9. POJĘCIE JA I KONSTRUKTY OSOBISTE

• W latach 80. i 90. XX w. jesteśmy świadkami powrotu

zainteresowania pojęciem Ja i pokrewnymi konstruktami.
Wiele współczesnych podejść do diagnozy osobowości
koncentruje się na sposobie, w jaki jednostka widzi siebie i
innych.

• Techniki tego rodzaju pozostają często pod wpływem

psychologii fenomenologicznej, która interesuje się tym, jak
jednostka spostrzega zdarzenia. Samoopis nie jest tu
traktowany jako substytut innych obserwacji, lecz sam w
sobie nabiera pierwszorzędnego znaczenia.

• Zainteresowanie skupia się także na postawie do samego

siebie, szczególnie na stopniu samoakceptacji jednostki.

9.1. Test Uzupełniania Zdań Uniwersytetu

Washingtona

(Washington University Sentence

Compietion Test - WUSCT)

• Inwentarze osobowości są narzędziami badania pojęcia Ja.

Interpretacja odpowiedzi w inwentarzu w kategoriach konceptualizacji
Ja tworzy podstawy teoretycznego podejścia do rozwoju osobowości
autorstwa Loevinger (1966; Loevinger i Ossorio, 1958).

• Próbując pogodzić wiele różnych wyników badań przeprowadzonych

zarówno przez siebie, jak i przez innych, Loevinger odwołała się do
cechy osobowości, którą zdefiniowała jako zdolność konceptualizacji
siebie lub „przyjmowania dystansu" w stosunku do siebie i własnych
impulsów.

• Według Loevinger, przejawy tej cechy w inwentarzach osobowości

opisuje się używając takich określeń, jak fasada, obronność wobec
testów, tendencyjność odpowiedzi, zmienna aprobaty społecznej,
tendencja do zgadzania się i styl osobisty.

• Wg Loevinger, zdolność do tworzenia pojęcia Ja wzrasta wraz z

wiekiem, poziomem inteligencji, wykształceniem i statusem
społeczno-ekonomi-cznym.

Rozwój zdolności do konceptualizacji siebie

wg Loevinger

• W miarę rozwoju tej zdolności tworzy stopniowo stereotypowe,

konwencjonalne i społecznie akceptowane pojęcie własnej
osoby. To stadium Loevinger uważa za typowe dla okresu
dorastania.

• Wraz z rozwojem dojrzałości jednostka przechodzi od pojęcia Ja

stereotypowego do pojęcia Ja zróżnicowanego i realistycznego.
W tym punkcie jest w pełni świadoma swych idiosynkrazji i
akceptuje siebie taką, jaka jest.

• Poziom konceptualizacji Ja, nazwaną rozwojem ego lub

poziomem ego, Loevinger i jej współpracownicy mierzą przy
pomocy Testu Uzupełniania Zdań Uniwersytetu Washingtona
(Washington University Sentence Completion Test - WUSCT;
Loevinger, 1985, 1987; Loevinger i Wessler, 1970; Loevinger,
Wessler i Redmore, 1970).

• WUSCT ma dwie wersje - dla mężczyzn i kobiet (Loevinger,

1985; Novy, 1992).

Struktura i właściwości psychometryczne

WUSCT

• WUSCT jest metodą pomiaru ośmiu poziomów rozwoju ego, którymi są:

poziom przedspołeczny, impulsywny, ochrony Ja, konformistyczny,
świado-mości Ja, sumienia, indywidualistyczny, autonomiczny i
zintegrowany. Poza pomiarem jest poziom pierwotny zwany
przedspołecznym, poprzedzającym pojawienie się umiejętności
werbalnych.

• Każdemu uzupełnieniu przypisuje się ocenę odpowiadającą poziomowi

ego i na podstawie tych wartości oblicza wynik w całym teście.

• Badania z zastosowaniem WUSCT potwierdzają jego rzetelność (Novy i

Francis, 1992; Weiss, Zillberg i Genevro, 1989) i trafność jako narzędzia
pomiaru rozwoju ego w różnych próbach (Bushe i Gibbs, 1990;
Westenberg i Block, 1993). Owocne okazało się zastosowanie tego
narzędzia w badaniu różnic między płciami w zakresie rozwoju ego
(Cohn, 1991).

• Jednym z kilku problemów, jakie stwarza WUSCT, wspólnych dla

wszystkich testów uzupełniania zdań i technik dopuszczających
swobodne odpowiedzi werbalne, jest to, że jego wyniki mają tendencję
do korelowania z płynnością słowną i poziomem słownika.

9.2. Inwentarze samooceny i pokrewne

narzędzia

• Konstrukt pojęcia Ja zlewa się czasem z pewnymi

konstruktami pokrewnymi, określanymi jako samoocena
(Baumeister, 1993; Bednar i Peterson, 1995) i
spostrzegana skuteczność Ja (Bandura, 1982, 1995;
Maddux, 1995; Schwarzer, 1992).

• Samoocena jest zazwyczaj traktowana jako ewaluatywny

składnik pojęcia Ja. Samooceny, kumulując się w czasie,
mogą wpływać na rozwój cech poznawczych i afektywnych.

• Konstrukt samooceny określa ogólną postawę oceniającą

wobec samego siebie, od skrajnie pozytywnej do skrajnie
negatywnej, która jest stabilna i ma charakter całkowicie
subiektywny.

Pomiar samooceny

• Blascovich i Tomaka (1991) w przeglądzie narzędzi do pomiaru

samooceny i pojęcia Ja stwierdzili, że najczęściej stosowana jest do
pomiaru ogólnego szacunku dla samego siebie samoopisowa -
Skala Samooceny [Self-Esteem Scale - SES) Rosenberga (1965),
która składa się z dziesięciu pozycji.

• Niemniej wielu badaczy stwierdziło, że związki pomiędzy pojęciem Ja a

zacho-waniem można lepiej pokazać, jeżeli pojęcie to potraktuje się jako
konstrukt hierarchiczny i wielowymiarowy i będzie się je odpowiednio do
tego mierzyć.

• W pewnych warunkach zastosowanie pojedynczej, globalnej miary

samooceny może dać niespójne wyniki lub też może nie ujawnić istotnych
korelacji z innymi zmiennymi, podczas gdy bardziej wąsko zdefiniowany
konstrukt, taki jak pojęcie Ja w szkole, da wyniki spójne i istotne. Może to
być szczególnie prawdziwe w odniesieniu do tych osób, u których
osiągnięcia szkolne nie zajmują wysokiej pozycji w ich systemie wartości.

• W ostatnich latach odstąpiono od jednowymiarowych konceptualizacji

samooceny i zwrócono się ku jej specyficznym aspektom, co przyczyniło się
do szybkiego wzrostu liczby badań.

Pomiar samooceny, c.d.

• Najnowsze narzędzia do pomiaru pojęcia Ja czynią użytek z bogatej literatury

prezentującej dorobek teoretyczny i empiryczny z tego zakresu. Na przykład :

• Skala Pojęcia Ja Uczniowskiego (Student Self-Concept Scale - SSCS;

Gresham, Elliott i Evans-Fernandez, 1993) jest dostępnym w sprzedaży
narzędziem, w którym jako punkt wyjścia wykorzystano teorię skuteczności Ja
Bandury (1982, 1986), czerpiąc jednocześnie pomysły z innych teorii i wyników
badań.

• Narzędzie to mierzy trzy główne dziedziny pojęcia Ja, a mianowicie obraz szkolny,

obraz społeczny i obraz osobisty Ja.

– W odniesieniu do każdej dziedziny badany wskazuje nie tylko, na ile jest

pewny, że potrafi zrobić to, o czym mówi dana pozycja testowa, ale także jak
ważne jest to dla niego, i na ile jest pewny, że mając określone cechy lub
robiąc określone rzeczy osiągnie określone rezultaty.

• Fleming i Whalen (1990) opracowali Inwentarz Osobistego i Szkolnego Pojęcia

Ja (Personal and Academic Self-Concept Inventory - PASCI;) - skonstruowano dla
uczniów szkół średnich i studentów college'u, który uwzględnia hierarchiczny,
wieloaspektowy model pojęcia Ja.

