Opiniowanie sądowo-

Opiniowanie sądowo-

psychologiczne

psychologiczne

w sprawach o przestępstwa na

w sprawach o przestępstwa na

tle seksualnym:

tle seksualnym:

diagnozowanie i leczenie sprawców.

Józef K. Gierowski

Pracownia Psychopatologii Sądowej Katedry Psychiatrii UJ CM

Instytut Ekspertyz Sądowych w Krakowie

Plan wystąpienia:



Przestępstwa na tle seksualnym



Opiniowanie sądowo-psychologiczne



Czynniki ryzyka przemocy seksualnej



Opinia kompleksowa w sprawach o
przestępstwa na tle seksualnym



Terapia sprawców tzw. przestępstw
seksualnych

Przemoc seksualna- definicja

(Badura-Madej, Dobrzyńska-Masterhazy, 2000)



Jedna z czterech głównych form przemocy;



„Zmuszanie osoby do podejmowania
aktywności seksualnej wbrew jej woli,
kontynuowaniu tej aktywności, gdy osoba
nie jest w pełni świadoma, bez pytania jej o
zgodę lub gdy obawia się odmówić”;



Często współwystępuje z fizycznym i
psychicznym znęcaniem się;

Tzw. przestępstwa seksualne



Przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i

obyczajności (R.XXV kk):

-

Zgwałcenie

(art.. 197 kk)

-

Obcowanie seksualne lub inna czynność seksualna

z osobą

bezradną lub pozbawioną zdolności do rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania

postępowaniem (art. 198 KK)

-

Wykorzystanie stosunku zależności lub krytycznego położenia do obcowania

seksualnego lub czynności seksualnej (art.199 kk)

-

Pedofilia

(art. 200 kk),

-

Kazirodztwo

(201 kk),

-

Czyny związane z pornografią i prostytucją (art. 202-205 kk.)

Kryteria i kwalifikacje prawne nie zawsze pokrywają się z

kryteriami psychopatologicznymi, psychologicznymi,

zwłaszcza motywacyjnymi:

zgwałcenie nie musi być motywowane seksualnie
motywację seksualną można przypisać innym, nie wymienionym czynom np. zabójstwo na

tle seksualnym

motywacja seksualna nie musi przesądzać o parafilii

PEDOFILE

Definicja parafilii



Z grupy zaburzeń preferencji seksualnych;



„Osoba odczuwa powtarzający się, nasilony popęd,

ma wyobrażenia seksualne, które dotyczą niezwykłych

przedmiotów lub działań, realizuje ten popęd, zgodnie

z jego odczuciem i z tego powodu odczuwa wyraźne

cierpienie”;



Występowanie preferencji co najmniej od 6 miesięcy.

(ICD-10, 1997)



Seksualna motywacja czynu zabronionego, czy

też zaliczenie go do tzw. przestępstw

seksualnych nie przesądza wcale o tym, iż jest

on bezpośrednim przejawem parafilii

Przyczyny pedofilia- przykłady
koncepcji



Problemy z oszacowaniem rozpowszechnienia;



Przyczyny pedofilii, czynniki ryzyka - przegląd

niektórych koncepcji:

*koncepcja Anny Salter (2005)– dziecko

seksualnie „pociągające”

*teoria relacji z obiektem Kernberga (1998)-

zaburzona relacja z matką: symbioza zbyt

krótka lub związek zbyt długi,

*fantazje erotyczne (Fragen i inni. 2002)

4-czynnikowy model pedofilii
Finkelhor’a i Araji (1986)



CZYNNIK 1 : KONGRUENCJA EMOCJONALNA

(emotional congruence)-

dorosły nawiązuje relację seksualną z dzieckiem, ponieważ jego zachowania i potrzeby

są podobne (osiągnęły ten sam poziom rozwoju)



CZYNNIK 2 : REAGOWANIE PODNIECENIEM NA DZIECKO

(sexual

arousal to children)- pobudzanie seksualne rozumiane jako reakcja fizjologiczna

pojawiająca się w obecności dziecka lub w trakcie fantazjowania o nim



CZYNNIK 3 : ZABLOKOWANIE WOBEC DOROSŁYCH

(blockage)- osoby,

które z powodu blokady nie mogą rozwijać naturalnej tendencji do zaspokajania

potrzeby seksualnej z rówieśnikami, kierują zainteresowanie ku dziecku



CZYNNIK 4 : ODBLOKOWANIE

(disinhibition)- zaburzenia mechanizmów

kontroli zachowań mogą prowadzić sprawcę do obniżenia jej lub subiektywnego osądu

swoich czynów (dotyczy również kazirodztwa)



