, którym towarzyszy prężenie ciała,
zatrzymanie oddechu i sinica,
* drgawki kloniczne- następny etap napadu , toczenie piany z
ust i przygryzanie języka a często nawet mimowolne oddanie
moczu. Stan ten kończy się stanem pomrocznym lub głębokim
snem.

Przyczyny napadów padaczkowych o
charakterze prostym :

-czynniki genetyczne( wrodzona podatność): zaburzenia w rozwoju
płodu, w przebiegu ciąży, wcześniactwo, niedotlenienie mózgu, urazy
okołoporodowe, choroby ciężarnej matki
(2- 20 r. ż)
- skutek urazów okołoporodowych: urazów czaszki w wypadkach,
stanów zapalnych mózgu i opon mózgowych czy zatruciach.
- skutek urazów mechanicznych i guzów mózgu. ( 20- 55 r. ż.)
- zaburzenie w krążeniu mózgowym, zanik tkanki mózgu a nawet
miażdżyca naczyń mózgowych czy alkoholizm (po 55 r. ż)
- skutek szybko występujących po sobie krótkich dźwięków czy błysków
światła, np. pod wpływem zbyt długiego oglądania telewizji z bliskiej
odległości- tak zwana padaczka telewizyjna.

Przyczyny napadów padaczkowych o charakterze
wieloobjawowym

:

• złudzenia węchowe, złudzenia wzrokowe lub słuchu,

•automatyzmy ruchowe (mlaskanie, żucie),

•natręctwa psychoruchowe z elementami codziennych
czynności,

•napady lęku i natrętne myśli,

•zaburzenia naczynioruchowe (nagłe zaczerwienienie albo
zblednięcie),

•napady podniecenia oraz agresji, które mogą być zagrożeniem
dla otoczenia - w bardzo skrajnych przypadkach.

Mózgowe porażenie dziecięce

-to zespół przewlekłych i niepostępujących zaburzeń
ośrodkowego układu nerwowego (zwłaszcza ośrodkowego
neuronu ruchowego),

-powstałych w wyniku uszkodzenia mózgu przed, po i w czasie
porodu,

-przyczyny: niedotlenienie, złe położenie płodu oraz
wcześniactwo, patologia porodu, okresu rozwoju i dojrzałości
ośrodkowego układu nerwowego w momencie zadziałania
szkodliwego czynnika.

-objawy:

• u noworodków: asymetria w ułożeniu ciała, nadmierna
wiotkość mięśni, trudność w połykaniu pokarmów, drgawki;

• w drugim i trzecim kwartale życia: brak przejawiania
typowych dla tego wieku form aktywności tj. podnoszenie
główki, przewracanie się na boki, pełzanie, wyciąganie rączek,
wokalizacja głosek i sylab, (objawy uwidoczniają się nieco
później w uszkodzeniach mniejszego stopnia).

Rodzaje mózgowego porażenia dziecięcego

• Porażenie połowicze (hemiplegia) -zaburzenie postawy, ruchów i
napięcia mięśniowego dotyczy jednej strony ciała: prawej lub lewej.
Jedna strona jest słabsza. Charakteryzuje się specyficznym
spastycznym (zgięciowym) ustawieniem ręki i nogi. Czasami po
stronie zaburzonej występują trudności z czuciem, dotykiem,
ciężarem; mogą być także ograniczenia w polu widzenia.

•Porażenie obustronne (diplegia)- obejmuje najczęściej kończyny
dolne. Ręce są dość sprawne, choć precyzyjne ruchy: pisanie, szycie,
majsterkowanie mogą sprawiać trudności. Chodzenie jest bardzo
utrudnione; dzieci poruszają się charakterystycznie, na palcach, z
przywiedzionymi kolanami; czasami chorzy muszą sobie pomagać
balkonikiem albo kulami.

•Porażenie czterokończynowe (quadriplegia) -zaburzenia
postawy i ruchów dotyczą całego ciała: głowy, tułowia i kończyn.
Dzieci mają zazwyczaj duże trudności z utrzymaniem głowy oraz z
kontrolą mięśni okoruchowych (nie mogą dowolnie fiksować wzroku);
mogą też występować trudności w gryzieniu, połykaniu i
wykonywaniu ruchów artykulacyjnych, z powodu porażenia mięśni
języka, gardła, warg. Dzieci nie utrzymują postawy pionowej, w
zależności od zaburzenia mogą tylko leżeć, pełzać albo siedzieć.