• PASCI składa się ze skali ogólnej samooceny i sześciu dodatkowych skal:

– społecznych aspektów pojęcia Ja (akceptacji społecznej i lęku społecznego),
– aspektów fizycznych (wyglądu fizycznego i sprawności fizycznej),
– aspektów szkolnych (zdolności matematycznych i zdolności werbalnych).

9.3. Test Przymiotnikowy

(Adjective Check List) H.G. Gougha i A.B. Heilbruna

• Specjalnie dla potrzeb diagnozy pojęcia Ja Gough i Heilbrun (1983)

skonstruowali Test Przymiotnikowy (Adjective Check List - ACL) w Instytucie
Diagnozy i Badań nad Osobowością (nstitute for Personality Assessment and
Research - IPAR).

• ACL składa się z 300 przymiotników uporządkowanych alfabetycznie. Zadaniem

osoby badanej jest zaznaczenie wszystkich tych przymiotników, które w jej
przekonaniu dobrze ją opisują.

• W obecnej wersji ACL można obliczyć wyniki w 37 skalach, spośród których

cztery mierzą tendencyjność odpowiedzi.

– Największą wiązkę skal opracowano na podstawach racjonalnych, czyli

treściowych, dobierając przymiotniki do 15 potrzeb H. Murraya, mierzonych
przez EPPS.

– Dodatkowa pula dziewięciu „skal tematycznych" powstała głównie przy

zastosowaniu kryteriów empirycznych i przeznaczona jest do pomiaru
różnych cech uznanych za ważne w kontaktach z innymi ludźmi.

– Dwie pozostałe wiązki skal odnoszą się do specyficznych teorii osobowości,

a mianowicie do teorii Analizy Transakcyjnej Berne'a (1961,1966) oraz teorii
kreatywności i inteligencji Welsha (1975b).

Skale Testu Przymiotnikowego ACL

• Wszystkie skale testu ACL są uporządkowane w pięć grup:
• Pierwszą grupę tworzą skale modus operandi - informują one o

sposobie posługiwania się metodą przez badanego i pozwalają
określić wiarygodność jego odpowiedzi.

– Należą do niej: 1. No Ckd - Całkowita liczba wybranych przymiotników, 2.

Fav - Liczba wybranych przymiotników pozytywnych, 3. Unfav - Liczba
wybranych przymiotników negatywnych, 4. Com - Typowość; ma na celu
identyfikowanie protokołów wypełnionych nierzetelnie, ocenę stopnia
wypowiedzi typowych.

• Drugą grupę tworzy piętnaście skal potrzeb, których konstrukcja

inspirowana była teorią Murray’a. Skale te ujmują korelaty
osobowościowe wybranych potrzeb psychicznych:

– 5. Ach - Potrzeba osiągnięć, 6. Dom - Potrzeba dominacji, 7. End - Potrzeba

wytrwałości, 8. Ord - Potrzeba porządku, 9. Int - Potrzeba rozumienia siebie i innych,
10. Nur - Potrzeba opiekowania się innymi ,11. Aff - Potrzeba afiliacji, 12. Het -
Potrzeba kontaktów z osobami płci przeciwnej, 13. Exh - Potrzeba eksponowania
siebie, 14. Aut - Potrzeba autonomii, 15. Agg - Potrzeba agresji, 16. Cha - Potrzeba
zmiany, 17. Suc - Potrzeba wsparcia ze strony innych, 18. Aba - Potrzeba poniżania
siebie, 19. Def - Potrzeba uległości.

Skale Testu Przymiotnikowego ACL, c.d.

• Trzecią część testu stanowi dziewięć skal tematycznych,

służących do badania wybranych, ważnych aspektów osobowości:

– 20. Crs - Gotowość do poddania się poradnictwu psychologicznemu, 21.

S-Cn – Samokontrola, 22. S-Cfd - Zaufanie do siebie, 23. P-Adj -
Przystosowanie osobiste, 24. Iss - Skala idealnego obrazu siebie, 25.
Cps - Skala osobowości twórczej, 26. Mls - Skala zdolności
przywódczych, 27. Mas - Skala męskości, 28. Fem - Skala kobiecości.

• Część czwarta obejmuje pięć skal analizy transakcyjnej, skonstruowanych

na bazie teorii Berne’a, i pozwalających ująć osobowość w płaszczyźnie
pięciu stanów ego:

– 29. CP - Krytyczny rodzic, 30. NP - Opiekuńczy rodzic, 31. A – Dorosły,

32. FC - Wolne dziecko, 33. AC - Adaptowane dziecko.

• Część piątą tworzą cztery skale skonstruowane w oparciu o koncepcję

Welsha. Ujmują one osobowość w aspekcie specyfiki intelektualnego
funkcjonowania:

– 34. A-1 - Wysoka oryginalność, niska inteligencja, 35. A-2 - Wysoka

oryginalność, wysoka inteligencja, 36. A-3 - Niska oryginalność, niska
inteligencja, 37. A-4 - Niska oryginalność, wysoka inteligencja.

Test Przymiotnikowy: zakres stosowania

• Opisy osób osiągających wysokie i niskie wyniki w każdej

skali, zamieszczone w podręczniku, opracowano na
podstawie danych z IPAR i innych, uzupełniających badań.

• Jako narzędzie badawcze ACL był stosowany przy

rozwiązywaniu niezwykle różnorodnych problemów w takich
obszarach, jak psychopatologia, wybór zawodu, kreatywność,
zachowania polityczne i ekonomiczne, a nawet reakcje
pacjentów na aparaty ortodontyczne i szkła kontaktowe.

• ACL był także używany do oceny postaci historycznych na

podstawie ich biografii i opublikowanych prac (Welsh, 1975a)
oraz do opisywania przedmiotów nieożywionych, takich jak
miasta i samochody.

Test ACL: właściwości psychometryczne

• Normy opracowano w skali tenowej na dużej grupie (4144

kobiet i 5238 mężczyzn). Trafność i rzetelność narzędzia
sprawdzano na wiele sposobów (Gough, Heilbrun, 1983, s.
30-35).

• Współczynniki rzetelności, wyznaczone metodą

wewnętrznej zgodności, wynoszą od  = 0,56 (dla skal Cha,

Suc) do  = 0,95 (dla Fav).

• Stałość skal, badana w odstępie sześciu miesięcy, wynosi r

tt

= 0,34 (A-1) do r

tt

= 0,86 (Exh).

• Podstawowym źródłem empirycznych danych walidacyjnych dla

wszystkich 37 skal, wykorzystywanym w fazie konstrukcji, była
bezpośrednia obserwacja uczestników programów centrum
diagnostycznego w IPAR i oparte na niej oceny poszczególnych cech.

9.4. Tennessee Skala Obrazu Siebie

(Tennesse Self-Concept Scale - TSCS)

/

Fitts, W.H. (1965). Tennessee Self-Concept Scale: Manual. Los Angeles: Western Psychological Services/

Założenia:

• Obraz siebie jest kategorią psychologiczną, która ujmuje jeden z
bardzo znaczących czynników zachowania i bardzo często służy do
uogólnionego opisu osobowości i dobrego funkcjonowania.
• Te osoby, które wyobrażają siebie jako osoby bezwartościowe,
niechciane czy „niedobre" ujawniają skłonność do postępowania
zgodnego z tym wyobrażeniem. Natomiast te osoby, które mają
wysoce nierealistyczny obraz siebie skłonne są do takiego też
podchodzenia do życia.
• Uzyskanie odpowiedzi na pytanie: Jak dana osoba spostrzega
siebie? jest szczególnie przydatną dla tych, którzy w sposób
profesjonalny chcą poznać osobowość, by pomagać innym.
• TSCS może zatem służyć jako pomoc w poradnictwie
psychologicznym, w klinicznych badaniach i diagnozie, jako metoda
badawcza nad zachowaniem, do selekcji personelu, itp.

