Normy i przepisy prawne

W polskiej teorii prawa przyjęło się

odróżniać

normy

prawne

od

przepisów prawnych.

Norma

Nie zabijaj

Art. 148 Kodeksu karnego

• § 1. Kto zabija człowieka, podlega karze

pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 8,

karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze

dożywotniego pozbawienia wolności.

• § 2. Kto zabija człowieka:

1) ze szczególnym okrucieństwem,
2) w związku z wzięciem zakładnika, zgwałceniem

albo rozbojem,
3) w wyniku motywacji zasługującej na szczególne

potępienie,
4) z użyciem broni palnej lub materiałów

wybuchowych,
podlega karze pozbawienia wolności na czas nie

krótszy od lat 12, karze 25 lat pozbawienia

wolności albo karze dożywotniego pozbawienia

wolności.

• § 3. Karze określonej w § 2 podlega, kto

jednym czynem zabija więcej niż jedną

osobę lub był wcześniej prawomocnie

skazany za zabójstwo.

• § 4. Kto zabija człowieka pod wpływem

silnego wzburzenia usprawiedliwionego

okolicznościami,

podlega

karze

pozbawienia wolności od roku do lat 10.

Składniki normy prawnej

• Hipoteza

-

określa adresata i okoliczności, w

których ma on zachować się zgodnie z normą

• Dyspozycja

–

wzór powinnego zachowania się

• Sankcja

–

określa konsekwencje

niezastosowania się do dyspozycji normy

Przykłady

• Art. 415 KC

Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę,
obowiązany jest do jej naprawienia.

• Art. 159 KK

Kto, biorąc udział w bójce lub pobiciu
człowieka, używa broni palnej, noża lub
innego

podobnie

niebezpiecznego

przedmiotu, podlega karze pozbawienia
wolności od 6 miesięcy do lat 8.

Podziały przepisów

prawnych

• Ogólne/indywidualne

– cechy adresata np.: „Każdy człowiek”/ „WSZiB w

Krakowie”.

• Abstrakcyjne/konkretne

– sposób określenia czynu/ zachowania np. „Każda osoba

wezwana w charakterze świadka…” albo jednorazowe

np. „Wzywa się Jana Kowalskiego do Urzędu Skarbowego

…..”).

• Nakazujące/zakazujące/dozwalające
• Odsyłające i blankietowe

– odsyłają do innych przepisów bądź reguł. Blankietowe

odsyłają do przepisów, które mają dopiero być wydane.

Podziały przepisów

prawnych c.d

• Dyspozytywne

(ius dispostivum)

/

Imperatywne

(ius cogens)

/

Semiimperatywne

–

kryterium podziału jest

możliwość zmiany/ograniczenia/wyłączenia stosowania

przepisu mocą woli stron.

• Kompetencyjne

–

upoważniają organy państwowe

do stanowienia/wydawania decyzji itp.

• Normy programowe

– wskazują jedynie, jaki cel

ma osiągnąć adresat danej normy; wybór środków zależy od

adresata.

Systemy prawa

• Systemy typy

zespół cech

charakterystycznyc
h dla porządków
prawnych
określonego
rodzaju

• Systemy konkretne

ogół norm
obowiązujących w
danym czasie w
danym państwie

Systemy typy

• Prawo socjalistyczne,

• Prawo kapitalistyczne,

• Prawo kontynentalne civil law,

• Prawo systemu anglosaskiego

common law,

Systemy typy – kryteria

rozróżnienia

• System

kontynentalny

– zasada prymatu

ustawy,

– oddzielenie

tworzenia i
stosowania prawa,

– zakaz tworzenia

prawa przez sądy,

– recepcja prawa

rzymskiego.

• System anglosaski

– zasada prymatu

ustawy,

– brak rozdziału

tworzenia od
stosowania prawa,

– sądy mogą tworzyć

prawo,

– brak recepcji prawa

rzymskiego.

System common law

Główna osobliwość systemu polega na możliwości tworzenia

prawa przez sądy, co przejawia się poprzez tzw.

precedensy

.