•Postać pozapiramidowa mpd -najbardziej charakterystyczną
cechą są ruchy mimowolne, zwłaszcza obejmujące mięśnie twarzy,
artykulacyjne i całej głowy. (rzadziej spotykana)

Mózgowemu porażeniu dziecięcemu może towarzyszyć:

• Zaburzenia dotyczące narządu wzroku (zez), słuchu

•Deficyty neurorozwojowe

•Padaczka

•Upośledzenie umysłowe

•Zaburzenia mowy

Ponadto wśród objawów towarzyszących można wymienić: 
 

•Zaburzenia połykania

•Refluks żołądkowo - jelitowy

•Zaburzenia wchłaniania

•Zaparcia

•Przykurcze stawowe i skoliozę, która często wymaga
postępowania chirurgicznego

Niepełnosprawność intelektualna

- obniżenie poziomu rozwoju intelektualnego,

- zamiennie używa się terminu niepełnosprawność umysłowa.
(dawniej niedorozwój umysłowy, upośledzenie umysłowe, oligofrenia,
obniżenie sprawności umysłowej),

- zaburzenie rozwojowe polegające na znacznym obniżeniu ogólnego
poziomu funkcjonowania intelektualnego, któremu towarzyszy deficyt w
zakresie zachowań adaptacyjnych (w szczególności niezależności i
odpowiedzialności).

-zróżnicowany stopień: niepełnosprawności, zaburzenia sprawności
motorycznej, zaburzenia zachowania, motywacji i emocjonalności,

- różnorodne: powody, przyczyny, obraz kliniczny, dynamika przebiegu,
prognoza, stan wiedzy naukowej,

-elementem wspólnym jest uszkodzenie funkcji centralnych, tzn.
utrata sprawności ośrodków mózgowych kierujących i
koordynujących percepcją, poruszaniem się i integracją
wszystkich pozostałych funkcji ( A. Fröhlich)

O głębokim upośledzeniu umysłowym świadczą

:

-ilorazy inteligencji wahające się w granicach od 0 do 19 lub od
0 do 24;
- ilorazy rozwoju poszczególnych sprawności intelektualnych,
które w zależności do stosowanej techniki pomiaru mogą wahać
się w granicach od 0 do 19 ;
- ilorazy dojrzałości społecznej, mierzonej np. Skalą Dojrzałości
Społecznej E. Dolla, wahające się w granicach od 0 do 23;

- jako osoby dorosłe, na ogół nie przekraczają ogólnego poziomu
niepełnosprawności intelektualnej (tj. wieku inteligencji) 3-
letniego dziecka, a ich przystosowanie społeczne 4 – letniego
dziecka o prawidłowym rozwoju intelektualnym i społecznym”.
!!! Bardzo istotna jest jak najszybsza i jak najlepsza rehabilitacja
osoby upośledzonej w stopniu głębokim !!!

(wg. J.Kostrzewskiego

)

Plastyczność mózgu (neuroplastyczność)

-zdolność do ulegania trwałym zmianom w procesie rozwoju,
kompensacji oraz uczenia się,

- odbywa się to poprzez reorganizację (tworzenie i obumieranie)
połączeń synaptycznych między neuronami, w odpowiedzi na
wpływające z zewnątrz lub wewnątrz źródeł bodźce,

-leży u podstaw zdolności mózgu do adaptacji,
samonaprawiania, uczenia się oraz procesów pamięciowych.

- objawia się jako:
plastyczność rozwojowa – związana z dojrzewaniem organizmu,
plastyczność kompensacyjna – związana z uszkodzeniami
obwodowymi i centralnymi,
plastyczność pamięciową - związana z okresowym lub stałym
nasileniem określonych bodźców czy też z procesem uczenia się
i pamiętania.

**odkrycie plastyczności kompensacyjnej stało się nadzieją dla
osób, u których nastąpiło uszkodzenie mózgu. Stwierdzono
bowiem, że plastyczność kompensacyjna odpowiedzialna jest za
efekty naprawcze po takich uszkodzeniach!

