Wykład 2. Pruski i

Austriacki kataster

gruntów i budynków

Kataster austriacki

Początki katastru

• Instytucja katastru istnieje ponad

4000 lat (Egipt, Grecja, Cesarstwo
Rzymskie), natomiast w Europie
najstarszy dokument katastralny
został założony w Albionie w 1086 r. i
nazywał się DomesDay Book.

• Kataster austriacki powstał 23 grudnia

1817 r, stanowił patent cesarza
Franciszka I o podatku gruntowym.
Oparty jest o odwzorowanie Cassiniego-
Soldnera (wiernopolowe). Pomiary kat
zostały oparte na podstawach
matematycznych (sieć triangulacyjna,
jednolita skala map) i kartograficznych
oraz na ogólnej w geodezji zasadzie -
„od ogółu do szczegółu„.

• Operat pomiarowy służył celom fiskalnym i

innym celom gospodarki. Do 1897 roku
obowiązywał system miar austriackich,
potem system miar metrycznych.
Dokumentacja tego kat. Obejmuje w
Polsce następujące ziemie: woj.
rzeszowskie, krakowskie (bez powiatu
okulskiego i miechowskiego) oraz część
katowickiego (powiat cieszyński i bielski).
Na początku pod Wiedniem odbywały się
doświadczenia, opracowywano metody
mierzenia.

Układy katastralne w tym

układ Lwowski

• Mamy trzy układy: układ Lwowski z

punktem przyłożenia w Wysokim

Zamku (woj. rzeszowskie, część

powiatu bielskiego, krakowskie, bez

powiatów miechowskiego i olkuskiego

oraz Spisza i Orawy), układ Wiedeński

- punkt przyłożenia to kościół Św.

Szczepana (powiat cieszyński) oraz

układ Węgierski - punkt przyłożenia

Budapest (Spisz i Orawa).

• Układ Lwowski: układ prostokątnych

płaskich, arkusz triangulacyjny
podzielono na 20 części, co daje 20
sekcji szczegółowych map
katastralnych o wymiarach 20x25
cali.

Powstanie mili kwadratowej (arkusza

triangulacyjnego) i jej godło

• W katastralnym układzie współrzędnych

wprowadzono podział sekcyjny prostokątny:
wzdłuż obu osi współrzędnych. Podzielono
kraj na kwadraty o bokach = 1 mili
austriackiej (4000 sążni) tworząc w ten
sposób zasadnicze jednostki o pow. 1 mili kw
(10000 morgów austriackich). Powyższe
kwadraty służyły do równomiernego
rozłożenia trzech punktów triangulacji.
Nazwano je arkuszami triangulacyjnymi.
Godło: WC II 16.

4. Sekcja mapy katastralnej i

jej godło

• WC II 16 bg
• WC - strony świata: WC - zachód, OC -

wschód II 16 - opis położenia arkusza
triangulacyjnego: kolumna - cyfra rzymska,
wiersz - cyfra arabska

• bg - arkusz trian. dzielono pionowo na 4

części ( a, b, c, d) i poziomo na 5 części (e, f,
g, h, i). Były to mniejsze jednostki, tzw. sekcje
szczegółowe które miały kształt prostokątów.

• bg to godło sekcji szczegółowej

5. Charakterystyka triangulacji

w katastrze austriackim

• Mamy cztery rzędy triangulacji:
• I rząd - boki 15-30 km
• II rząd - 9-15 km
• III rząd - 4-9 km
• IV rząd - będący triangulacją

graficzną

• Pomierzono bazy: pierwsza - w okolicach

Wiednia i miała długość 12, 158175 km,

druga najdłuższa w górnej Austrii i miała

długość 14,989453 km, trzecia w Tyrolu o

długości 5,671215 km, czwarta w Bukowinie

o długości 9,860958 km, na ich podstawie

rozwinięto cały kraj. Nie można było obrać

jednego układu wsp. dal całego obszaru,

podzielono obszar na 7 prowincji. Które miały

oddzielne układy wsp. powiązane ze sobą.

