11. STYLE JAKO KONSTRUKTY

PSYCHOLOGICZNE

OKREŚLAJĄCE RÓŻNICE

INDYWIDUALNE W SPOSOBACH FUNKCJONOWANIA

CZŁOWIEKA

• Pojęcie: Styl odnosi się do względnie stałych różnic indywidualnych w

sposobie zachowania i funkcjonowania psychicznego.

• Wg Samuela Messicka (2001), style charakteryzują się dużym stopniem

ogólności w organizacji kontroli uwagi, myśli, emocji i motywów tworzą

powiązania między jakościami poznawczymi, energetycznymi i

emocjonalnymi, stanowiąc w ten sposób ważne krzyżujące się zmienne.

• Wyróżnia się style: radzenia sobie, poznawcze, działania, myślenia,

temperamentu, atrybucyjne, przywiązania, życia rodzinnego,

eksploracyjne, interakcyjne, decyzyjne, emocjonalne, reakcji społecznych

czy interpersonalnych, uczenia się, zachowania, intelektualne,

informacyjne, percepcyjne, adaptacyjne.

– Tym co je łączy, niezależnie od ich specyfiki, jest sposób, w jaki określony

proces, zachowanie czy sytuacja przebiega. Wszystkie one odpowiadają w

zasadzie na pytanie jak?

– Tym co je różni jest obszar zjawisk, którego dotyczą, a także to, że tylko

wybrane z nich obejmują względnie stałe charakterystyki, różnicujące ludzi

między sobą. Dotyczy to przede wszystkim stylów poznawczych i stylów

radzenia sobie. W odróżnieniu od innych stylów im przypisuje się w

zasadzie status cechy (zob. Guilford, 1980).

STYLE JAKO KONSTRUKTY PSYCHOLOGICZNE:

STYLE A STRATEGIE

• Styl a strategia:

– oba pojęcia są bowiem często stosowane obok siebie,

niezależnie od tego, czy mówimy o stylach poznawczych czy
też o stylach radzenia sobie ze stresem.

• Wg Eleny Grigorenko (2000), style i strategie różnią się:

– stopniem świadomości - strategie angażują świadomy wybór wśród

alternatywnych decyzji, zaś style operują bez angażowania
świadomości;

– stopniem stałości - strategie są stosowane w odniesieniu do zadań i

kontekstu specyficznych dla danej sytuacji, podczas kiedy stylom
przypisuje się stałość w zakresie określonych tendencji;

– specyfiką adaptacji - strategie traktuje się jako mechanizmy

adaptacyjne, których celem jest minimalizacja błędu w procesach
podejmowania decyzji, natomiast style to adaptacyjne mechanizmy
kontroli modyfikujące związek między określonym stanem a
środowiskiem.

Style jako przedmiot psychologii inteligencji i

osobowości

• Od dawna toczy się spór, czy style stanowią przedmiot

psychologii inteligencji czy też osobowości.

– Style poznawcze są ściśle związane z inteligencją.
– Badacze koncentrujący się na stylach radzenia sobie skłonni są

traktować style jako związane w pierwszym rzędzie z osobowością (np.
Endler i Parker, 1990; Wrześniewski, 1996b), jako trwałe,
osobowościowe dyspozycje jednostki.

• Niekiedy głoszony jest pogląd, że style (głównie poznawcze) leżą

na pograniczu osobowości i inteligencji.

• Anna Matczak (2000) traktując styl jako specyficzną dla jednostki

preferencję co do sposobu reagowania (percepcji, myślenia itp.)
czy zachowania, stwierdza, że styl nie dotyczy możliwości,
poziomu czy efektywności funkcjonowania lub wykonywania
zadań, stąd też nie należy do domeny inteligencji, lecz stanowi
przedmiot psychologii osobowości.

11.1. STYLE POZNAWCZE

• Wśród wielu stylów poznawczych, które w szczegółach opisuje

Czesław Nosal (1990), przedstawiając je jako wymiary o dwóch
przeciwstawnych biegunach, wymienia się następujące:

– zależność - niezależność od pola,
– fragmentaryczność - całościowość,
– szeroka ekskluzywność - wąska ekskluzywność (dotyczy zakresu

konceptualizacji),

– zróżnicowanie pojęciowe ujęte w kategoriach „podobieństwa - różnice",
– rozdzielanie - integrowanie,
– wysoki poziom tolerancji - niski poziom tolerancji (na rozbieżność informacyjną),
– zaostrzanie - wygładzanie (jako tendencja do niwelowania lub podkreślania

różnic w dopływających informacjach),

– szeroki - wąski zakres skaningu uwagi,
– refleksyjność - impulsywność,
– sztywność - giętkość kontroli,
– wewnętrzne - zewnętrzne umiejscowienie kontroli,
– szybkie - wolne poczucie upływu czasu.