Reorganizacja kory mózgu może zachodzić jednocześnie na
różnych poziomach:

• lokalnie – w rejonach sąsiadujących z uszkodzeniem,

• w nieuszkodzonych obszarach tej samej półkuli mózgu,

• w obszarach nietkniętej półkuli mózgu

Omawiany proces reorganizacji kory mózgu zachodzi w sposób
naturalny podczas uczenia się nowych umiejętności.
Wykorzystuje go również rehabilitacja jako proces
ukierunkowanego uczenia.

Kluczowym aspektem w rehabilitacji jest:

-wzbogacenie otoczenia chorej osoby,

-nieustanny trening wpływający na pobudzanie aktywności
neuronów,

-Dawanie szansy do różnej formy aktywności.

Powrót do zdrowia na skutek neurorehabilitacji jest związany z
zachodzeniem zmian w organizacji mózgu!!

BADANIA KOMPETENCJI SPOŁECZNYCH

OSÓB Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ

INTELEKTUALNĄ

Wg Kościelskiej
Wnioski wynikające z rozważań:
Rozwój społeczny ludzi z upośledzeniem umysłowym dokonuje się w
wielu wymiarach.
Osiągnięcia rozwojowe są dwubiegunowe (pozytywne i negatywne):
człowiek - zwierze, przystosowany - nieprzystosowany, moralny -
zdemoralizowany, zrównoważony - znerwicowany, dojrzały - infantylny,
uspołeczniony - pasożyt.
Zasady pomiaru rozwoju społecznego nie są ujednolicone.
Relacje miedzy upośledzenie umysłowym, a rozwojem społecznym są
niejasne - większość zakłada, że występuje zaburzone rozwoju
społecznego u osób obarczonych upośledzeniem

Ważna jest przystosowanie społeczne. Polega na sprostaniu wymaganiom
społecznym. Rozwój społeczny ma cztery różne znaczenia:

•uczłowieczenia,

•przystosowanie społeczne (przystosowanie szkolne i pracownicze),

•nabywanie kompetencji interpersonalnych (rozumienie znaczenia
sytuacji społecznej),

•stawanie się użytecznym człowiekiem społeczności (samodzielność,
odpowiedzialność za słowo).

Rozwój samodzielności wiąże się z niezależnością od otoczenia, wolnością
i obywanie się bez pomocy z zewnątrz. Odnosi się do wielu dziedzin
rozwoju człowieka:
•sprawności motorycznej,
•wiedzy o rzeczywistości (przygotowanie posiłku, pranie, sprzątanie),
•umiejętności wykorzystania i przetwarzania informacji,
•ustosunkowanie do działania.

Z. Bartkowicz stwierdza:

•cechy psychiczne upośledzonych umysłowo mogą ułatwić ich
wykolejenie się i przestępczość, lecz dzieje się tak wtedy, gdy są oni
narażeni na oddziaływanie niekorzystnych wychowawczo układów
rodzinnych i niepomyślnej sytuacji szkolnej,

•podobnie jak żaden psychopata, tak i żaden upośledzony umysłowo nie
stanie się przestępcą, jeśli będzie się wychowywał w korzystnych
wychowawczo środowiskach, które zapewniają mu szansę osiągnięcia do
jego możliwości sukcesów oraz czynnego i produktywnego
partycypowania w życiu społecznym, nie dopuszczą do aktywizowania się
niepożądanych społecznie cech i sposobów zachowań.

•Test psychologiczny

Powinno to być narzędzie obiektywne, wystandaryzowane,
trafne, rzetelne i znormalizowane, wyposażone w reguły
obliczenia wartości mierzonej cechy oraz jasno określające
zakres i rodzaj dopuszczalnych zachowań ze strony
diagnosty.

BADANIA KOMPUEROWE

Oprogramowanie tego typu ułatwia oraz automatyzuje
długotrwały proces przeprowadzania testu, jednocześnie
zapewniając o bezstronności i obiektywności wyników.