Sformułowanie precedensu ma miejsce w toku stosowania

prawa czyli w trakcie rozpatrywania konkretnej sprawy.

Precedensem nie jest jednak cały wyrok, a jedynie

sformułowana w wyroku zasada ogólna nazywana

ratio

decidendi

, która staje się wiążąca przy rozstrzyganiu

podobnych spraw w przyszłości. Pozostałe elementy wyroku

-

obiter dicta -

są pozbawione tej mocy wiążącej.

Zasada związania precedensem nosi zaś nazwę

stare decisis

.

Oznacza ona obowiązek stosowania przez sądy niższe rationes

decidendi wysnutych przez sądy wyższe. Odstąpienie od

precedensu może nastąpić co do zasady jedynie mocą

orzeczenia sądu, który go ustanowił albo sądu wyższego. W

praktyce często następuje to poprzez zaprzestanie stosowania
danego precedensu.

Czy w Polsce istnieją

precedensy?

Co do zasady polski system prawny nie

zna instytucji precedensu… ale
można doszukiwać się pewnych
podobieństw w:

• tzw. „linii orzeczniczej”,
• pewnych

kwalifikowanych

orzeczeniach Sądu Najwyższego –
tzw. „zasady prawne”.

Systemy konkretne

• Systematyzacja pionowa

• Systematyzacja pozioma

Pionowa

• Normy prawne tworzą hierarchiczną strukturę

odpowiadającą na ogół strukturze organów
państwowych.

• Hierarchia norm prawnych:

– Konstytucja,
– Ustawy,
– Akty podustawowe,
– Akty prawa miejscowego.

• „Stopniowalna moc” prawna aktów.

Pozioma

Podział ten odpowiada uporządkowaniu ze ze względu

na:

–

materię regulowaną danymi normami (przedmiot),

–

kierowanie przepisów do grup osób (stosowane

np. w średniowieczu jako prawa poszczególnych

stanów),

–

stosowaną metodę regulacji (metoda cywilna,

administracyjna czy karna).

•

Uzyskane kompleksy norm nazywamy

gałęziami

prawa

.

•

Ciągła

ewolucja

(nowe dziedziny, specjalizacja).

Obowiązywanie prawa

Obowiązek przestrzegania i stosowania

przepisów prawnych, które mają moc

obowiązującą.

Co obowiązuje?

Pojęcie obowiązywania

• w sensie normatywnym,

• w sensie faktycznym,

• w sensie aksjologicznym

.

Obowiązywanie

normatywne

Obowiązują

te

normy,

które

zostały

prawidłowo ustanowione i nie zostały

uchylone

:

• właściwy organ, tryb, forma,
• promulgacja

Art. 88 Konstytucji stanowi:

1.

Warunkiem wejścia w życie ustaw, rozporządzeń oraz aktów

prawa miejscowego jest ich

ogłoszenie

.

2.

Zasady i tryb ogłaszania aktów normatywnych określa ustawa
patrz ustawa z dnia 20 lipca 200 r o ogłaszaniu aktów

normatywnych i niektórych innych aktów prawnych - Dz.U.

00.62.718 i 01.46.499.

Obowiązywanie

normatywne – c.d.

•

obowiązują nie tylko normy wyrażone expilicite

w akcie prawnym, ale

również normy, które

zostały utworzone w drodze zabiegów logicznych

lub

argumentacyjnych

wysnute

z

tych

pierwszych.

•

nie obowiązują normy, które zostały wyraźnie

lub milcząco

derogowane

.

– derogacja wyraźna

= uchylenie normy lub aktu

prawnego przez przepis lub klauzulę derogacyjną

(zawarte w przepisach końcowych aktu prawnego; w

postaci: „.. Traci moc...”; „..Uchyla się...”.)

– derogacja milcząca

= przez sam fakt odmiennego

uregulowania.

Reguły kolizyjne

Służą one rozstrzyganiu konfliktów
między normą derogowaną milcząco
a inną normą.