• Większość w/w koncepcji stylu poznawczego była popularna w latach 1950-

70.

Współcześnie popularne rodzaje stylu poznawczego

• Wg Steinberga i Grigorenko (1997), dwie koncepcje stylów poznawczych
wygenerowały najwięcej badań i rozważań teoretycznych, są to:

– zależność - niezależność od pola autorstwa Hermana Witkina i
– refleksyjność - impulsywność w ujęciu Jerome'a Kagana.
Witkin (1978), na tle opisu wyodrębnionych przez siebie stylów poznawczych,

podaje zarazem typową dla nich wszystkich charakterystykę, ujmując ją
następująco:

– Style poznawcze dotyczą raczej formy, a nie treści aktywności poznawczej. Odnoszą

się one do różnic indywidualnych w tym, jak spostrzegamy, myślimy, rozwiązujemy
problemy, itp.

– Style poznawcze są wymiarami o szerokim zasięgu. Dotyczą one wszystkich zachowań

i procesów psychicznych, a więc mają charakter holistyczny. Jako takie są one cechą
osobowości, a nie wąsko rozumianego poznania.

– Style poznawcze charakteryzuje spójność czasowa. Są one względnie stałe, co jednak

nie implikuje ich niezmienności.

– Style poznawcze są dwubiegunowe. To jest różnica najbardziej istotna, kiedy porównać

je z inteligencją i innymi zdolnościami. Posiadanie większych zdolności jest lepsze niż
posiadanie mniejszych. Tymczasem oba bieguny stylu poznawczego odgrywają
odmienną rolę adaptacyjną w zależności od specyficznych okoliczności, stąd nie
podlegają one - tak jak zdolności - wartościowaniu.

10.1.1. H. Witkina styl poznawczy

Zależność - niezależność od pola

• Herman Witkin wraz ze swoimi współpracownikami, wprowadzając

do psychologii pojęcie stylu znanego jako zależność - niezależność
od pola (Witkin, 1968; 1978; Witkin, Dyk, Faterson, Goodenough i
Karp, 1962).

• W eksperymentach, w których manipulowano bodźcami

pochodzącymi z otoczenia, a także pozycją ciała osoby badanej
okazało się, że w stosowanych kryteriach oceny pionu wystąpiły
wyraźne różnice indywidualne. Jedni badani kierowali się raczej
sygnałami pochodzącymi z otoczenia (zewnętrznymi), inni zaś
brali pod uwagę sygnały pochodzące z własnego organizmu
(wewnętrzne).

– człowiek oceniając swoją pozycję w przestrzeni, bierze pod uwagę

bodźce pochodzące z otoczenia, a także sygnały własnego ciała
związane ze zjawiskiem grawitacji.

Eksperymenty prowadzone w laboratorium H.

Witkina

nad percepcją pionu

• W warunkach laboratoryjnych stosowano test „Pręta i Ramy". Osobę badaną

sytuowano w ciemnym pomieszczeniu, w którym przed nią znajdowała się
oświetlona rama, a w niej, pionowo w stosunku do ramy, także świecący się pręt.

– Położeniem ramy w stosunku do pionu manipulował eksperymentator, zaś zadaniem

osoby badanej było tak obracać prętem, aby, niezależnie od zmieniającej się pozycji
ramy, ustawić go w pozycji pionowej.

– Pod względem percepcji pionu wystąpiły drastyczne różnice indywidualne. Jedni badani

kierowali się przy ocenie pionu pręta położeniem ramy, podczas gdy inni oceniali go w
odniesieniu do pozycji ciała, a niezależnie od pozycji eksponowanej ramy.

• Inny, bardziej złożony eksperyment, także wykorzystujący przy ocenie pionu

sygnały wzrokowe lub pochodzące z własnego organizmu, polegał na tym, że
osobę badaną sytuowano w obracającym się - ale tylko w pionie - fotelu.

– Fotel umieszczony był w pomieszczeniu, którego położenie w stosunku do pionu

zmieniał eksperymentator.

– Zadaniem osoby badanej było przy zmieniającym się położeniu pomieszczenia tak

ustawić fotel, w którym siedziała, aby znajdował się w pozycji pionowej.