Uogólniony opis TSCS

• Osoba odpowiadająca dokonuje opisu siebie na 5-o stopniowej

skali: 1 - całkowicie fałszywe, 2- raczej fałszywe. 3-nie jestem
zdecydowany. 4 - raczej prawdziwe. 5 - całkowicie prawdziwe.
Skalę można wykorzystać do badań indywidualnych jak i
grupowych osób powyżej 12 roku życia. Można ją stosować do
badania osób zdrowych, jak i psychotyków.

• Skalę można stosować do realizacji dwu celów, bądź dla celów

poradnictwa psychologicznego (Counseling Form), bądź dla
celów klinicznych i badawczych (Clinical and Research Form).
Oba sposoby wykorzystania tej skali bazuje na tych samych
itemach.

• Wersja poradniana składa się z 14. skal podstawowych,

natomiast wersja kliniczno-badawcza składa się z 29 skal.

• Czas wykonania skali waha się od 10 do 20 min (średnio: 13

min).

Rozwój Skali TSCS

• Prace nad skalą prowadzone były od r. 1955. Twierdzenia, które

znalazły się w tej skali wybrano z innych metod pomiarów obrazu
siebie, opracowanych przez Balestera (1956), Engela (1956) i
Taylora (1953). Nadto, sformułowano również itemy w oparciu o
pisemne określenia siebie przez pacjentów i niepacjentów.

• Siedmiu psychologów klinicznych-sędziów przeprowadziło

klasyfikację itemów według schematu: 3 wiersze x 5 kolumn.
Wiersze skali utworzyły stwierdzenia ujmujące trzy wymiary
obrazu siebie: (1) tożsamość - kim ktoś jest, (2) zadowolenie z
siebie - jak się akceptuje, (3) zachowanie - jak zachowuje się.

• Itemy ujęte w pięciu kolumnach określały rodzaje obrazu siebie:

(A) self-fizyczny, (B) self moralno-etyczny, (C) self-osobisty, (D)
self-rodzinny i (E) self-społeczny. Sędziowie ci oceniali również
każdy z itemów z uwagi na jego negatywną czy pozytywną formę.

• Ostatecznie ta część TSCS zawiera 2 x 45 itemów w formie

negatywnej i pozytywnej. Pozostałe 10 itemów tworzy skalę
Samokrytycyzmu (Self-Criticism).

OPIS SKAL TSCS: POSTAWA DO BADANIA

1. SK - Samokrytycyzm (Self-Criticism)

• Itemy tej skali zostały wybrane z Minnesota Multilphasic Personality

Inventory (MMPI), opracowany przez S.R. Hathawaya i J.C. McKinleya (1942).

• Niski wynik uzyskują osoby, które nie przyznają się do powszechnie

występujących słabostek ludzkich i popełnianych błędów. Jednostki te
charakteryzuje postawa obronna i zmierzają do prezentowania innym raczej
pozytywnego obrazu siebie. Wyniki uzyskane przez nich w TSCS są
prawdopodobnie zawyżone.

– Bardzo niski wynik może być znakiem, że osoba ta ma coś do ukrycia i

należałoby wyjaśnić bądź przez analizę udzielonych przez klienta
odpowiedzi, bądź na drodze bardziej szczegółowego wywiadu.

• Wysoki wynik wskazuje na normalną, zdrową otwartość i zdolność

do samokrytycyzmu.

– Bardzo wysoki wynik może być wskaźnikiem, że jednostka mogła utracić

zdolność do zachowań obronnych wraz z utratą nadziei w odzyskanie
szacunku do siebie i „woła o pomoc". Może on również wskazywać, iż
osoba ta w sposób zamierzony wyakcentowuje negatywne aspekty
obrazu siebie w TSCS.

OPIS SKAL TSCS: POSTAWA DO BADANIA, C.D.

2. RW - Rozkład odpowiedzi (Distribution)
• Wynik jest wskaźnikiem preferencji w sposobie określania siebie
na 5-o stopniowej skali. Wynik ten jest interpretowany jako pomiar
pewnego aspektu percepcji siebie
• Wynik bardzo niski uzyskują osoby, które, określając się,
wybierają najczęściej „3" (Nie jestem zdecydowany). Klient
przejawia zatem bądź wysoki poziom braku zdecydowania w
prezentacji siebie, bądź wysoki poziom ostrożności. Wówczas
bardzo nikle są możliwości uzyskania autentycznego obrazu
własnego ‘ja’ klienta.
• Bardzo wysoki wynik może wskazywać na stereotypowy i
spolaryzowany typ odpowiadania. Klient wybierał skrajne sposoby
określania siebie (1 lub 5). Można by stwierdzić, iż odpowiedzi
bądź nie są traktowane na serio, bądź są impulsywne.

OPIS SKAL TSCS: POSTAWA DO BADANIA, C.D.

3. WO - Wynik ogólny (Total Positive)
• Wysoki wynik wskazuje na bardzo pozytywną ocenę siebie.

Osoba ta lubi siebie, przekonana jest o swojej wartości, ma
zaufanie do siebie i odpowiednio do tego zachowuje się.

• Niski wynik wskazuje na brak zaufania odnośnie co do

własnej wartości, brak zaufania do siebie. Osoba ta czuje
się niechcianą, często zalęknioną, depresyjną i
nieszczęśliwą.

• Wysoki WO można by podważyć, jeśli wynik skali SK jest

niski - może to wynikać z postawy obronnej.

• Bardzo wysoki WO uzyskują osoby zaburzone, np.

paranoidalni schizofrenicy, którzy uzyskują na ogół wiele
ekstremalnych wyników, zarówno wysokich jak i niskich.

OPIS SKAL TSCS: Wewnętrzne Wymiary (WW) (Row 1-3)

4. TO - Tożsamość (Identity)

• Wynik określa sposób spostrzegania swojej podstawowej tożsamości poprzez

udzielanie odpowiedzi na pytanie: Kim jestem? Za kogo się uważam?

5. ZS - Zadowolenie z siebie (Self-Satisfaction)

• Wynik określa poziom zadowolenia z posiadanego obrazu siebie. Uogólniając,

wynik ten określa poziom samoakceptacji w sensie aprobaty siebie.

6. ZA - Zachowanie (Behavior)

• Wynik określa sposób oceny tego, co dana osoba robi, w jaki sposób działa i

funkcjonuje.

• Może zaistnieć sytuacja, że dana osoba uzyskała wysokie wyniki w

TO i ZA, lecz niski w ZS z uwagi na stawiane sobie wysokie
standardy. Z drugiej strony, jakaś osoba może mieć niską
samoocenę wyrażoną w obniżonych wynikach TO i ZA, lecz wysoki
poziom zadowolenia z siebie w skali ZS.

• Wyniki uzyskane w tych skalach wewnętrznego wymiaru obrazu

siebie (subscores) należałoby rozpatrywać łącznie z uwzględnieniem
również wyniku ogólnego (WO).

OPIS SKAL TSCS: Zewnętrzne wymiary (ZW) (Column A

-E)

Wyniki skal zewnętrznego wymiaru obrazu siebie (external frame of reference) są
wynikami cząstkowymi wyniku ogólnego (WO)
7. SF - Self fizyczny (Physical Self)
• Wynik określa sposób spostrzegania własnej fizycznej prezentacji, stanu zdrowia,
sprawności fizycznych i walorów własnej płci.
8. SM - Self moralno-etyczny (Moral-Ethical Self)
• Wynik określa samoocenę z punktu widzenia zasad moralno-etycznych, tj. ocenę
własnej wartości moralnej, stosunku do Boga, bycia „dobrą" lub „złą" osobą oraz
poziomu aprobaty własnej religijności.
9. SO - Self osobisty (Personal Self)
• Wynik określa poziom poczucia osobistej wartości i bycia adekwatną jednostką
niezależnie od oceny innych.
10. SR - Self rodzinny (Family Self)
• Wynik określa poziom poczucia osobistej wartości i bycia adekwatną osobą jako
członek rodziny. Skala ujmuje sposób spostrzegania siebie w relacji do najbliższych
sobie osób.
11. SS - Self społeczny (Social Self)
• Wynik określa poziom poczucia osobistej wartości i bycia adekwatną jednostką
społeczeństwa. Skala ujmuje sposób spostrzegania siebie w relacji do ludzi w ogóle.