POZIOM WYJAŚNIEŃ



INDYWIDUALNY



Ad. 1 zahamowanie rozwoju, niska samoocena, symboliczne radzenie sobie z traumą,

identyfikacja z agresorem lub narcystyczna.Ad. 2 pobudzające seksualne lub

traumatyczne doświadczenia z dzieciństwa, uwarunkowanie na bodźce, wczesne

modelowanie, błąd atrybucji, czynniki biologiczne.Ad. 3 kompleks Edypa, lęk

kastracyjny, lęk przed dorosłymi kobietami, traumatyczne doświadczenia w dorosłym

życiu seksualnym, brak umiejętności społecznych, zaburzenia w małżeństwie.Ad. 4

zaburzona kontrola impulsów, starczy wiek, alkoholizm, psychozy, stres sytuacyjny,

zaburzone funkcjonowanie mechanizmów blokujących, kazirodztwo.



SPOŁECZNO – KULTUROWY



Ad. 1 naciski na dominację w socjalizacji mężczyzn.Ad. 2 pornografia dziecięca,

erotyzacja dzieci w reklamach.Ad. 3 represyjne normy dotyczące masturbacji i seksu

pozamałżeńskiego.Ad. 4 tolerancja kulturowa, pornografia, porządek patriarchalny

Przyczyny pedofilia- przykłady
koncepcji (c.d.)

Zintegrowana teoria wyjaśniania etiologii

przestępczości seksualnej (Marshall, Barberee

-1990) – interakcja przyczyn:

-

Uwarunkowania biologiczne:

na przykład hormony i neuroprzekaźniki (podobnie jak w agresji)

-

Czynniki środowiskowe:

* Doświadczenia dziecięce (wpływ rodziców),
* Kontekst kulturowy (przemoc, męska dominacja, pogarda wobec kobiet)
* Czynniki sytuacyjne (alkohol, stan gniewu, wysokie pobudzenie, stres)

-

Zachowanie seksualne

:

* Wzorzec prawidłowy – kontrola agresji, dorosły obiekt
* Wzorzec nieprawidłowy – brak kontroli agresji, nieodpowiedni obiekt,

Klasyfikacje pedofilów :



Weinberg (1955):

-

endogamiczny: zorientowany do

wewnątrz, głównie w stronę własnej

rodziny, traktujący jej członków jako swoją

własność,



psychopatyczny: traktujący ludzi z pozycji

siły, jako swoją własność seksualną,



pedofilijny: psychiczna niedojrzałość,

prowadzi do fiksacji na dzieciach jako

obiektach seksualnych,

Klasyfikacje pedofilów (c.d.):

Groth (1982):

-

fiksacyjny – (preferencyjny, właściwy)

dzieci atrakcyjne seksualnie same w sobie,

nie związane z sytuacją,

-

regresyjny – (zastępczy) zainteresowanie

dziećmi pojawia się pod wpływem sytuacji,

kryzysu, stresu,

Eldridge i Still (2002):

-

o cyklu ciągłym

-

o cyklu przerywanym (hamowanym),

Cykl dewiacyjny-

definicja A.Salter

(2003):



Sekwencja zazębiających się myśli,
emocji, zachowań sprawcy, których
punktem kulminacyjnym jest akt
nadużycia seksualnego.

Cykl dewiacyjny- elementy:



Dewiacyjne uczucia, podniecenie i/lub

fantazje oraz masturbacja;



Pozornie nieważne decyzje (PND) lub

rozmyślny zamiar;



Czynniki wysokiego ryzyka



Wybór obiektu



Planowanie i fantazje dewiacyjne



Nawiązanie kontaktu z upatrzonym obiektem



Atak



Utrzymywanie tajemnicy



Poczucie winy

Cykl dewiacyjny

– wg. Anny

Salter

SPRAWCY ZGWAŁCEŃ

Definicja zgwałcenia



Doprowadzenie- przemocą, groźbą
bezprawną lub podstępem - innej
osoby do obcowania płciowego,
poddania się innej czynności
seksualnej lub do wykonania takiej
czynności – art.197 kk

(Kodeks Karny, 1997)

Charakterystyka zgwałceń



Rozpowszechnienie



Przyczyny i czynniki ryzyka:

-

Nadpobudliwość i wzmożony popęd

-

Współwystępowanie zaburzeń psychicznych

-

Nadużywanie/ uzależnienie od alkoholu

-

Dysfunkcje rodzinne

-

Nadużycia w dzieciństwie

-

Fantazje erotyczne

-

Twarda pornografia

-

Wrogie, negatywne postawy wobec kobiet

-

Trudności w nawiązywaniu odpowiednich kontaktów

z kobietami

-

Czynniki sytuacyjne

Klasyfikacja sprawców
zgwałceń wg Grotha (1979):



Żądny władzy – narzucenie ofierze
swojej woli,



Agresywny – służy wyładowaniu
agresji,



Sadystyczny – zadanie ofierze
cierpienia.