– W czasie eksperymentu jedni badani kierowali się przy ocenie pionu

położeniem pomieszczenia - sygnałami z zewnątrz, inni zaś oceniali pozycję
pionową, biorąc pod uwagę sygnały pochodzące z własnego organizmu (z
wewnątrz).

Witkina Test Ukrytych Figur

•

Aby sprawdzić, czy różnice indywidualne stwierdzone w ocenie percepcji
pionu generalizują się także na inne bodźce wzrokowe o zróżnicowanej
strukturze, a więc czy osoby badane kierują się raczej sygnałami z otoczenia
czy też kryteriami wewnętrznymi, Witkin i jego współpracownicy (Witkin,
Oltman, Raskin i Karp, 1971), skonstruowali specjalny test, znany jako Test
Ukrytych Figur (Embedded-Figures Test, EFT).

–

Polega on na tym, że osobie badanej eksponuje się przez krótki okres
pojedynczą figurę o różnych kształtach geometrycznych, po czym
pokazuje się jej bardziej złożoną figurę, w którą wkomponowana jest w
sposób zamaskowany figura eksponowana uprzednio.

–

Zadanie osoby badanej polega na zidentyfikowaniu w tym złożonym polu
percepcyjnym pierwotnie eksponowanego bodźca wzorcowego.

•

Eksperymentator reguluje czas ekspozycji złożonej figury, w której należy
zidentyfikować uprzednio eksponowaną figurę geometryczną (bodziec -
wzorzec).

– Jedni badani szybko rozpoznają kształt pierwotnego bodźca w złożonej strukturze

percepcyjnej, inni zaś potrzebują więcej czasu lub też w ogóle nie są w stanie
rozwiązać tego zadania. Ci pierwsi potrafią się oderwać od eksponowanego pola
percepcyjnego i kierują się kryteriami wewnętrznymi, ci drudzy zaś, fiksując się na
eksponowanym bodźcu percepcyjnym, kierują się sygnałami zewnętrznymi.

Rysunek 10.1. Przykład zadania przypominającego zadania z

Testu Ukrytych Figur

Witkina koncepcja stylu poznawczego jako wymiaru

• Uogólniając wyniki swoich badań Witkin wyodrębnił styl poznawczy

znany jako zależność - niezależność od pola. Jak pisze Witkin wraz
ze współpracownikami (Witkin, Moore, Goodenough i Cox, 1977, s. 7):

– Ponieważ na jednym krańcu zakresu wykonania zadania percepcja jest silnie

zdominowana przez przeważające pole, ten sposób percepcji został określony jako
„zależny od pola".

– Na drugim krańcu, gdzie osoba doświadcza szczegóły jako bardziej lub mniej

oddzielne od otaczającego pola, zastosowano określenie „niezależny od pola".

– Ponieważ oceny oparte na którymkolwiek teście zależności - niezależności od pola

tworzą rozkład normalny, te nazwy odzwierciedlają tendencję, o zróżnicowanym
stopniu siły, w kierunku jednego lub drugiego sposobu percepcji.

• Autorzy podkreślają, że wyodrębniony przez nich styl poznawczy jest

wymiarem, nie istnieją bowiem dwa jakościowo różne typy percepcji.

• Proces rozwojowy stylu poznawczego:

– Styl poznawczy pojawia się już w wieku przedszkolnym, kiedy to dominuje

zależność od pola. Począwszy od pierwszych lat szkolnych aż do okresu
dojrzałości, coraz większego znaczenia nabiera styl niezależny od pola.

– W wieku starczym dominujący staje się znowu styl zależny od pola.

Funkcjonalne aspekty stylu poznawczego

• Na podstawie prowadzonych badań Witkin (1978) stwierdził, że:

– osoby niezależne od pola są bardziej świadome swoich potrzeb, emocji,

atrybutów itp., które doświadczają jako własne, niezależne od tych,
których doświadczają inni. Dzięki temu dochodzi do ukształtowania się
własnego, wewnętrznego układu odniesienia, do którego odwołują się
te osoby w funkcjonowaniu społecznym.

– W zróżnicowaniu Ja od nie-Ja osoby te posiadają Ja, które doświadczane

jest jako odrębne, kierujące się zinternalizowanym układem
odniesienia.

– Osoby identyfikowane jako zależne od pola mają mniej zróżnicowane

wewnętrzne układy odniesienia, wykazują większą płynność między Ja i
nie-Ja. W odróżnieniu od tych pierwszych, których Ja jest raczej
analityczne (zróżnicowane), Ja osób zależnych od pola jest globalne.