OPIS SKAL TSCS: Zmienność wymiarów obrazu siebie

(ZW)

•

Wyniki wysokie skal zmienności wymiarów obrazu siebie wskazują na brak zwartości
(inconsistency) jednego aspektu spostrzegania siebie w stosunku do innego.

•

Niskie wyniki wskazują na sztywność (rigidity) obrazu siebie. Wyniki te są obliczane
poprzez dodawanie różnic między najwyższymi i najniższymi wynikami poszczególnych
podskal wymiarów zewnętrznych (kolumny) i wewnętrznych (wiersze).

12. ZWO - Zmienność obrazu siebie (Total Variability)

•

Wysoki wynik może sugerować, że dana osoba posiada bardzo niespójny obraz
siebie. Osoby uzyskujące taki wynik mają tendencję do rozczłonkowywania
poszczególnych aspektów obrazu siebie i oceniania ich całkowicie niezależnie.

•

Wyniki nieco poniżej średniej, lecz powyżej 30 w skali T uzyskują osoby dobrze
zintegrowane.

13. ZWZ - Zmienność wymiarów zewnętrznych (Column Total Variability)

Wyniki te są obliczane poprzez dodawanie różnic między najwyższymi i najniższymi
wynikami uzyskanymi w skalach selfu fizycznego, moralno-etycznego, osobistego,
rodzinnego i społecznego.

14. ZWW – Zmienność wymiarów wewnętrznych (Row Total Variability)

•

Wyniki te są obliczane poprzez dodawanie różnic między najwyższymi i najniższymi
wynikami w skalach tożsamości, zadowolenia z siebie i zachowania.

OPIS SKAL TSCS: SKALE EMPIRYCZNE

Zostały one wyodrębnione w klinicznej i badawczej wersji TSCS.

16. Pozytywna samoobrona - DP (Defensive Positive)

– jest wskaźnikiem bardziej subtelnej obronności (mechanizmy

obronne) od wskaźnika samokrytycyzmu. Przyjmuje się, że osoby z
psychiatry-cznymi dolegliwościami, mimo że na poziomie
przedświadomym mają negatywny obraz siebie, starają się
pozytywnie określać siebie w tego rodzaju kwestionariuszach.

– Itemy wybrane do tej skali były najczęściej wybierane przez

pacjentów psychiatrycznych, którzy uzyskiwali wysokie wyniki w WO
(Wynik ogólny). Oba krańce wyniku DP są psychologicznie znaczące.

• Wysoki wynik wskazuje na wysoki poziom samooceny jako

wynik zaburzonego funkcjonowania mechanizmów obronnych.
Niski wynik wskazuje na brak podstawowej zdolności do
zachowania minimal-nego poziomu pozytywnej samooceny.

OPIS SKAL TSCS: SKALE EMPIRYCZNE, C.D.

17. Ogólne nieprzystosowanie - GM (General Maladjustment)

• Skala ta różnicuje pacjentów psychiatrycznych od niepsychiatrycznych; do

psychiatrycznych Autor włączył psychotyków, neurotyków i osoby z
zaburzeniami osobowości.

– Skala ta nie różnicuje grup psychiatrycznych, nie dostarcza klucza do

różnicowania pacjentów, a może służyć jako podstawa do charakterystyki
w wymiarze: przystosowanie – nieprzystosowanie.

– Należy zwrócić uwagę, iż na profilu wyniki w tej skali mają wartości

odwrotne, tzn. wyniki niskie na wykresie profilu tej skali są rezultatem
wysokich wyników w wynikach przeliczonych w skali T.

18.

Psychotyzm - PSY (Psychosis)

- różnicuje pacjentów psychiatrycznych od innych grup klinicznych.

19. Zaburzenia osobowości - PD (Personality Disorder)

– skala różnicuje osoby mające podstawowy defekt i nieprawidłowo

ukształtowaną osobowość w stosunku do innych pacjentów
psychotycznych czy neurotycznych. Wyniki w tej skali mają również
wartości odwrotne na wykresie profilu.

OPIS SKAL TSCS: SKALE EMPIRYCZNE, C.D.

20. Neurotyzm

- N (Neurosis)

– różnicuje pacjentów neurotycznych od innych grup klinicznych. Podobnie jak w

innych skalach o odwrotnych wartościach. Wysokie wyniki w skali T uzyskują
osoby o wysokim podobieństwie do odpowiedzi grupy osób, na podstawie
których opracowano tę skalę, tj. pacjentów neurotycznych.

21. Integracja osobowości -

PI (Personality Integration)

– różnicuje osoby dobrze przystosowane i dobrze funkcjonujące, tj. o osobowości

zintegrowanej. Wysokie wyniki w tej skali uzyskały osoby, które psycholodzy
kliniczni ocenili jako dobrze przystosowane i osobowościowo zintegrowane.

22. Wskaźnik symptomów patologicznych - NDS (Number of Deviant

Signs)

– jest najlepszym empirycznym wskaźnikiem zaburzeń psychicznych czy

nieprawidłowości występujących we wszystkich innych wskaźnikach –
reprezentuje liczbę odchyleń od standardowych odpowiedzi na wszystkie z
itemów tej skali.

– Autor przyjął hipotezę Berga (1975), że osoby, które w swym zachowaniu

czasami wyraźnie odbiegają od normy, prawdopodobnie ujawnią zaburzone
funkcjonowanie w różnych formach swoich zachowań (deviant hypothesis).
Osoby zaburzone uzyskują w tej skali bądź bardzo wysokie, bądź bardzo niskie
wyniki.

WŁAŚCIWOŚCI PSYCHOMETRYCZNE TSCS

• NORMALIZACJĘ TSCS przeprowadzono w grupie 626 osób

w wieku 12-68 lat, pochodzących z różnych środowisk (Fitts,
1965, s. 13).

• Rzetelność testu dla obu wersji jest wysoka i wynosi od .

60 (Tot Var) do .92 (Tot Poz i Psy).

• W licznych monografiach poświęconych zastosowaniu testu

TSCS, Fitts proponuje dokonywanie obliczeń na wynikach
surowych, natomiast przedstawienie profilu na karcie
profilowej, uwzględniającej opracowane normy (Fitts, 1965,
1970, 1972).

9.5. Technika Q-sort

• Stephenson (1953) opracował specyficzną technikę do badania

pojęcia Ja, którą nazwał Q-sort, jako narzędzie tzw. metodologii Q.

• W technice Q-sort badanemu daje się zestaw kart zawierających

twierdzenia lub nazwy cech z poleceniem, by podzielił je na określoną
liczbę kategorii, od „najbardziej charakterystycznych" dla siebie do
„najmniej charakterystycznych".

• Pozycje Q-sort mogą pochodzić ze standardowej listy, ale częściej są

tworzone stosownie do przypadku.

• Aby zapewnić jednolity rozkład ocen, stosuje się „wymuszony" rozkład

normalny, polecając badanemu umieszczenie w każdej kategorii
określonej liczby kart. Rozkład taki można przygotować dla dowolnie
dużej próby pozycji, wykorzystując w tym celu tabelę rozkładu
normalnego.

• Należy podkreślić, że podobnie jak techniki z wymuszonym wyborem,

Q-sort dostarcza danych ipsatywnych, a nie normatywnych. Innymi
słowy, badani informują nas o tym, co uważają za swoje silne i słabe
cechy, ale nie o tym, jak we własnych oczach wyglądają w porównaniu
z innymi osobami lub jakimiś zewnętrznymi normami.

Technika Q-sort, c.d.

• W indywidualnym badaniu osobowości metodą Q często

prosi się badanego o kilkakrotne posortowanie tego samego
zestawu pozycji w ramach różnych układów odniesienia.