Klasyfikacje zgwałceń:

(Godlewski, 1989)



zgwałcenia motywowane głównie
pozaseksualnie: władcze, gniewne,
represyjne;



zgwałcenia motywowane seksualnie,
niespecyficzne/ kombinowane;



zgwałcenia motywowane seksualnie:
sytuacyjne, instrumentalne;



Zgwałcenia dewiacyjne.

ZABÓJCY NA TLE

SEKSUALNYM

Zabójcy na tle seksualnym



Zabójstwa z motywów seksualnych a „zabójstwa

z lubieżności”:



Geberth (2003): „zabójstwo z lubieżności”:

realizacja obsesyjnych fantazji sprawcy, któremu dla

zaspokojenia popędu płciowego nie wystarczy zabić,

musi on zrealizować swoje fantazje seksualne z ofiara

i jej ciałem,



Hanausek (1995): zabójstwa seksualne „pozorne” i

”właściwe”,



Hazelwood,Douglas, Ressler (1986): zabójcy

seksualni zorganizowani i niezorganizowani,

Zabójcy na tle seksualnym



Zabójcy seksualni wg. Holmesa (1996):

-

Skoncentrowani na czynie

:

-

wizjonerzy, (psychotyczni)

-

misjonarze, (psychopatyczni)

-

Skoncentrowani na procesie

:

-

nastawieni na zysk, (przyjemność z zabijania

połączona z korzyściami materialnymi)

-

kierujący się rządzą, (seksualna przyjemność

nierozerwalnie związana z zabijaniem)

-

kierujący się silnymi wrażeniami, (doznania „haju”

lub „odlotu” podczas zabijania)

-

żądni władzy, (czerpanie przyjemności z poczucia

dominacji).

SĄDOWE

OPINIOWANIE
PSYCHOLOGICZNE

Opiniowanie sądowo-
psychologiczne w przestępstwach
seksualnych



Zadania i cele opiniowania psychologicznego:

1.

Opis struktury czynników ryzyka przemocy

stanowiących tło klinicznej diagnozy sprawcy,

2.

Diagnoza procesów motywacyjnych sprawcy

3.

Współpraca z z innymi biegłymi w zakresie

opiniowania o poczytalności i zasadności stosowania

środków zabezpieczających – opinia kompleksowa

4.

Dostarczyć niezbędnych danych do rozważenia

zasadności podejmowania oddziaływań

terapeutycznych

Metody pomiaru czynników
ryzyka przemocy



Zgodnie ze współczesnymi koncepcjami, postrzegającymi

ryzyko jak zespół czynników zewnętrznych i

wewnętrznych stworzono konstrukt ryzyka (zagrożenia)

charakteryzujący się trzema cechami:

* Kontekstualnością – ryzyko wystąpienia w przyszłości

zachowań związanych z użyciem przemocy jest w wysokim

stopniu zależna od sytuacji i okoliczności,

* Dynamiką – tzn. że podlega zmianom,
* Nasileniem – co oznacza, że ryzyko rozpatruje się na

continuum.



Zadaniem oceniającego jest określenie natury i stopnia

ryzyka wystąpienia pewnego rodzaju zachowań u osób o

określonych właściwościach, w przewidywanych

warunkach i kontekście.



Skonstruowano także specjalne narzędzia diagnostyczne –

SAVRY, HCR-20, SVR-20, PCL-R – które udoskonaliły znacznie

procedury wykrywania zagrożenia kryminalną przemocą.

Metody pomiaru czynników
ryzyka:



Sexual Violence Risk-20

(SVR- 20)

-D.P. Boer, S.D. Hart, P.R. Kropp i C.D.