• U podstaw dwóch odrębnych postaci Ja - Ja analitycznego i Ja

globalnego - leży rozwojowo uwarunkowany proces różnicowania
psychologicznego obejmujący w zasadzie wszystkie struktury
psychiczne. Dlatego jest on traktowany przez Witkina jako
konstrukt szerszy niż wyodrębnione przez niego style poznawcze.

Tabela 10.1. Zależność - niezależność od pola a funkcjonowanie

człowieka

Obszar

funkcjonowania

Osoby zależne od pola

Osoby niezależne od pola

Percepcja

Zależna od organizacja pola

Niezależna od organizacji pola

Rozwiązywanie
problemów

Trudności, kiedy rozwiązanie

problemu zależy od elementu z
kontekstu, w którym jest zawarty

Łatwość w rozwiązywaniu

problemów, których elementy
zakłócają całość

Materiał werbalny

Nie narzucają struktury w
materiale
nieustrukturalizowanym

Narzucają strukturę w materiale
nieustrukturalizowanym

Proces
przetwarzania
informacji

Globalny, z małym udziałem
analizy i strukturalizacji

Artykułowany, z dużym udziałem
analizy i strukturalizacji

Społeczne układy
odniesienia

Większa uwaga i wrażliwość na
nie

Mniejsza zależność od nich

Orientacja
społeczna

Zależna od oczekiwań i opinii
innych

Niezależna od innych

Kontakt z innymi
ludźmi

Chętnie przebywają z innymi i
trzymają się ich blisko

Raczej izolują się od innych,
utrzymują fizyczny dystans

Percepcja przez
innych

Są spostrzegani jako „ciepli" i
uspołecznieni

Są spostrzegani jako „zimni",
niewrażliwi społecznie

Tabela 10.1. Zależność - niezależność od pola a

funkcjonowanie człowieka, c.d.

Obszar

funkcjonowania

Osoby zależne od pola

Osoby niezależne od pola

Studia i praca

Wybierają dziedziny wymagające

kontaktu z innymi i oparte na
czynnościach konkretnych

Wybierają dziedziny
niewymagającą kontaktu z
innymi, z dominacją czynności
abstrakcyjnych

Uczenie się

Uczą się szybciej i łatwiej

opanowują zachowania społeczne

Uczą się wolniej i trudniej
opanowują zachowania
społeczne

Stosunek Ja do nie-Ja

Różnica między Ja i nie-Ja jest

płynna

Wyraźnie różnicują między Ja i
nie-Ja

Stosunek do
własnego ciała

Globalny, a poszczególne części
ciała są słabo ustrukturalizowane

Traktują własne ciało w sposób
zróżnicowany, jego części są
dobrze ustrukturalizowane

Witkina style poznawcze: uwagi krytyczne

• Nosal (1990), powołując się na własne przemyślenia oraz badania

prowadzone w innych laboratoriach, stwierdził, że w teorii Witkina
brak wyjaśnienia podstawowego mechanizmu leżącego u podstaw
wyodrębnionych stylów poznawczych.

• Nosal postuluje, żeby styl globalny (zależny od pola) rozpatrywać w

kontekście regulacyjnym jako:

– (1) spowodowany trudnością utrzymania kontekstu, co jest rezultatem szybkiego

zanikania śladów w pamięci krótkotrwałej;

– (2) skutek sztywności nastawień orientacyjnych, co związane jest ze sztywnością

uwagi.

• Nosal nadmienia, iż główna przyczyna globalnego stylu poznawczego

tkwi w małym zakresie i tempie przetwarzania równoczesnego oraz
w bezwładności procesów nerwowych.

• Mimo szeregu uwag krytycznych skierowanych pod adresem badań i

teorii Witkina i jego współpracowników, według Strelaua, koncepcja
stylu zależnego - niezależnego od pola, jest jedną z nielicznych, które
do dziś cieszą się popularnością (jakkolwiek jedynie umiarkowaną).

11.1.2. J. Kagana styl

Refleksyjność - Impulsywność

• Równolegle do badań nad zależnością - niezależnością od pola rozwijały się

badania nad stylem refleksyjności - impulsywności, zaproponowanym przez
Jeroma Kagana (1966; Kagan i Kogan, 1970), znanego obecnie bardziej jako
autor teorii dwóch typów temperamentu - zahamowanego i niezahamowanego.