– Na przykład pozycje można sortować opisując samego siebie i inne

osoby, takie jak ojciec, matka, mąż czy żona.

– Można też sortować twierdzenia opisując siebie w różnych środowiskach,

takich jak praca, dom czy sytuacje społeczne.

– Można także prosić badanego, by sortując karty opisał siebie takim,

jakim jest w swym własnym mniemaniu (Ja realne), jakim sądzi, że jest
w oczach innych (Ja społeczne), i jakim chciałby być [Ja idealne).

• Q-sort można stosować kilkakrotnie, w różnych fazach

psychoterapii, w celu prześledzenia zachodzących zmian. Jest to
procedura wykorzystywana przede wszystkim przez terapeutów
stosujących terapię skoncentrowaną na kliencie.

• W toku terapii pojęcie Ja staje się coraz bardziej akceptowane

bezwarun-kowo i zbliża się do poziomu pozytywnej dynamicznej
równowagi (r = .68) z idealnym Ja (Rogers i Dymond, 1954)

9.6. Dyferencjał semantyczny

• Technika Dyferencjału semantycznego została opracowana przez

Ch. Osgooda i jego współpracowników (Osgood, Suci i Tannenbaum,
1957) jako narzędzie badawcze w psychologii znaczenia
konotacyjnego, ale szybko dostrzeżono jej możliwości w dziedzinie
pomiaru osobowości.

• Dyferencjał semantyczny jest standardową, ilościową procedurą

pomiaru konotacji, jakie mają dla danej jednostki określone pojęcia.
Każde pojęcie jest oceniane na siedmiopunktowej skali graficznej
jako bliższe jednemu z pary przeciwstawnych określeń, np.

Być wolnym
bogaty

:---:---:---:---:---:---:---:

ubogi

przyjemny

:---:---:---:---:---:---:---:

przykry

Osoba badana stawia znak na wybranym segmencie każdej skali.

• Dla każdego pojęcia używa się zestawu takich dwubiegunowych,

przymiotnikowych skal - zazwyczaj stosuje się 10 lub więcej skal.

Dyferencjał semantyczny, c.d.

• Interkorelacje i analizy czynnikowe oryginalnego zestawu skal

opracowanych przez Osgooda ujawniły trzy główne czynniki:

–

Wartościowanie [Evaluation), z wysokimi ładunkami w takich skalach, jak
dobry-zły, wartościowy-bezwartościowy i czysty-brudny;

–

Siła (Potency), ujawniająca się w takich skalach jak silny-słaby, duży-
mały, ciężki-lekki i

–

Aktywność (Activity), zidentyfikowana w takich skalach, jak aktywny-
bierny, szybki-wolny, ostry-tępy.

•

Najbardziej wyraźny jest czynnik wartościowania, wyjaśniający największy
procent ogólnej wariancji.

•

Odpowiedzi w dyferencjale semantycznym można analizować w różny
sposób.

– Przy podejściu ilościowym ocenom na poszczególnych skalach można przypisać

wartości liczbowe od 1 do 7 lub od -3 do +3.

– Ogólne podobieństwo dowolnych dwóch pojęć dla danej jednostki lub dla grupy

można wyrazić w kategoriach ich pozycji na wszystkich skalach.

– Konotacje wszystkich pojęć ocenianych przez pojedynczą osobę można analizować

obliczając „wynik" każdego pojęcia w trzech głównych czynnikach opisanych wyżej.

Dyferencjał semantyczny, c.d.

• Pojęcia do oceny dobiera się stosownie do problemu.

Badanych można prosić, by oceniali samych siebie, członków
swojej rodziny, przyjaciół, przełożonych, nauczycieli lub
postaci z życia publicz-nego, członków różnych grup
etnicznych lub kulturowych, osoby wykonujące różne zawody,
typy aktywności, takie jak uczenie się czy sporty na świeżym
powietrzu, pojęcia abstrakcyjne, takie jak chaos, nienawiść,
choroba, pokój lub miłość, nazwy produktów lub nazwy
określające marki towarów, programy radiowe lub telewizyjne.

• Dyferencjał semantyczny stosowano w wielu różnych

kontekstach, w badaniach związanych z tak różnymi
dziedzinami, jak diagnoza kliniczna i terapia, wybór zawodu,
różnice kulturowe oraz reakcje konsumentów na nazwy
określające produkty czy marki.

9.7. Rep Test

• G.A. Kelly (1955, 1963, 1970) opracował dla potrzeb praktyki

klinicznej technikę zwaną Rep Test (Role Construct Repertory
Test - Rep Test).

• U podstaw Rep Testu są założenia teorii osobowości Kelly'ego.

Główne założenie tej teorii głosi, że pojęcia lub konstrukty, które
jednostka stosuje spostrzegając przedmioty czy zdarzenia,
wpływają na jej zachowanie.

• W toku psychoterapii często nie można osiągnąć postępów, dopóki nie

zbuduje się nowych i nie odrzuci niektórych starych konstruktów. Rep
Test ma w zamierzeniu pomóc klinicyście w poznaniu niektórych
ważnych konstruktów pacjenta dotyczących ludzi.

• Rep Test można stosować na wiele różnych sposobów, w tym grupowo

lub indywidualnie.

• Technika ta polega na posortowaniu bodźców w taki czy inny sposób.

Rep Test dostarcza danych, które mogą być uporządkowane w formie
macierzy lub siatki i które pozwalają na ocenę związków między
konstruktami.

Rep Test, c.d.

• Przykładowo, przedstawia się badanemu listę określeń ról i

prosi go o podanie imion czy nazwisk bezpośrednio znanych
mu osób, które odpowiadają poszczególnym rolom. Typowe
role to twój ojciec, twoja żona lub obecna dziewczyna,
nauczyciel, którego lubisz, osoba, z którą byłeś ostatnio
blisko związany, a która cię nie lubi.

• Następnie badający wybiera trzy spośród nazwanych osób i

pyta: "Pod jakim względem dwie spośród tych trzech osób
są do siebie podobne, a jednocześnie różne od trzeciej?".
Procedurę tę powtarza się w odniesieniu do wielu takich
trójek, przy czym niektóre z osób powtarzają się w różnych
konfiguracjach.

• Po zebraniu w ten sposób zorganizowanych w formie siatki

danych surowych na temat konstruktów, można analizować
występujące między nimi powiązania.

Rep Test, c.d.

• Rep Test, w różnych wersjach, był stosowany w badaniach

dotyczących problemów związanych między innymi z teorią
osobowości, poznaniem społecznym, edukacją i komunikacją, a także
psychoterapią i diagnozą.

• Jednym ze wskaźników określanych na podstawie dokonanych przez

jednostkę klasyfikacji znanych jej osób, jest złożoność poznawcza.
Wskaźnik ten opiera się na liczbie różnych konstruktów użytych przez
jednostkę i jest traktowany jako miara stylu poznawczego. Wyższy
stopień złożoności poznawczej oznacza, że jednostka strukturalizując
czy opisując otoczenie używa większej liczby wymiarów, a tym samym
bardziej zróżnicowanego systemu poznawczego.

• Rep Test także nadaje się do badania unikatowego sposobu, w jaki

jednostka dedukuje i organizuje znaczenia.

• Badacze stosują obecnie do analizy danych z Rep Testu bardziej

wyrafinowane techniki statystyczne, takie jak hierarchiczna analiza
skupień i skalowanie wielowymiarowe.

9.7. Percepcja środowiska i klimatu

społecznego

• Opracowano szereg narzędzi do opisu fizycznych i społecznych

aspektów środowiska. Do najczęściej stosowanych i najbardziej
uniwersalnych instrumentów tego rodzaju należy dziesięć Skal
Klimatu Społecznego (Social Climate Scales),
skonstruowanych przez Rudolfa H. Moosa (1974, 1993a,
1993b, 1993c, 1994a; Moss i Spinrad, 1984) na Uniwersytecie
Stanforda.