Przykładowe testy

psychologiczne:

• MMPI - jeden z najczęściej używanych psychologicznych

testów osobowości. Obecnie jest używana wersja 2 testu

(MMPI-2). Zawiera ona 566 pytań, na które należy

odpowiedzieć "prawda" lub "fałsz". W wyniku daje trzy skale

kontrolne, dziesięć skal klinicznych i kilkadziesiąt podskal.

Każda skala i podskala testu jest normalizowana do skali

tenowej.

- Skale kontrolne mają na celu sprawdzenie, czy jego wyniki

mają szansę być uznane za prawdziwe (np. czy badany nie

kłamał).

- Skale kliniczne

Hd – Hipochondria

D – Depresja (Wskaźnik poziomu nastroju.)

-Hy – Histeria

-Pd – Psychopatia (Mierzy poziom zaburzeń

psychopatycznych/socjopatycznych)

-Mf – Męskość/kobiecość (Mierzy zaburzenia tożsamości płciowej -

kobiecość w przypadku mężczyzn, męskość w przypadku kobiet.)

Pa – Paranoja (Mierzy poziom zaburzeń
paranoidalnych.)
-Pt – Psychastenia
-Sc – Schizofrenia
-Ma – Mania
-Si – Introwersja społeczna (Wycofywanie się z życia
społecznego, nieśmiałość.)

Niektóre skale kliniczne mają dodatkowo podskale np.
podskale do społecznej introwersji:

Si1 - Poczucie niższości - dyskomfort osobisty
Si2 - Dyskomfort w kontaktach z innymi
Si3 - Stateczność - sztywność
Si4 - Nadwrażliwość
Si5 - Nieufność
Si6 - Zainteresowanie wyglądem fizycznym i funkcjonowaniem
ciała

Test Rorschacha, test plam atramentowych, Ro - test
projekcyjny,
Na podstawie testu wnioskuje się o nieświadomych treściach
psychicznych, cechach osobowości i zaburzeniach psychicznych
(jest on używany w diagnozie klinicznej).

Test składa się z 10 tablic z plamami
atramentowymi (5 szaroczarnych, 2
szaroczerwone i 3 kolorowe).

Tablice prezentuje się osobie badanej,
która opowiada, co na nich widzi. W
odpowiedziach bierze się pod uwagę:

interpretowany obszar (całość, części)

determinantę odpowiedzi (kształt, barwa,
pozorny ruch)

poziom formy (zgodność obrazu z
bodźcem)

treść (ludzie, zwierzęta etc.).

Mierzony jest także czas reakcji na
poszczególne tablice. Wypowiedzi są
klasyfikowane według klucza, na
podstawie którego tworzony jest tzw.
psychogram.

• KWESTIONARIUSZ KOMPETENCJI SPOŁECZNYCH (KKS)

KKS służy do oceny kompetencji społecznych

rozumianych jako nabyte umiejętności warunkujące

efektywność funkcjonowania człowieka w różnych

sytuacjach społecznych. Oprócz wskaźnika ogólnego,

kwestionariusz dostarcza też trzech wskaźników

szczegółowych, określających poziom kompetencji

ujawnianych w: sytuacjach ekspozycji społecznej,

sytuacjach wymagających asertywności oraz

sytuacjach bliskiego kontaktu interpersonalnego.

Normy: normy stenowe dla młodzieży licealnej (16-19

lat), studentów oraz dorosłych osób pracujących.

• SKALA INTELIGENCJI WECHSLERA DLA DZIECI (WISC-

R) ORAZ  SKALA INTELIGENCJI WECHSLERA DLA

DOROSŁYCH

Skala służy do pomiaru poziomu inteligencji ogólnej i

składa się z sześciu testów słownych (Wiadomości,

Podobieństwa, Arytmetyka, Słownik, Rozumienie oraz

Powtarzanie Cyfr jako test zastępczy) i sześciu

testów bezsłownych (Uzupełnianie Obrazków,

Porządkowanie Obrazków, Wzory z Klocków,

Układanki, Kodowanie oraz Labirynty jako test

zastępczy).

Test najczęściej stosowany w przypadku trudności

szkolnych, problemów dyslektycznych oraz dla

uczniów zdolnych w celu określenia ich poziomu

inteligencji i maksymalnego wykorzystania

potencjału intelektualnego

.