Należała do nich Galicja, mająca środek wsp.

we Lwowie na Wysokim Zamku. Układy

obejmowały dolna Austrię i Morawy (Wiedeń -

początek układu) oraz górną Austrię

(Gutenberg potem Tyrol i Bukowina)

8.  Skala mapy katastralnej

• 1:2880 (skala podstawowa), bierze się to

stąd, że:

• 1 cal na mapie to 1 morga austriacka w

terenie, a jedna morga to 40x40 sążni, 1

sążeń to 6 stóp, 1 stopa to 12 cali, 1 cal na

mapie to 2880 cali w terenie

• 40 x 6 x 12 = 2880
•

Mapa dla terenów Alp miała skalę

1:2x2880

•

Mapy dla miast miały skalę 1:1440 (dla

Wiednia najpierw była skala 1:720)

9.Jednostki miar i powierzchni

w katastrze

• 1 sążeń wiedeński = 1, 89648384 m
• 1 sążeń = 6 stóp
• 1 stopa = 12 cali
• 1 cal = 26,3 mm
• 1 metr = 0,52729 s (sążnia)
• 1 mila austriacka = 4000 s = 7585,935 m
• 1 s kw. = 3,59685 m kw.
• 1 m kw. = 0,27805 s kw.
• 1 morga austriacka = 0,57546 ha = 40 s x

40 s

10. Pojęcie parceli

• Parcela to ciągła część gruntu, jednakowo

użytkowana i będąca odrębną własnością.

• Parcela gruntowa: dotyczy wszystkich użytków

rolnych, leśnych, wód, dróg, (ozn. pgr)

• Parcela budowlana: dotyczy terenów w strefie

zabudowy, tutaj mierzono rzut poziomy (ozn.

pb)

• Pomiarem objęte były granice parcel, które

mierzono za pomocą stolika. Największym

problemem była orientacja stolika do igły

magnetycznej.

SKŁAD OPERATU

KATASTRALNEGO5

• Część kartograficzna:

• a) mapę katastralną składającą się z arkuszy

sekcji szczegółowych (odbitki), będące

podstawą

• prowadzenia ewidencji podatku gruntowego,

• b) szkice indykacyjne,

• c) manualia — pierwotne szkice polowe z

wykazanym sposobem utrwalania granic, co

pozwalało na

• ich wykorzystanie jako osnowę pomiarową

przy pomiarach uzupełniających,

• Część opisowa:

• a) protokół parcelowy — podający w porządku

arytmetycznym numery parcel (odrębnie gruntowe,
odrębnie budynkowe), numer sekcji mapy, nazwę

niwy, numer arkusza posiadłości gruntowej,
powierzchnię (ogólną, użytku gruntowego i klasy

gruntu) oraz czysty dochód;

• b) arkusze posiadłości gruntowych — sporządzano je

dla każdego właściciela z podaniem czystego

dochodu w celu wymiaru podatku gruntowego; dla

dróg

publicznych, wód, terenów kolejowych itp.

sporządzano odrębne arkusze posiadłości

gruntowych; arkusze posiadłości gruntowych

ułożone były
luźno w kolejności ich numeracji i przechowywane w

teczkach dla całej gromady;

• c) sumariusz, czyli tzw. sumaryczne

zestawienie

powierzchni ogólnych

poszczególnych

arkuszy

posiadłości gruntowych, dające

powierzchnię ogólną danej gminy

katastralnej z "rozbiciem na ogólne

powierzchnie użytków

gruntowych;

• d) alfabetyczny spis posiadaczy;
• e) wypisy hipoteczne, t j. wyciągi z

księgi gruntowej danej gminy

katastralnej

dotyczące przedmiotu

posiadania oraz nazwiska posiadaczy.

Podobnie jak mapy, również księgi i akta

przechowywane były w I lub II instancji katastralnej.