• Skale Klimatu Społecznego można stosować w programach

lecze-nia psychiatrycznego, zarówno prowadzonego w szpitalu,
jak i w środowisku pozaszpitalnym, w placówkach opiekuńczych
i zakła-dach poprawczych, w wojsku, w domach akademickich,
klasach szkolnych w szkołach średnich, w środowisku pracy i w
rodzinie.

• Istnieje także bardziej ogólna skala do oceny środowiska

grupowego dla grup zadaniowych, społecznych i grup wsparcia.

Percepcja środowiska i klimatu społecznego,

c.d.

• Większość skal percepcji środowiska i klimaty społecznego

składa się z 90 lub 100 pozycji typu prawda-fałsz, za pomocą
których badany opisuje sposób, w jaki spostrzega dane
środowisko.

• Pozycje formułowano początkowo w taki sposób, by dotyczyły

wybranych teoretycznie wymiarów środowiska, takich jak
nacisk na zaangażowanie, autonomia lub uporządkowanie.
Ostatecznego wyboru pozycji dokonywano empirycznie, na
podstawie ich zdolności różnicowania środowisk, a także
zgodności wewnętrznej w obrębie podskal.

• Skale Klimatu Społecznego (SKS) można stosować w trzech

różnych wersjach, przeznaczonych do pomiaru:

(a) percepcji realnego środowiska,
(b) percepcji środowiska idealnego i
(c) oczekiwań dotyczących nieznanego środowiska danego typu.

Percepcja środowiska i klimatu społecznego,

c.d.

• Każde środowisko opisuje się za pomocą 7-10 wyników w

podskalach, które dotyczą różnych jego wymiarów. Szereg
wymiarów powtarza się w skalach dla różnych środowisk.

• Mimo różnorodności tych środowisk, w Skalach Klimatu

Społecznego podskale dają się ująć w trzy kategorie obejmujące:

(1) Wymiary dotyczące wzajemnych związków (np. Zaangażowanie
[Involvement], Wsparcie [Support], Więź Koleżeńska [Peer
Cohesion]);

(2) Wymiary rozwoju osobistego (np. Autonomia [Autonomy],
Orientacja Zadaniowa [Task Orientation], Współzawodnictwo
[Competition]);

(3) Wymiary dotyczące podtrzymywania i zmiany systemu (np.
Porządek i Organizacja [Order and Organization], Klarowność
[Clarity] i Innowacyjność [Innovation]).

Percepcja środowiska i klimatu społecznego,

c.d.

•  Skale Klimatu Społecznego (SKS) przeznaczone są dla stosun-

kowo małych komórek w obrębie złożonych i heterogenicznych
instytucji, a więc dla klasy, a nie dla całej szkoły, programu
terapeutycznego, a nie całego szpitala, uczelnianego osiedla
mieszkaniowego, a nie całego uniwersytetu

• SKS dostarczają danych mniej wieloznacznych i łatwiejszych do

interpretacji niż te, które uzyskiwałoby się w wyniku złożonego
pomiaru całej organizacji.

• Mimo że w podręczniku do Skal Klimatu Społecznego (Moos,

1994) mowa jest o tym, że można je stosować w diagnozie
klinicznej, poradnictwie dla organizacji i ocenie programów, to
jednak wielu recenzentów sądzi, że najlepiej nadają się one do
badań nad determinantami i następstwami sposobu
spostrzegania środowiska.

9.8. TECHNIKI OBSERWACYJNE

• W diagnozie osobowości nie można polegać wyłącznie na

standar-dowych testach. Potrzebne są też inne źródła informacji,
by można było pójść tropem poszlak, jakich dostarczają wyniki
testowe, by oszacować cechy, do pomiaru których nie ma
testów, i by uzyskać dane kryterialne, konieczne przy
konstruowaniu i badaniu trafności testów osobowości.

• Bezpośrednia obserwacja zachowania odgrywa zasadniczą rolę w

badaniu osobowości w klinice, poradni, klasie szkolnej, dziale
kadr i w innych kontekstach wymagających oceny jednostki.

• Podczas gdy każdy z omawianych wcześniej testów psychologicznych

jest metodą oceny małej próbki zachowania w standardowych
warunkach, aktualnie omawiane techniki obserwacyjne realizowane są
w sytuacjach naturalnych we względnie długich okresach czasu przez
jednego lub większą liczbę obserwatorów.

9.8.1. Obserwacja w warunkach naturalnych

• Techniki bezpośredniej obserwacji spontanicznego zachowania w

warunkach naturalnych były najszerzej wykorzystywane przez psychologów
dziecka, szczególnie w odniesieniu do dzieci w wieku przedszkolnym.

• Choć metody takie można stosować wobec ludzi w dowolnym wieku, to

jednak im młodsza osoba tym mniejsze prawdopodobieństwo, że obecność
obserwatora będzie zmieniać zachowania stanowiące przedmiot
zainteresowania lub że obserwowany przywdziewać będzie maski,
komplikujące interpretację zachowania.

• Techniki obserwacyjne są przydatne w klasie szkolnej, szczególnie

wówczas, gdy obserwatorem jest nauczyciel lub inna osoba, której
obecność w warunkach szkolnych jest naturalna.

– Tego rodzaju techniki znajdują zastosowanie przede wszystkim w

programach modyfikacji zachowania realizowanych w szkole, domu,
instytucjach opiekuńczych dla dzieci, klinikach, szpitalach itp.

• Obserwacja w warunkach naturalnych obejmuje szeroki zakres procedur,

od wszechstronnych, długotrwałych, których ilustracją może być analiza
dzienników, do bardziej wąskich, krótkotrwałych i kontrolowanych
obserwacji, których przykładem może być metoda próbek czasowych.

Obserwacja w warunkach naturalnych, c.d.

• Zależnie od rodzaju i celu obserwacji, odcinki czasowe mogą mieć różną

długość, od niepełnej minuty do kilku godzin; najczęściej są to okresy
pięciominutowe lub krótsze.

• Obserwacje mogą się ograniczać do jednego dnia lub trwać kilka

miesięcy. Mogą obejmować całe zachowanie pojawiające się we
wskazanych odcinkach czasu, ale częściej ograniczają się do
szczególnego rodzaju zachowania, takiego jak język, lokomocja,
zachowania interpersonalne czy agresja.

• W prowadzeniu obserwacji pomocne są szczegółowe listy zachowań,

wskazujące, na co należy zwracać uwagę. Inne sposoby stosowane dla
ułatwienia obserwacji obejmują plany obserwacji, formularze protokołów,
systemy kodowania i techniczne urządzenia rejestrujące głos czy video.

• Obserwacja w warunkach naturalnych ma wiele wspólnego z

omawianymi wcześniej testami sytuacyjnymi. Różni się od nich pod
dwoma względami :

– nie stosuje się w niej kontroli sytuacji bodźcowej,
– obserwacji podlega szersza próbka zachowania.

9.8.2. WYWIAD

• Wywiad służy wielu celom w psychologii klinicznej, poradnictwie,

doradztwie zawodowym i edukacji.

• Pod względem formy wywiad może być:

–

W. ściśle strukturalizowany (stanowi wówczas w gruncie rzeczy ustnie
stosowany kwestionariusz), może być prowadzony według pewnego
schematu czy obejmować ustalone wcześniej tematy, a może także mieć
charakter swobodny. W tym ostatnim przypadku rola prowadzącego
sprowadza się do nawiązania kontaktu i zachęcania badanego do jak
najbardziej swobodnego wypowiadania się.

–

W. ustrukturalizowany stosuje się obecnie dość powszechnie w
dziedzinie diagnozy psychiatrycznej i to zarówno dla celów klinicznych,
jak i badawczych. Wywiady tego rodzaju są wystandaryzowane i
dostarczają - obok klasyfikacji diagnostycznej - wyników ilościowych.

• Wywiady ustrukturalizowane można je więc oceniać według tych

samych psychometrycznych standardów rzetelności i trafności, jakie
stosuje się wobec wszystkich testów.

•

Przegląd różnych protokołów ustrukturalizowanego wywiadu można znaleźć
w: Hodges i Zeman (1993), Kamphaus i Frick (1996, rozdz.12) i Rogers (1995).