Webster ( 1997, 2008)



Psychopathy Checklist- Revised

-R.D. Hare ( 2003)

Sexual Violence Risk- 20

(SVR- 20)



Składa się z 20 itemów,
pogrupowanych w 3 szersze
kategorie:

I. Przystosowanie psychospołeczne:

1.

dewiacja seksualna

2.

nadużycie w dzieciństwie

3.

psychopatia

4.

poważne zaburzenie psychiczne

5.

problemy z substancjami psychoaktywnymi

6.

myśli samobójcze/zamiary zabójstwa

7.

problemy w związkach

8.

problemy z zatrudnieniem

9.

wcześniejsze przestępstwa nieseksualne z

użyciem przemocy

10.

wcześniejsze przestępstwa bez użycia przemocy

11.

przeszłe problemy z nadzorem

II. Przestępstwa seksualne :

12.

częste przestępstwa seksualne

13.

różne przestępstwa seksualne

14.

używanie przemocy w przestępstwach

seksualnych

15.

broń/groźba śmierci w przestępstwach

seksualnych

16.

eskalacja w częstotliwości i/lub powadze

przestępstw seksu

17.

silne minimalizowanie/ zaprzeczanie

stosowaniu przemocy seksualnej

18.

nastawienia wspierające/uczące przestępstw

seksualnych

III. Przyszłe plany

19.

brak realistycznych planów na

przyszłość

20.

negatywne nastawienie do

interwencji

Psychopathy Checklist- Revised

(PCL-R)



Składa się z dwóch skorelowanych
czynników, z których każdy jest
opisywany przez 10 itemów:



Czynnik I (izolacja emocjonalna)



Czynnik II (zachowania antyspołeczne)

Diagnoza procesów motywacyjnych
dla celów sądowych



Ścisła opiniodawcza współpraca psychiatryczno-

psychologiczna w związku z kwestą poczytalności

sprawcy

tzw. psychiatryczno-biologiczne kryteria niepoczytalności :

-

choroba psychiczna, upośledzenie umysłowe, inne zakłócenia czynności

psychicznych,

tzw. psychologiczne kryteria niepoczytalności: zdolność rozpoznania

znaczenia czynu i pokierowania postępowaniem

-

przesłanki stosowania środków zabezpieczających: niepoczytalność

(lub znaczne jej ograniczenie), wysoka społeczna szkodliwość czynu,

wysokie prawdopodobieństwo podobnego czynu

-

wskazanie przesłanek uzasadniające potrzebę terapii

Badanie i opinia psychologiczna ma wesprzeć biegłych psychiatrów i

seksuologów w ich poczynaniach diagnostycznych, ma charakter

komplementarny nie alternatywny w stosunku do opinii

psychiatrycznej czy sekuologicznej , dotyczy motywacji tj. opisu

procesu motywacyjnego i stopnia samokontroli z jakim działa

sprawca

Oddziaływania terapeutyczne wobec
sprawców przestępstw na tle
seksualnym - 1.



Doświadczenia Oddziału Terapeutycznego

Zakładu Karnego w Rzeszowie



Od 2005 roku psychologowie Rafał Rutkowski i Wojciech

Sroka realizują program terapeutyczny oparty na podejściu

kognitywno-behawioralnym



Podstawy teoretyczne:

- Wyodrębnienie wspólnego wzorca zachowań, poprzedzających

napaść na ofiarę – cykl dewiacyjny

-

Zachowania obejmują komponenty emocjonalne, poznawcze

oraz ich obserwowalne objawy,

-

Modyfikacja poprzez oddziaływani terapeutyczne :

poznawczo-behawioralne

-

Oddziaływania korekcyjne koncentrują się na demaskowaniu

zniekształceń poznawczych, błędnych stereotypów i

przekonań odnoszących się do sfery seksualnej

Oddziaływania terapeutyczne wobec
sprawców przestępstw na tle
seksualnym - 2.



Cele programu:

-

Wykształcenie społecznie akceptowanych sposobów

radzenia sobie w sytuacji narastającego pobudzenia

seksualnego, któremu towarzyszą określone stany

afektywne

-

Opanowanie umiejętności kontroli własnych zachowań

oraz zaspokajania seksualnych i pozaseksualnych

potrzeb w niedestrukcyjny sposób

-

Analizowanie poszczególnych etapów procesu

decyzyjnego prowadzącego do zachowań przestępczych

-

Wczesna identyfikacja ryzykownych myśli, fantazji i

emocji sprawcy : poszerzenie świadomości i wglądu w

kolejne etapy cyklu dewiacyjnego

-

Brak możliwości korekcji preferencji seksualnych

-

Główny cel: kontrolowanie własnych zachowań

Oddziaływania terapeutyczne wobec
sprawców przestępstw na tle
seksualnym - 3.