W I instancji znajdowały się:

1) księgi: protokół parcelowy, arkusze posiadłości

gruntowych, sumariusz arkuszy, alfabetyczny spis
posiadaczy, wypisy hipoteczne,

3) akta: szkice indykacyjne, manualia, powiatowe

wykazy przybytków i ubytków, sporządzane
według gmin dla tzw. gruntów użytkowych (bilans

roczny gruntów użytkowych dla celów
statystycznych).

W II instancji przechowywano Wojewódzkie wykazy

przybytków i ubytków, sporządzane według

powiatów.

12. Protokół parcelowy

• Protokół parcelowy jest uszeregowanym

spisem numerów parcel w porządku

arytmetycznym, parcele użytków gruntowych

oznaczamy od 1 do n, parcele dróg, rowów

oraz parcele budowlane od 1 do n na czarno z

kropką. Protokół parcelowy zawiera: numer

sekcji mapy, nazwę niwy, nr arkusza

posiadłości gruntowej, powierzchnię ogólną

parceli, powierzchnie klas użytków, czysty

dochód. Zawiera również dodatki, tzn.

wszystkie zmiany jakie zaszły w obrębie

parcel w danym roku kalendarzowym.

13. Arkusze posiadłości

gruntowej,

• Apg - jest sporządzany odrębnie dla

każdego właściciela, zawiera
wszystkie dane odnoszące się do
parcel w nim zapisanych. Są
przechowywane luźno w oddzielnych
teczkach.

Wypisy hipoteczne

• Wh - arytmetyczne zestawienie lwh

(liczba wykazu hipotecznego). Jest to
łącznik między danymi w operacie a
danymi w księgach gruntowych
(wieczystych). Zawiera: lwh, nr
arkusza posiadłości, imię, nazwisko
oraz nry parcel.

Alfabetyczny spis właścicieli

• Asw - nazwiska właścicieli w

porządku alfabetycznym, zawiera
lwh.

Zasady numeracji parcel;

gruntowych i budowlanych

• Parcele gruntowe numeruje się od 1

do n, przy czym pgr mają numer od 1
do n, a potem numery dróg, wód,
kolei.

• Parcele budowlane numeruje się od 1

do n, a w katastrze austriackim miały
oznaczenie 1 z kółeczkiem albo z
kreseczką

Numeracja nowych parcel

• Nowe parcele otrzymują nowy

numer, a gdy parcela była dzielona,
numer był również dzielony, np.z
parceli 366 powstały 366/1 i 366/2.
Gdy dzielono dalej działkę 366/2 to
otrzymamo 366/3 i 366/4 (skreślano
stary numer)

Rodzaje użytków gruntowych

wymienionych w dokumentacji opisowo-

tabelarycznej i kartograficznej

• Wyróżniano:
• łąki, ogrody, winnice, pastwiska,

połoniny, lasy, bagna, jeziora, stawy,
paryfikaty i nieużytki

II. Kataster pruski i

ziemie rosyjskie

1. Powstanie map

separacyjnych i regulacyjnych

• a.        Mapa separacyjna
• Od słowa odłączenia gruntów chłopskich od

gruntów dworskich, podziałów wspólnot

gruntowych

• b.        Mapa regulacyjna
• Geodeta zamierzał to co chłop użytkował w

tym czasie, zamierzał, zapisywał a potem

nadawano na to prawo własności.

• Mapy te powstały przy okazji powstawania

katastru pruskiego, na przełomie lat 1861-

1864

2. Mapy w katastrze

pruskim

• Mapy pierwotne i pierworysy

katastralne - traktowane jak
archiwum, nic na się nie nanosiło

• Mapy katastralne - czystorysy
• Mapa uzupełniająca

3. Mapa pierwotna,

pierworys katastralny i

mapa pomiaru

uzupełniającego

• Mapa pierwotna - mapa opracowana w

drodze kopii szpilkowej z map źródłowych

(map separacyjnych i innych).