WYWIAD, c.d.

• Wywiad dostarcza głównie dwojakiego rodzaju informacji:

– Po pierwsze, stwarza możliwość bezpośredniego zaobserwowania dość

ograni-czonej próbki zachowania, zademonstrowanego przez badanego w
samej sytuacji wywiadu. Można więc zarejestrować sposób mówienia,
język, postawę i sposób reagowania na nieznaną osobę.

– Po drugie funkcją wywiadu jest wydobycie danych biograficznych. To, co

jedno-stka robiła w przeszłości, może być dobrą wskazówką odnośnie do
tego, co będzie robiła w przyszłości, szczególnie wówczas, gdy w
interpretacji uwzględni się okoliczności towarzyszące działaniom i
komentarze badanego do własnych zachowań.

• Wywiad powinien dotyczyć nie tylko zdarzeń z życia jednostki, lecz także

sposobu, w jaki je ona spostrzega i ocenia.

• Wywiad wymaga od prowadzącego umiejętności zbierania i interpretowania

danych.

• Kluczową umiejętnością osoby odnoszącej sukcesy w prowadzeniu wywiadu

jest wrażliwość na wskazówki zawarte w zachowaniu badanego lub w
faktach, o których opowiada. Wskazówki te nadają kierunek poszukiwaniom
innych faktów, które mogą potwierdzać sformułowane wcześniej hipotezy lub
im zaprzeczać.

9.8.3. Skale ocen na podstawie skumulowanych,

niekontrolowanych obserwacji z życia codziennego

• Omawiane tutaj skale ocen psychologicznych różnią się od

wcześniej omawianych technik obserwacyjnych tym, że:

– są zbierane przypadkowo i nieformalnie; ponadto
– zawierają także interpretacje i sądy, a nie tylko bezpośredni zapis

obserwacji,

– obejmują zazwyczaj dłuższy okres obserwacji, a informacje

uzyskiwane są w warunkach bliższych realiom życiowym.

• Skale ocen wykorzystuje się szeroko w diagnozie dokonywanej

na potrzeby edukacji i przemysłu, jako dane kryterialne przy
walidacji testów i w wielu badaniach naukowych.

• Począwszy od lat 70. nastąpił gwałtowny rozwój badań nad technikami

oceny, przy czym szczególny nacisk położono na wszechstronność i
systematyczność poszukiwań oraz standaryzację definicji i procedur,
ułatwiającą porównywanie wyników różnych przedsięwzięć.

Skale ocen, c.d.

• Źródłem powszechnych trudności jest niejasność albo nazw cech, albo

jednostek na skali, albo też jednych i drugich. Dlatego każda cecha powinna
być zdefiniowana w specyficznych dla niej kategoriach, a oceny wyrażone w
taki sposób, by mogły być jednakowo interpretowane przez wszystkich
oceniających.

• Poszczególne stopnie nasilenia danej cechy lepiej jest charakteryzować w

katego-riach behawioralnych niż za pomocą liczb lub ogólnych określeń
przymiotnikowych, które niosą różne znaczenia dla różnych osób.

• Dane empiryczne pokazują także, że relatywna trafność różnych skal ocen

zależy od rodzaju prac lub działań, które mają być oceniane.

• Jedną z okoliczności wpływających na trafność ocen jest stopień, w

jakim oceniający ma odpowiedni kontakt z ocenianym.

– Przy czym, oceniający powinien mieć sposobność obserwowania danej

osoby w sytuacjach, w których może pojawiać się zachowanie, o które
chodzi. Jeżeli pracownik nie miał nigdy okazji podejmować w pracy
żadnych decyzji, to szef nie może ocenić jego zdolności w tym zakresie.

– Dobrze jest przewidzieć na arkuszu ocen miejsce, które oceniający może

zaznaczyć, jeżeli nie miał sposobności zaobserwowania u ocenianego
określonej cechy.

Błędy przy stosowaniu skal ocen

• Oceny narażone są na szereg błędów:

– Efekt halo. Błąd ten definiowano tradycyjnie jako tendencję

oceniającego do poddawania się wpływowi pojedynczej pozytywnej lub
negatywnej cechy, która zabarwia dokonywane przez niego oceny
innych cech jednostki. O obecności efektu halo wnioskuje się zazwyczaj
na podstawie interkorelacji między ocenami na różnych wymiarach;

– Błąd tendencji centralnej, czyli tendencja do umieszczania osób w

środku skali i unikania skrajnych ocen;

– Błąd łagodności, który oznacza niechęć wielu oceniających do

przypisywania ocen negatywnych.

• Pierwszy z wymienionych błędów sprawia, że oceny skupiają się w środku

skali, drugi - że koncentrują się w jej górnej części. Oba zmniejszają zakres
skali i powodują, że oceny są w mniejszym stopniu różnicujące.

• Jednym ze sposobów eliminowania takich błędów jest stosowanie

rangowania lub innych rodzajów porządkowania wymuszających
różnicowanie między osobami, a tym samym zwiększających ilość
informacji, których dostarczają oceny.

Doskonalenie trafności skal ocen

• Proces oceniania można jednak zazwyczaj udoskonalić, szkoląc ocenia-

jących. Badania prowadzone w różnych środowiskach udowodniły, że
trening skutecznie zwiększa rzetelność i trafność ocen i zmniejsza ilość
błędów powszechnie popełnianych przy ocenianiu. Trening może:

– dostarczać oceniającym jednolitych standardów dla dokonywania

ocen;

– może polegać na analizowaniu powszechnych błędów popełnianych

przy ocenianiu i sposobów minimalizowania ich wpływu;

– może polegać na doskonaleniu umiejętności obserwacyjnych.

• W większości sytuacji najlepsze wyniki daje podnoszenie u osób

oceniających umiejętności obserwacyjnych.

• Diagnoza kliniczna wymaga często danych od informatorów, którzy

znają typowe zachowania diagnozowanej osoby. Dobrym sposobem
zbierania tego typu danych, przydatnym szczególnie w diagnozie dzieci
i młodzieży, są skale ocen.

• Przykładem skali ocen jest System Oceny Zachowania Dzieci (Behavior

Assessment System for Children - BASC; Reynolds i Kamphaus, 1992).

9.8.4. Technika nominacyjna

• Technika nominacyjna (TN) jest metodą oceny szczególnie przydatną w

uzyskiwaniu ocen rówieśników czy kolegów. Opracowana pierwotnie
jako narzędzie socjometryczne (J.L. Moreno, 1953) do badania
struktury grup.

• TN może być używana w dowolnej grupie osób, które przebywały

razem dostatecznie długo, by się wzajemnie poznać, na przykład w
klasie, fabryce, klubie lub jednostce wojskowej.

• Każda osoba proszona jest o wybranie jednego lub więcej członków

grupy, z którymi chciałaby studiować, pracować, zjeść obiad, bawić się
lub wykonywać jakąkolwiek inną czynność. Osoby badane można
prosić o dokonywanie w każdym przypadku dowolnej lub określonej
liczby wyborów (na przykład pierwszego, drugiego i trzeciego) albo o
wskazywanie za każdym razem tylko jednej osoby.

• Określenie wyborów uzyskiwanych przez poszczególne osoby może pomóc w

identyfikacji potencjalnych przywódców (którzy uzyskują wiele wyborów), jak
też osób izolowanych (które są wybierane rzadko albo nie są wybierane wcale).

Technika nominacyjna, c.d.

• Technikę nominacyjną można zastosować w odniesieniu do

dowolnego interesującego nas zachowania.

– Na przykład osoby badane można prosić o wskazanie osoby, która ma

najbardziej oryginalne pomysły, na której można polegać w pracy, która
jest najbardziej wysportowana.

– Można polecać wskazywanie osoby, która najlepiej odpowiada opisowi, i

osoby, która odpowiada mu najmniej.

• Obliczając ogólny wynik każdej jednostki można pozytywnym wyborom

przypisać wagę +1, a negatywnym -1.