Dobór do grupy terapeutycznej

-

Selekcja:

-

Sprawcy różnych przestępstw seksualnych np. czynów pedofilnych i

gwałtów

-

Nieujawnianie poważniejszych zaburzeń psychicznych np.

psychopatycznych i dyssocjalnych zaburzeń osobowości czy upośledzenia

umysłowego

-

Motywacja:

-

Gotowość pacjenta do poddania się oddziaływaniom terapeutycznym

lub poczucie cierpienia i ograniczeń, identyfikacja z problemem i

potrzeba zmiany: trzeba wykorzystać każdą motywację,

-

Przyjęcie odpowiedzialności za przestępstwo – identyfikacja z z

problemem,

-

Przed rozpoczęciem spotkań grupowych indywidualne spotkania z

każdym z kandydatów pozwalające określić charakter motywacji,

identyfikacje z problemem oraz potrzebę zmiany

Oddziaływania terapeutyczne wobec
sprawców przestępstw na tle
seksualnym - 4.

Struktura programu

Faza pierwsza - indywidualne zachowania

przestępcze

:

-

Kontakt: zasada zachowania tajemnicy zapewnia poczucie

bezpieczeństwa i wzajemnego zaufania, uznanie sprawstwa warunkiem

uczestniczenia w terapii.

-

Obawy uczestników: strukturalizacja, dyrektywny charakter pracy

oraz określenie zasad komunikowania się sprzyja redukcji leku i ułatwia

realizacji kolejnych etapów programu

-

Praca nad struktura decyzyjna czynu: rozłożenie sekwencji czynów

dewiacyjnych na elementy składowe - myśli, uczucia i zachowania

-

Indywidualna biografia jako kontekst przestępstwa

-

Przebieg przestępstwa

-

Analiza sztywnych wzorców zachowania

-

Bilans kosztów i zysków popełnionych przestępstw

Oddziaływania terapeutyczne wobec
sprawców przestępstw na tle
seksualnym - 5.

Struktura programu
Faza druga - trening empatii:

-

Własna podatność na zranienie i świadomość cierpienia

ofiary: konfrontacja z uczuciami, których doznać mogły osoby

pokrzywdzone, aktualizacja negatywnych i trudnych doświadczeń z

dzieciństwa, skupienie się na doświadczonym fizycznym i

emocjonalnym cierpieniu stwarza sprawcy możliwość zrozumienia

doznać ofiary.

-

„List od ofiary” – przyjęcie perspektywy ofiary pomaga uświadomić

zakres doznanych przez nią urazów. Sprzyja to przełamaniu

egocentrycznej perspektywy i obniża samoakceptację sprawcy

Faza trzecia – zapobieganie nawrotom

-

Opracowanie alternatywnych, niedewiacyjnych sposobów

zaspokajania potrzeb seksualnych – strategie pozytywne są

efektywniejsze niż strategie polegające na unikaniu, stworzenie tzw.

osobistego drogowskazu czynników ryzykownych oraz systemu

wsparcia.

Oddziaływania terapeutyczne wobec
sprawców przestępstw na tle
seksualnym - 6.

Efektywność i skuteczność oddziaływań

terapeutycznych

-

Zależy od adekwatnej i krytycznej oceny własnych

czynów,

-

Zrozumienia przebiegu cyklu dewiacyjnego,

-

Uzyskania przez sprawcę zdolności do zrozumienia

negatywnych skutków popełnionych przestępstw oraz

empatii wobec ofiary

Obowiązek leczenia sprzyja nie tyle faktycznemu co

pozornemu zaangażowaniu w proces zmiany

Konieczność zapewnienia możliwości

kontynuowania terapii po opuszczeniu zakładu

karnego

Oddziaływania terapeutyczne wobec
sprawców przestępstw na tle
seksualnym - 7.

Kontynuacja, nadzór, kontrola

Konieczność rozwiązań kompleksowych
-kontynuowanie leczenia po opuszczeniu zakładu karnego
-nie tylko psychoterapia lecz także leczenie

farmakologiczne

-tworzenie sytemu profilaktyki i prewencji
-jedynie podejście kompleksowe i interdyscyplinarne

zwiększyć może skuteczność leczenia i

zminimalizować ryzyko ponownego popełnienia

przestępstwa

Konieczność stworzenia i rozwijania kontroli i

nadzoru nad sprawcą i systemem terapii

Dziękuję za uwagę !