Narządy zmysłów

Rodzaj czucia

funkcja

Narządy zmysłów

TELECEPTYWNE

-odbiera bodźce
-działa z pewnej odległości

-powonienie
-wzrok
-słuch

EKSTEROCEPTYWN
E

-odbiera bodźce
z powierzchni skóry

-dotyk
-ból
-ucisk
-ciepło
-zimno
-czucie smaku

PRIOPRICEPTYWN
E

-przekazuje bodźce o stanie
układu kostno-stawowego oraz
ruchu całego ciała

-układ szkieletowy i
mięśniowy
-błędnik

INTEROCEPTYWNE

-znajdują siew narządach
wewnętrznych

-zmiany mechaniczne
-zmiany chemiczne

Wzrok

• 1 m. ż. (końcówka) zarodek posiada zawiązek soczewki oka,

• 2 m. powstają zawiązki powiek, zaczynają formować się gruczoły łzowe,

przekształca się pęcherzyk oczny,

• 3 m. rozwijają się wszystkie elementy nerwowe siatkówki

• ok. 9 m. koniec rozwoju peryferycznej części siatkówki

• Do ok.. 10 r. ż. następuje dalszy rozwój siatkówki

Budowa oka:

-zewnętrzna warstwa oka: w przedniej części znajduje się przezroczysta

błona zwana rogówką, natomiast w pozostałej nieprzezroczysta twardówka.

-środkowa warstwa oka: stanowi ja naczyniówka, jej przednia część

zbudowana jest z ciała rzęskowego i tęczówki.

błona wewnętrzna gałki: w przeważającej części zbudowana jest z siatkówki.

Droga promieni świetlnych

• Promień świetlny trafia przechodzi przez rogówkę (przezroczysta soczewka)

następnie trafia na tęczówkę (przybiera ona najczęściej barwę niebieska,

zieloną czarną lub brązową) i przez mały jej otwór zwany źrenicą przechodzi

do soczewki.

Tęczówka- reguluje wielkość źrenicy czyli ilość
światła jaka dostaje się do oka. W ciemności się
rozkurcza, powodując rozszerzenie źrenicy
(odwrotnie w jasnym świetle). Źrenica mogą się
powiększać również pod wpływem emocji.

Soczewka na którą trafią promienie słoneczne różni
się od rogówki tym, że jest miękka i zmienia swój
kształt. Gdy patrzymy w dal staje się bardziej płaska
(zakrzywiona, kiedy przedmiot jest blisko).

Światło załamane przez soczewki przechodzi przez galaretowata
substancję zwaną ciałem szklistym. Następnie trafia na siatkówkę,
która zbudowana jest ze światłoczułych receptorów zwanych
pręcikami i czopkami.

pręciki- wrażliwe na światło, nie odróżniają barw poza niebieska i
zieloną.
czopki- różnicują barwy, umożliwiają ostrzejsze widzenie.

Oko ludzkie zawiera ok. 120milionów komórek zmysłowych (pręcików) i 6
milionów czopków.

Największa ostrość widzenia uzyskujemy, gdy obraz pada na środkową
część siatkówki zwaną plamką żółtą.
Obraz , który pada na siatkówkę jest odwrócony, dopiero w mózgu
następuje prawidłowy odbiór.
W siatkówce, dzięki procesom biochemicznym sygnały są
zmieniane i przez włókna nerwowe przesyłane do mózgu. Pełne
widzenie ma miejsce kiedy dojdzie do połączenia informacji ze
wszystkich płatów kory mózgowej. Obraz z oczu przekazywany jest w
ten sposób, iż część obrazu z każdego oka trafia do prawej półkuli, a
druga jego część do lewej. Linia pionowa przebiega przez punkt
fiksacji wzroku i wyznacza te części. Obraz z każdego oka jest trochę
inny. Dzięki nakładaniu się tych obrazów, rozróżniamy nie tylko
sylwetkę przedmiotów, ale ich trójwymiarowy kształt.

Zaburzenia wzroku
Przyczyny: zła budowa i funkcjonowanie oka, nerwów przewodzących
impulsy do mózgu lub odpowiednich ośrodków kory mózgowej.