• Ogólnie rzecz biorąc, opinie kolegów jawią się jako jedna z

najbardziej niezawodnych technik oceny w tak różnych grupach, jak
personel wojskowy, kadra kierownicza w przemyśle, uczniowie czy
studenci.

• Oceny tego rodzaju wykazują na ogół wysoką trafność diagnostyczną i

prognostyczną, gdy kryteria mają charakter praktyczny i są związane z
kontaktami interpersonalnymi.

• Można oczekiwać, że inne, porównywalne grupy, będą reagować na daną

osobę w podobny sposób.

9.8.5. Listy cech i zachowań oraz Q-sort

•

Dowolne narzędzia samoopisowe, takie jak inwentarze osobowości lub
zainteresowań, mogą być także użyte przez obserwatora do opisu innej
osoby. Szczególnie przydatne do tego celu są narzędzia pomiaru pojęcia Ja.

•

W programie badawczym IPAR (Gough i Heilbrun, 1983) oceny obserwatorów
uzyskano przy pomocy Testu Przymiotnikowego (ACL). Przeszkoleni
psychologowie, którzy z bliska obserwowali uczestników przez dwa lub trzy
dni, rejestrowali swoje oceny, zaznaczając na liście odpowiednie przymiotniki.

•

Block (1961/1978) opracował Kalifornijski Zestaw Q-sort (California Q-sort
Deck), by dostarczyć standardowego języka dla wszechstronnej oceny
osobowości przez fachowo przygotowanych obserwatorów.

•

Dostępność ujednoliconych zestawów pozycji Q-sort ułatwia porozumiewanie
się i zapewnia porównywalność danych uzyskanych od różnych
obserwatorów. Standardowy Q-sort można także wykorzystać do wielu innych
celów badawczych.

•

Block (1961/1978) dostarcza przykładów trzech „definicyjnych" sortowań,
odpowia-dających uzgodnionym ocenom typowej osoby normalnej i dwóm
syndromom psychiatrycznym, z którymi można porównać dowolny
indywidualny Q-sort.

9.9. DANE BIOGRAFICZNE

• Informacje o przeszłych zachowaniach i doświadczeniach jednostki są

interesujące zarówno dla teoretyka, który próbuje zrozumieć wzory
osobowości i rozwój poznawczy, jak i dla psychologa praktyka, który
próbuje diagnozować jednostkę i przewidywać jej zachowania.

• Dzieje się tak przede wszystkim dlatego, że sposób, w jaki człowiek

reagował w określonych sytuacjach w przeszłości, jest obiecującym
źródłem informacji na temat tego, jak będzie reagował w podobnych
sytuacjach w przyszłości.

• Dane z historii życia można uzyskać za pomocą szeregu metod,

spośród których najbardziej rozpowszechnione - szczególnie w
psychologii klinicznej i poradnictwie - są wywiady i kwestionariusze.

• Dla psychobiografów i innych osób zainteresowanych badaniem

indywidualnych życiorysów bogatym źródłem informacji są także
dzienniki i autobiografie.

• Autorzy, którzy prowadzą badania podłużne, nie tylko zbierają, ale

także sami tworzą zapisy danych z historii życia, powtarzając co jakiś
czas obserwacje i pomiary swoich osób badanych.

Inwentarze biograficzne

• Najbardziej ustrukturalizowaną metodą zbierania i wykorzystywania

danych z historii życia są inwentarze lub skale biograficzne - łącznie
określane jako narzędzia biograficzne - konstruowane z myślą o
przewidywaniu zachowań w środowiskach zakładu pracy i szkoły.

• Inwentarz biograficzny, podobnie jak inwentarze osobowości i

zainteresowań, jest wystandaryzowanym narzędziem samoopisowym, w
którym badany sam nie formułuje odpowiedzi, lecz wybiera je spośród
dwóch lub więcej opcji.

– wówczas, gdy narzędzia te są oceniane i wykorzystywane w diagnozie i

prognozie, to - podobnie jak ustrukturalizowany wywiad - muszą spełniać takie
same psychometryczne standardy rzetelności i trafności, jak każdy test.

• Typowe pytania dotyczą poziomu i charakteru wykształcenia,

doświadczeń zawodowych, specjalnych umiejętności, hobby i sposobów
spędzania wolnego czasu. Często zbiera się dane dotyczące reakcji
badanego na wcześniejsze doświadczenia, jak na przykład wówczas, gdy
pyta się go o to, jakie przedmioty szkolne lubił najbardziej i najmniej, lub
o to, co lubił, a czego nie lubił w swojej dotychczasowej pracy.

Inwentarze biograficzne: podejście

empiryczne

• Pozycje do skal biograficznych wybiera się i waży na podstawie

kryteriów empirycznych, tak samo jak w inwentarzach, takich
jak MMPI i inwentarz Stronga. Inwentarz poddaje się następnie
walidacji krzyżowej - na nowej próbie, przy zastosowaniu tego
samego kryterium. Jeżeli przestrzega się tych procedur, wówczas
dane pochodzące z inwentarza biograficznego mogą być dobrymi
predyktorami zachowania w wielu różnych sytuacjach.

• Przy konstruowaniu inwentarzy biograficznych stosowano takie

kryteria, jak ilość ubezpieczeń sprzedanych przez agentów,
wielkość obrotu uzyskiwanego przez urzędników bankowych,
produktywność naukowców-badaczy, kreatywność artystyczna
uczniów szkół średnich i wyniki personelu okrętowego w trakcie
treningu w nurkowaniu.

• Miary tego rodzaju okazały się trafne jako predyktory osiągnięć w

pracy w różnych grupach zawodowych, od niewykwalifikowanych i
wykwalifikowanych robotników do wykształconych
profesjonalistów i kadry wysokiego szczebla.

Inwentarze biograficzne: podejście racjonalne

• W odróżnieniu od podejścia empirycznego, odwołującego się przy

doborze pozycji do kryterium zewnętrznego, podejście racjonalne
zazwyczaj ma za punkt wyjścia identyfikację zasadniczych
konstruktów, dokonywaną na podstawie analizy pracy oraz przeglądu
literatury, zarówno empirycznej, jak i teoretycznej.

• Następnie przeprowadza się analizę czynnikową wyjściowej puli

pozycji i wybiera pozycje do skal czynnikowych. Względna wartość
różnych podejść do konstrukcji skal biograficznych stanowi przedmiot
ciągłych dyskusji, choć jest oczywiste, że każde z tych podejść ma
swoje zalety i wady.

• Idealnym podejściem jest strategia walidacji teoretycznej, uwzględniająca tak

wiele różnych elementów, jak tylko to jest możliwe (Hough i Paullin, 1994).

• Jedną z najbardziej efektywnych ścieżek badawczych zapoczątkował William A.

Owens (1990), stosując techniki analizy skupień do identyfikowania grup osób
mających podobne konfiguracje doświadczeń życiowych .

• Tego rodzaju dane można wykorzystać przy przewidywaniu wielu kryteriów.

Inwentarze biograficzne: podsumowanie

• Zdaniem Anastasi, po latach starannie kontrolowanych badań,

narzędzia biograficzne znajdują się wśród najbardziej cenionych i
efektywnych środków diagnozy i selekcji stosowanych w edukacji,
przemyśle, zarządzaniu i innych dziedzinach.

• Metody i wyniki badań prowadzonych w celu rozwiązywania

praktycznych problemów selekcji pracowników przyczyniły się do
sformułowania ram teoretycznych pozwalających zrozumieć rozwój
wzorców zachowania człowieka w ciągu życia.

• Jednakże stosowanie narzędzi biograficznych nie odbywa się bez

problemów natury zarówno praktycznej i politycznej, jak i technicznej.

– Podstawowe z nich to: (a) kwestie prawne, takie jak problemy naruszania
prywatności i równości szans zatrudnienia i (b) podatność danych
biograficznych i zeznań retrospektywnych na zafałszowania i inne źródła
nieścisłości.

Wiele badań na temat różnych aspektów konstruowania i
stosowania narzędzi biograficznych podsumowano w książce
Biodata Handbook (Stokes, Mumford i Owens, 1994).