• Lex superior derogat legi inferiori,
• Lex posterior derogat legi priori,
• Lex speciali derogat legi generali

Lex superior derogat legi

inferiori

• Norma hierarchicznie wyższa uchyla

niezgodną z nią normę hierarchicznie
niższą.

• Reguła o najwyższej mocy tzn. ma

ona decydujące znaczenie w razie
konfliktów z innymi regułami.

Lex posterior derogat legi

priori

• Akt

wydany później uchyla niezgodny

z nim akt wydany wcześniej

, pod

warunkiem, iż akt późniejszy ma nie
niższą moc prawną niż wcześniejszy
(np.

rozporządzenie

nie

może

zmienić ustawy)

Lex speciali derogat legi

generali

• Stosuje się do norm, których zakresy

zastosowania pozostają w stosunku
logicznym zawierania się.

l.g.

l.s

Przykładowe porównanie

zakresów dwóch norm

Art. 148 [Zabójstwo] § 1 Kto zabija człowieka,
podlega karze pozbawienia wolności na czas nie
krótszy od lat 8, karze 25 lat pozbawienia wolności
albo karze dożywotniego pozbawienia wolności.
...

Art. 150 [Eutanazja] § 1. Kto zabija człowieka na
jego żądanie i pod wpływem współczucia dla niego,
podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy
do

lat

5.

...

Obowiązywanie faktyczne

Obowiązują te normy, za naruszenie
których organy państwowe pociągają
do odpowiedzialności.

• Reguła

desuetudo

= norma prawna

traci moc obowiązującą wskutek jej
niestosowania przez dłuższy okres
czasu lub nadzwyczajnej zmiany
okoliczności.

Obowiązywanie

aksjologiczne

Obowiązują te normy, które spełniają
przyjęte kryteria etyczne.

• normy, które nie zostały formalnie

uchylone, ale są rażąco sprzeczne z
elementarnymi zasadami moralnymi
należy uznać za nieobowiązujące (tzw.
formuła Radbrucha - szkoły prawa
natury).

Inne aspekty

obowiązywania prawa

• czasowy

– od wejścia w życie do uchylenia,
– ew. vacatio legis.

• terytorialny

– całe terytorium (ziemia, obszary pod i nad ziemią, morskie

wody przybrzeżne, własne statki powietrzne, morskie,
kosmiczne) poza obszarami obcych ambasad i konsulatów.

• personalny

– wszystkie osoby przebywające na terytorium danego

państwa poza osobami dysponującymi odpowiednimi
immunitetami. Również obywatele przebywający poza
granicami danego państwa.

Źródła prawa w polskiej

Konstytucji – art. 87

• Powszechnie

obowiązujące:

– Konstytucja,
– Ustawa,
– Ratyfikowana

umowa
międzynarodowa,

– Rozporządzenie,

• Akty prawa

miejscowego.

Warunkiem wejścia w życie jest

ogłoszenie – art. 88

• Dziennik Ustaw
• Monitor Polski
• Dzienniki Urzędowe (ministerstwa,

urzędy centralne, wojewódzkie)

Konstytucja

• Akt normatywny o najwyższej mocy prawnej,
• Specjalny tryb uchwalenia i zmiany – art. 235

Konstytucji,

• Reguluje

podstawy

ustroju

politycznego,

ekonomicznego, społecznego,

• Zawiera katalog podstawowych praw i wolności

obywateli,

• Jest

stosowana bezpośrednio

– art. 8 ust 2

Konstytucji. Sądy i inne organy mogą opierać swe

decyzje na przepisach konstytucji, a obywatele

mogą z nich wprost wywodzić swe uprawnienia.

Ratyfikowane umowy

międzynarodowe

• Ratyfikowane.
• Ratyfikowane za uprzednią zgodą

wyrażoną

w

ustawie

–

art.89

Konstytucji.