Najczęściej spotykane zaburzenia widzenia:
Wady refrakcji oczu- nieprawidłowe skupienie promieni, obraz
powstający na siatkówce jest nieostry.
Krótkowzroczność- obraz tworzy się przed siatkówką w ciele
szklistym.
Dalekowzroczność- obraz tworzy się za siatkówką
Astygmatyzm- rogówka ma nierówne promienie krzywizny w dwóch
płaszczyznach, promienie skupiają się w dwóch lub więcej
płaszczyznach.
zez - osłabienie mięśni ocznych- zmiana kąta patrzenia jednego oka
względem drugiego.
wady wrodzone, np. daltonizm
Wady koryguje się za pomocą odpowiednio dobranych szkieł.
Wady związane z uszkodzeniem dróg nerwowych przewodzących
impulsy do kory mózgu lub uszkodzeń w samym mózgu (mimo
sprawnie działającego aparatu optycznego oka)- ma miejsce przy
uszkodzeniach mózgu np. następstwo wylewu
Zaburzenia analizatora wzrokowego (znajdującego się w korze
mózgu)- nieprawidłowe spostrzeżenie, zapamiętywanie i
odwzorowywanie. U dzieci, które dopiero zaczynają naukę z. polega na
np.: myleniu liter podobnych optycznie (m- n), przestawianiu liter,
pisaniu pismem zwierciadlanym, gubieniu literek, popełnianiu błędów
ort.-gorsza pamięć wzrokowa, kłopotach w nauce przedmiotów.

Słuch

• Reagujemy na fale dźwiękowe od 15 (szepty) do 140 decybeli (odrzutowiec);

< 100 decybeli możliwość uszkodzenia ucha.

• Już w życiu wewnątrzmacicznym reagujemy na głos matki.

• Z wiekiem zmysł ulega pogorszeniu,( części kostne ucha stają się mniej

ruchome, dochodzi do uszkodzenia błony bębenkowej.

Narząd słuchu

• Ucho zewnętrzne- (małżowina, przewód słuchowy zewnętrzny),

• Ucho środkowe (jama bębenkowa, kosteczki słuchowe),

• Ucho wewnętrzne (błędnik)
Małżowina działa jak odbiornik fal dźwiękowych, które wchodząc do

przewodu słuchowego zew. wywołują wibracje błony bębenkowej, która

oddziela ucho zew. od środkowego. Drgania są następnie przenoszone za

pomocą kosteczek słuchowych przez okienko owalne, łączące ucho środkowe

z uchem wew. Błędnik zbudowany z przedsionka, kanalików półkolistych oraz

z niewielkiego przewodu wypełnionego płynem- ślimakiem. Wewnątrz jego

znajduje się narząd Cortiego, który zawiera komórki czuciowe. Pobudzenie

tych receptorów powoduje powstanie impulsu, który jest przenoszony przez

nerw słuchowy do mózgu. W odpowiednich ośrodkach kory mózgowej jest on

odbierany, analizowany i rozpoznawać jako dźwięk.

Zaburzenia

• percepcji słuchowej u dzieci- tylko poszczególne dźwięki są
dobrze słyszalne, występują problemy z pisaniem ze słuchu oraz
wychwyceniem dźwięków z potoku mowy.

• niedosłuch- nieprawidłowe przewodzenie lub odbiór dźwięków.
Częstość występowania niedosłuchu rośnie z wiekiem, mogą mu
towarzyszyć inne objawy np. szumy uszne lub zawroty głowy.

• głuchota, utrata zdolności słyszenia i rozróżniania dźwięków.
Głuchota nie jest chorobą, lecz objawem lub skutkiem różnych chorób
ucha, nerwu 8 słuchowego, i dróg nerwowych ośrodkowego układu
nerwowego. Wyróżniamy: głuchota- przewodzeniową- zaburzenie
przekazywania dźwięków do ucha wewnętrznego, najczęściej w
wyniku uszkodzenia błony bębenkowej lub kosteczek słuchowych
czynnościowa- po urazie psychiczny u osób wrażliwych mimo braku
organicznego uszkodzenia np. w histerii.