• Pierworys katastralny - mapa powstała z

bezpośrednich pomiarów gruntowych

opracowana w związku z zakładaniem

katastru gruntowego.

• Mapy pierwotne i pierworysy katastralne

przechowywano w archiwum i traktowano
jako dokument archiwalny. Na mapach
tych nie były prowadzone żadne prace
kartograficzne. Czystorysy mapy kat były
pochodną mapy pierwotnej, na nich
prowadzono all prace kartograficzne i
obliczeniowe wynikające z prowadzenia
kat gruntowego.

• Mapa pomiaru uzupełniającego - była to

zwykle kopia szpilkowa mapy kat
(czystorysu) na której wnoszone były
wyniki pomiaru uzupełniającego. Jeśli
zmiany powodowały nieczytelność mapy
lub jeśli zmian nie można było
wprowadzić ze względu na zbyt dużą
niedokładność wtedy dodatkowo
sporządzano rysunek poboczny w
większej skali.

5.  Skale map w katastrze

pruskim i formaty map

• Formaty map:

1000 x 660

•

500 x 660

•

500 x 330 - tylko dla map katastralnych

• Skale:
• -podstawowe1: 2500 i 1: 5000
• -dla map pierwotnych

1:1000,2000,3000,4000

• -dla pierworysów kat

1:1000.2000

• -dla rysunków pobocznych

1:2500,1250,625

6. Zasady numeracji parcel w

katastrze pruskim

• Nowa numeracja nadawana była tak samo

jak w katastrze austriackim. Przy podziale

działki jednak numer części dzielonej

wpisywano w liczniku np.: z dz. 366

powstały działki 1/366 i 2/366

• Parcele numerowane były dla każdego

arkusza mapy osobno (potem w ramach

obrębu też osobno). Numerowano tak:

grunty, drogi, rowy. Ostatni nr parceli

gruntowej podkreślano jednokrotnie a ostatni

na arkuszu mapy (rów, potok) dwukrotnie.

8.Matrykuła

• Oznaczona kolorem zielonym: jest to opis i

spis gruntów należących do jednego

właściciela, prowadzony według numerów

kolejnych nieruchomości rolnych, tzw.

artykułów matrykuły (spis i opis wszystkich

parcel wchodzących w skład jednej

nieruchomości) . Czyli artykuł matrykuły

zwierał: imię i nazwisko, numery parcel,

rodzaj użytku i klasę, powierzchnię parceli

czysty, dochód z parceli, ogólną

powierzchnię z nieruchomości oraz roczny

wymiar podatku.

9. Księga parcel

• Jest odpowiednikiem protokołu parcelowego

w katastrze austriackim i jest to wykaz

numerów wszystkich parcel danej jednostki

katastralnej w kolejności arytmetycznej.

• Zawiera: nr parceli, nr artykułu matrykuły,

imię i nazwisko, oznaczenie użytku

gruntowego oraz klasę gruntu, pow. parceli,

kategorię terenu, nr arkusza mapy, rok wpisu,

adnotacje o zmianach. Ma działy: A - grunty

podlegające opodatkowaniu, B - grunty nie

podlegające opodatkowaniu, C - grunty

publiczne, D - tereny zabudowane (tutaj nie

ma opodatkowania)

Księga budynkowa

• Jest to arytmetyczne zestawienie

budynków, według nr
administracyjnych we wsi. Zawiera:
imię i nazwisko, nr artykułu
matrykuły, opis tech. budynku, nr i
pow. parcel zabudowanych
stanowiących podwórza, ogrody,
adnotacje o rocznym wymiarze
podatku budynkowego.

III. Zabór rosyjski

1. Tabele likwidacyjne

• Dokumenty stwierdzające

uwłaszczenie włościan na terenie
królestwa na gruntach pochodzących
z majątków prywatnych, majerackich
i innych instytucji, które miały na
tych terenach ziemie.

2. Tabele nadawcze.

• Służyły do nadawania prawa

własności chłopom do gruntów
państwowych