• Przekazujące kompetencje organów

władzy państwowej w niektórych

sprawach – art. 90 Konstytucji

-

specjalny tryb dotyczący uchwalania ustawy

wyrażającej zgodę na ratyfikację takiej umowy – art. 90

ust 2,3,4.

Miejsce ratyfikowanej umowy

międzynarodowej w krajowym

porządku prawnym – art. 91

• Taka umowa, po jej ogłoszeniu, stanowi

część

krajowego

porządku

i

jest

bezpośrednio

stosowana

, chyba że jej stosowanie jest

uzależnione od wydania ustawy.

• Umowa

ratyfikowana za uprzednią zgodą

wyrażoną w ustawie

ma

pierwszeństwo

przed

ustawą „zwykłą”, jeśli tej ustawy nie można

pogodzić z umową.

• Prawo organizacji międzynarodowej art. 91 ust 3.

Ustawa

• Podstawowa forma legislacji.
• Zawiera abstrakcyjne i generalne normy.
• Kwestia tzw.

„materii ustawowej”:

– Prawa i obowiązki obywateli – art. 31 ust 3 Konstytucji,
– Prawo karne,
– Prawo podatkowe i gospodarka finansowa państwa,
– Budżet,
– Ustanowienie monopolu,
– Wprowadzanie stanów nadzwyczajnych,
– Regulacja struktury państwa i samorządów

– art. 15

ust 2 Konstytucji.

Rozporządzenie

Art. 92 Konstytucji
1. Rozporządzenia są wydawane przez organy wskazane

w

Konstytucji,

na

podstawie

szczegółowego

upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej
wykonania

.

Upoważnienie powinno określać organ właściwy do
wydania rozporządzenia i zakres spraw przekazanych
do uregulowania oraz wytyczne dotyczące treści aktu.

2. Organ upoważniony do wydania rozporządzenia

nie

może przekazać

swoich kompetencji, o których mowa

w ust. 1, innemu organowi.

Rozporządzenie – c.d.

• Wydają organy wskazane w

Konstytucji:

– Prezydent art.142.

– Rada Ministrów art. 146 ust 4 pkt. 2.

– Ministrowie art. 149 ust 2.

Inne źródła prawa

• Prawo wewnętrzne

– tj. obowiązujące

jedynie

jednostki

podlegające

hierarchicznie wydającemu normy
organowi (np. zakład administracyjny
jakim jest uczelnia – zarządzenia
rektora, regulamin studiów)

Uchwały i Zarządzenia

Art. 93 Konstytucji

1.

Uchwały

Rady Ministrów oraz

zarządzenia

Prezesa

Rady Ministrów i ministrów mają

charakter

wewnętrzny

i

obowiązują

tylko

jednostki

organizacyjnie podległe organowi wydającemu

te

akty.

2.

Zarządzenia

są wydawane

tylko na podstawie

ustawy

.

Nie mogą one stanowić podstawy decyzji

wobec obywateli, osób prawnych oraz innych
podmiotów.

3.

Uchwały i zarządzenia

podlegają kontroli

co do ich

zgodności z powszechnie obowiązującym prawem.

Akty prawa miejscowego

Art. 94.

Organy samorządu terytorialnego oraz terenowe

organy administracji rządowej,

na podstawie i w

granicach

upoważnień

zawartych

w

ustawie

,

ustanawiają akty prawa miejscowego

obowiązujące na

obszarze działania tych organów

. Zasady i tryb

wydawania aktów prawa miejscowego określa ustawa.

• Np. art. 40 i nast. ustawy o samorządzie gminnym,

art. 40 i nast. ustawy o samorządzie powiatowym, art.

9 oraz art. 89 i nast. ustawy o samorządzie

wojewódzkim.

• Obowiązują jedynie na obszarze działania organu

wydającego.

Prawo Unii Europejskiej

Pierwotne

• Traktaty założycielskie

Wspólnot Europejskich

oraz Unii Europejskiej,

• Traktaty akcesyjne

(do tej pory 5 takich

aktów),

– Traktaty są źródłami prawa międzynarodowego

publicznego. Jednak orzecznictwo ETS nadało im
szczególną rangę poprzez nazwanie ich „kartą
konstytucyjną Wspólnot” – orzeczenie 294/83 Les
Verts v. Parliament; opinia 1/91 dot. EOG,

• Zasady ogólne prawa UE

.