Najczęstsze rodzaje głuchoty:

1) dziedziczna.
2) wrodzona - powstaje w życiu płodowym na skutek wad
rozwojowych lub choroby ucha przebytej podczas ciąży.
3) nabyta - wynika z działania czynników uszkadzających narząd
słuchu w życiu pozapłodowym.

Dotyk

- zakończenia nerwowe w skórze pozwalają odbierać różnorodne wrażenia: ból, zimno,

ucisk.

- najwięcej zakończeń jest w skórze dłoni, podeszwie stopy, warg ( w korze czuciowej

jest to obszar mózgu najbardziej rozwinięty).

- skóra rozwija się z tego samego listka zarodkowego co układ nerwowy.
-receptory te są pobudzane jeszcze w życiu płodowym
-narząd jest szczególnie rozwinięty w okresie niemowlęcym i wczesnego dzieciństwa (lb.

komórek wrażliwych na dotyk jest dużo większa niż u dorosłego człowieka.

-receptory dotykowe są ściśle związane z ludzkim erotyzmem. (pobudzanie tzn. okolic

erogennych).

-

odczuwanie bólu: bodziec bólowy może mieć charakter bodźca mechanicznego,

biologicznego, chemicznego, elektrycznego. Musi być odebrany przez grupę

receptorów-. One przekazują go do rdzenia kręgowego, stamtąd do ośrodka bólu w

mózgu czyli wzgórza. Wzgórze wysyła impulsy do trzech okolic mózgu, które oceniają

doznania bólu

•

w płacie czołowym bodziec zostaje rozpoznany jako ból

•

w płacie ciemieniowym zostaje dokładnie zlokalizowany

•

w układzie limbicznym przybiera wymiar cierpienia-uzyskuje zabarwienie emocjonalne.

Zaburzenia
Brak receptorów bólu- wrodzony brak wrażliwości na ból ( brak informacji o urazach,

stanach zapalnych, osoby nie potrafią zmieniać pozycji ciała, tak aby uniknąć

przeciążenia stawów.9 przedwczesna śmierć na przewlekłe zapalenie stawów.

Smak

- receptory smaku występują u płodu od 6 m.
- noworodki posiadają większą powierzchnie odbioru
wrażeń smakowych niż dorośli, kubki smakowe

występują

na całym grzbiecie języka
-wrażliwość smakowa rozwija się z wiekiem
- człowiek dzięki skupionym w kubkach smakowych

receptorom odróżnia cztery podstawowe smaki:

słodki, kwaśny, słony i gorzki.

- *rzadko odczuwamy czysty smak- w normalnych

warunkach kojarzy się on zawsze z zapachem

Ruch

Układ przedsionkowy i priproceptory

zlokalizowane są we wrzecionach

nerwowo-mięśniowych, w ścięgnach, na

powierzchni stawów w okostnej, pracują

prawie automatycznie (chodzenie).

• są niezbędne w rozwoju ruchowym (rozwój

mięśni, stawów).

• informują o relacji ciała do siły grawitacji

• ( kierunek w jakim idziemy).

• stanowią podstawę w rozwoju równowagi,

koordynacji, małej motoryki( pisanie) jak i

dużej (sport).

Zmysł powonienia

W miejsce węchomózgowia człowiek

wykształcił kresomózgowie, dzięki

któremu: myślimy, podejmujemy decyzje,

odczuwamy emocje itd.

Drogi węchowe są w bliskim sąsiedztwie

struktur odpowiedzialnych ze emocje –

dlatego kojarzymy zapach z konkretnymi

przeżyciami.

Dorosły wyróżnia od 2000 do 4000 różnych

zapachów;

Funkcje: ostrzegawcza, informacyjna

Zmysł równowagi

układ przedsionkowy- stanowią go przewody

półkoliste w uchu wew., dostarcza on informacji
o sile ciążenia ziemskiego (w normalnych
warunkach dzieje się w sposób nieświadomy),
przypominamy sobie o nim w momencie np.
upojenia alkoholowego, czy choroby morskiej.
Przejawia się jako: utrata zdolności prawidłowej
orientacji w przestrzeni- to co jest odbierane
przez narząd wzroku i dotyczące grawitacji nie
zgadza się. Zaburzenia w tym układzie mogą
być przyczyną trudności w uczeniu się.