– Są efektem interpretacji traktatów.

Pochodne

dot. I filara

• Katalog aktów zawierają art. 249

TWE oraz art. 110 TWE

(dot. EBC)

:

– Rozporządzenia,
– Dyrektywy,
– Decyzje,
– Zalecenia i opinie,
– Akty sui generis.

Rozporządzenia

• Mają charakter abstrakcyjny i generalny.
• Adresatami są państwa członkowskie oraz jednostki.
• Nie podlegają inkorporowaniu – obowiązują i są

stosowane bezpośrednio w państwach członkowskich.

• Wydanie rozporządzenia regulującego daną materię

powoduje, iż państwo członkowskie:

– nie może wydawać przepisów w tej materii,
– ma obowiązek uchylenia przepisów sprzecznych.

• W praktyce wiele rozporządzeń nie jest kompletnych i

wymaga dodatkowego uregulowania.

• Są instrumentem unifikacji prawa.

Dyrektywy

• Co do zasady, zawierają normy abstrakcyjne i generalne.

• Adresatami są państwa członkowskie (wszystkie lub

niektóre).

• Co do zasady, nie mogą być źródłem praw i obowiązków

jednostek.

• Wymagają transponowania do porządku krajowego:

–

wybór formy i środka należy do danego państwa,

–

państwo jest związane jednak celem dyrektywy oraz

terminem transponowania,

–

Istnieje

odpowiedzialność

odszkodowawcza

państw

członkowskich tak wobec Wspólnot, jak i wobec jednostek z

tytułu braku lub niewłaściwej implementacji

– art. 226 i

227 TWE, orzeczenie ETS w sprawie C-6/90 Francovich v.

Italy i inne.

• Są instrumentem harmonizacji prawa.

Decyzje

• Mają

charakter

konkretny

i

indywidualny.

• Mogą być kierowane do państw

członkowskich, jak i do jednostek.

• Bardzo często używane w zakresie

prawa konkurencji, WPR, pomocy
publicznej itp.

Zalecenia i opinie

• Nie mają charakteru wiążącego.
• Adresowane

do

państw

członkowskich, jednostek, czy też do
organów wspólnotowych.

• Częste w praktyce. Służą wyrażeniu

stanowiska w konkretnej sprawie.

Publikacja

• Polska:

– Dziennik Ustaw,
– Monitor Polski,
– Dzienniki Urzędowe.

• UE:

– Official Journal.

Budowa tekstu prawnego

• Część nieartykułowana:

U S T A W A

z dnia 20 czerwca 2002 r.

O BEZPOŚREDNIM WYBORZE WÓJTA, BURMISTRZA I

PREZYDENTA MIASTA

– w przypadku aktów wykonawczych zawsze podaje się

podstawę prawną

.

• Część artykułowana

:

Art1.
1.......
2..........
Art2. itd..

• Problem

preambuły

• Przepisy ogólne

– zakres przedmiotowy i podmiotowy, elementy wspólne dla

wielu instytucji (np. Część ogólna k.k.), formułowanie zasad

prawa (np. Rozdział II K.P).

• Przepisy szczegółowe

– podstawowe instytucje regulowane danym aktem;

– zaleca się aby zachowywać kolejność: przepisy materialne;

organy i procedura, wyjątkowo przepisy karne (nie

naruszają k.k., k.k.s, k.w.; związane z regulowaną materią).

• Przepisy przejściowe i dostosowujące

– sposób zakończenia spraw będących w toku,

– czy „nowe” instytucje stosuje się do „starych” stanów

faktycznych,

– czy i jak długo utrzymuje się w mocy instytucje , które znosi

nowe prawo,

– rozstrzyga, czy utrzymuje się w mocy dotychczasowe

przepisy wykonawcze.