Mowa

• umiejętność wrodzona,

• przyswajamy ją sobie od najbliższego otoczenia, przez naśladownictwo tzn.

zostają zostawiają ślady słuchowe w jego mózgu,

• największe znaczenie w procesie przyswajania mowy ma słuch,
• dziecko uczy się stopniowo koordynować ruchy różnych grup mięśniowych

narządów mownych

.

Proces rozwoju mowy

okres melodii (do 1. roku życia) stadium przedjęzykowe:
- głużenie (2-3 m. ż.) -nieświadome ćwiczenia narządów artykulacyjnych:

samogłoski,

spółgłoski, ich połączenia; głużą też dzieci niesłyszące!
- gaworzenie(5-7 m. ż.)- świadome powtarzanie dźwięków mowy własnej i otoczenia;

gaworzą

tylko dzieci słyszące!
-

ok.1. r. ż. - pierwsze słowa złożone z sylab ma, ba, ta, la.

-

1- 2 r .ż – okres wyrazu

-

2-3 r. ż- okres zdania

-

3-7r. Ż - okres swoistej mowy dziecka

Wady wymowy

• wady artykulacyjne dyslalia- nieprawidłowość w wymawianiu jednej,

wielu, a nawet niemal wszystkich głosek od razu. Wymowa jest wtedy

niewyraźna, mało zrozumiała, aż do bełkotu.

Najogólniej dyslalia obejmuje:

- mogilalię (elizje),tj.opuszczanie dźwięków (krowa- kowa);

- paralalię (substytucje, czyli zamienianie głosek);

- dyslalię właściwą (wszelkie zniekształcenia głosek).

Ze względu na nazwę głosek nieprawidłowo artykułowanych dyslalię dzieli się

na:

- sygmatyzm tj. seplenienie (sz, ż, cz, dż jako s, z, c, dz);

- mowa bezdźwięczna (woda-fota, żaba-szapa);

- rotacyzm, tj. reranie (wadliwa wymowa r );

- kappacyzm (wadliwa wymowa k);

- gammacyzm (wadliwa wymowa g);

- rynolalia, tj.nosowanie (nosowa wymowa głosek ustnych lub odwrotnie).

• jąkanie- zaburzeniu koordynacji narządów: oddechowego, artykulacyjnego i

fonacyjnego. Obserwuje się wzmożone napięcie mięśni związanych z mową,

np. wiązadła głosowe zaciskają się, zachodzą na siebie, głos wydobywa się z

trudem

Przyczyny wewnątrzpochodne, tkwiące w dziecku:
-niską sprawność ruchowa narządów artykulacyjnych (języka, warg,);
- wady zgryzu i anomalie zębowe (wymowa międzyzębowa);
- upośledzenie słuchu fizjologicznego (zaburzenia artykulacji, melodii,
intonacji, elizje);
- nieprawidłową budowę aparatu mowy (rozszczep podniebienia,
warg, zbyt duży lub mały język, skrócone wędzidełko);
- przerost trzeciego migdałka (nosowanie, wymowa międzyzębowa);
- dysfunkcję słuchu fonematycznego (odpowiadającego za procesy
analizy i
syntezy słuchowej).

Przyczyny zewnątrzpochodne, tkwiące w środowisku:
- mówienie do dziecka językiem nianiek (spieszczanie);
- nadmierny rygoryzm lub liberalizm co do mowy dziecka;
- ograniczone kontakty z matką do 2. r.ż.;
- zaniedbania zdrowotne matki w ciąży (niedożywienie, używki);
- niewłaściwa atmosfera rodzinna;
- nieprawidłowe wzorce wymowy w domu;
- brak okazji do rozwijania mowy (rozmowy, czytanie książek,
oglądanie ilustracji, gry językowe).

Zaburzenia głosu

:

•Wrodzone

-

wady głosu rozwojowe, zaburzenia mutacji,

przetrwały głos dziecięcy, mutacja opóźniona mutacja
przedwczesna, mutacja nieprawidłowa

,

• Nabyte

-

dysfonia związana z cyklem miesięcznym, dysfonia

przedmiesiączkowa, dysfonia miesiączkowa, laryngopatia ciążowa,
mutacja ciążowa,dysfonia w menopauzie, głos starczy

,