• Przepisy końcowe

– uchylające,

– o wejściu w życie,

– ew. o wygaśnięciu mocy danego aktu.

Nowelizacja

• Odrębna ustawa nowelizująca

• Przepis nowelizujący zawarty w innej

ustawie

– konieczne jest aby nastąpiła w tym przypadku derogacja

wyraźna.

Wykładnia prawa

• Jest

to

zespół

czynności

zmierzających

do

ustalenia

prawidłowego znaczenia przepisu
prawnego… czyli

interpretacja

• Zasada clara non sunt interpretanda

Podział wykładni ze względu na

moc

• Autentyczna

– dokonuje organ, który ustanowił dany przepis

– moc prawna równa samemu aktowi, z którego przepis pochodzi

.

• Legalna

– dokonuje organ, który na podstawie przepisów prawa jest

upoważniony do dokonywania wykładni

– obecnie brak formalnie obowiązujących wykładni; przed wejściem

w życie Konstytucji z 1997 roku, TK miał takie uprawnienia.

– abstrakcyjny charakter wykładni (nie w toku konkretnej sprawy)

• Operatywna

– dokonuje organ stosujący prawo w konkretnej sprawie,

– konkretny charakter,

– wiąże tylko w danej sprawie

• Doktrynalna

– naukowcy w formie glos do orzeczeń

Stosunek prawny

jest to stosunek społeczny

uregulowany przez normy prawne

• Stosunek prawny

faktyczny

– uświadamiany sobie

przez strony (umowa, mandat za nadmierną

prędkość),

• Stosunek prawny

normatywny

– nieuświadamiany

sobie przez strony (uzyskanie statusu

spadkobiercy).

Elementy stosunku

prawnego

• Podmioty stosunku prawnego
• Przedmiot stosunku prawnego
• Treść stosunku prawnego (prawa i

obowiązki)

Fakty prawne

Są to zdarzenia powodujące

powstanie, ustanie lub zmianę treści

stosunku prawnego (czyli wywołują

skutki prawne)

Fakty prawne

Zdarzenia prawne

-

nie zależą od woli
człowieka (urodzenie,
śmierć, upływ czasu)

Działania

i

zaniechania

- zależą

od woli człowieka:

– czyny

(nie zmierzają do

wywarcia skutków
prawnych ale z mocy
prawa je wywołują np.
popełnienie
wykroczenia
drogowego)

– akty prawne

(zmierzają

do wywarcia skutków
prawnych np. umowa)

Akty prawne

• Akty tworzenia prawa
• Akty stosowania prawa:

– konstytutywne

tj. tworzące jakiś nowy

stan prawny np. wyrok rozwodowy,

– deklaratoryjne

tj. jedynie potwierdzający

jakiś stan prawny np. orzeczenie o treści

umowy wydane wskutek wniesienia tzw.

powództwa ustalającego (art. 189 KPC).

• Czynności prawne

Podmioty stosunku

prawnego

• Jednostki

• Grupy ludzkie

• Organizacje

Przedmiot stosunku

prawnego

• Rzeczy

:

– ruchomości,

– nieruchomości.

• Inne przedmioty materialne

:

– Ciecze, gazy, kopaliny – nie występują bowiem w

dostatecznie zindywidualizowanej i wyodrębnionej postaci.

• Przedmioty niematerialne

- np. dobra osobiste

człowieka, dobra o charakterze intelektualnym.

• Pieniądze

• Papiery wartościowe

• Zorganizowane masy majątkowe

Treść stosunku prawnego

Stanowią ją

uprawnienia i obowiązki stron

tego

stosunku. Tworzą one swoistą więź prawną

polegającą na tym, że jedna ze stron może

czegoś żądać, a druga jest zobowiązana do

czegoś.

Uprawnienia

:

– proste np. prawo właściciela do korzystania z rzeczy,

– złożone = kompleksy uprawnień prostych np. prawo

własności.

Obowiązki

:

– pozytywne,

– negatywne.