• Badania rozwojowe prowadzone na dzieciach, dotyczące rozwiązywania

problemów w sytuacji niepewności, doprowadziły autora do wniosku, że
poszczególne osoby różnią się w sposobie rozwiązywania problemów, przy czym
różnice te dotyczą zarówno szybkości reakcji, jak i liczby popełnionych błędów.

– Pod wpływem otrzymanych wyników Kagan wprowadził koncepcję stylu poznawczego,

którego jeden biegun na wymiarze tego stylu określił jako refleksyjność, drugi zaś jako
impulsywność.

• Występujący w sytuacji rozwiązywania zadania lęk i związane z nim

napięcie wzmagają tendencję do ucieczki przed zadaniem. W wyniku
tego reakcja pojawia się szybko, co jest typowe dla osób impulsywnych.

• Osoby refleksyjne, u których w sytuacji niepewności poznawczej nie pojawia się

lęk, reagują spokojnie i z namysłem.

• Zdaniem Kagana jednak, nie sama sytuacja niepewności jest źródłem lęku, lecz

różnice indywidualne w samoocenie, która jest zaniżona u osób impulsywnych.

Styl Refleksyjność – impulsywność (R-I), c.d.

• Według Nosala (1990), który reprezentuje poznawcze podejście

do stylów poznawczych, oba bieguny Kaganowskiego stylu
poznaw-czego odnoszą się do dwóch stylów kontroli poznawczej.

– U osób refleksyjnych dominuje kontrola oparta na wewnętrznym układzie

odniesienia,

– u osób impulsywnych - na zewnętrznym.
– U tych pierwszych kryterium kontroli stanowi całościowy i pojęciowo

zróżnicowany model sytuacji, u drugich zaś szybka, intuicyjna ocena sytuacji.

• Matczak (2000, s. 763) podaje definicję operacyjną stylu R-I:

– Impulsywność to tendencja do szybkiego udzielania odpowiedzi i popełniana

wielu błędów; refleksyjność to tendencja do długiego namyślania się i
popełniania niewielu błędów.

– Można sądzić, że właśnie czas zastanawiania się nad rozwiązaniem ma tu

znaczenie podstawowe, poprawność zaś (lub błędność) odpowiedzi jest jego
pochodną. Stąd też inna nazwa refleksyjności - impulsywności to tempo
poznawcze.

Metoda pomiaru refleksyjności

• W laboratorium Kagana do pomiaru refleksyjności stosowano szereg

metod opartych na zadaniach percepcyjnych polegających na tym, że
wśród podobnych do siebie obiektów należy zidentyfikować ten, który
jest identyczny z pokazanym obiektem wzorcowym.

• Największą popularność zdobył skonstruowany przez Kagana (1966)

Test Porównywania Znanych Kształtów (Matching Familiar Figures,
MFF), zaadaptowany do warunków polskich przez Matczak (1992).

– Test MFF składa się z 12 zadań. Każde z nich zawiera 6 podobnych do siebie

rysunków, spośród których tylko jeden jest identyczny z rysunkiem - wzorcem,
pokazanym jednocześnie.

– Zadaniem osoby badanej jest zidentyfikowanie wśród tych 6 rysunków tego,

który jest tożsamy z wzorcem.

– Osoba badająca mierzy czas pierwszej odpowiedzi oddzielnie dla każdego

zadania. Jeżeli odpowiedź jest niepoprawna, badający prosi osobę badaną o
dalsze rozwiązywanie tego zadania, aż do momentu uzyskania prawidłowej
odpowiedzi, po czym przechodzi do kolejnego zadania.

– Wynik testu stanowi średni czas reakcji z 12 zadań oraz suma popełnionych

błędów.

Kagana Test Porównywania Znanych Kształtów

• Podstawą diagnozy refleksyjności - impulsywności jest podwójny

podział medianowy uzyskanych wyników. I tak:

– za refleksyjne uważa się osoby, które uzyskały czasy reakcji dłuższe, a liczbę

błędów mniejszą niż wielkość median z populacji wiekowej, do której należą.

– Do impulsywnych natomiast zaliczają się osoby, których średni czas reakcji i

liczba popełnionych błędów są mniejsze niż wielkość odpowiednich median.

• Ponieważ ten sposób diagnozy refleksyjności - impulsywności

pozwala jedynie sklasyfikować około 30% osób badanych
(pozostali nie są ani refleksyjni, ani impulsywni).

• Neil Salkind i John Wright (1977) zaproponowali odmienny

sposób diagnozy refleksyjności - impulsywności na podstawie
wyników testu MFF. Polega on na standaryzacji czasu reakcji i
liczby popełnionych błędów, przy czym za podstawę przyjmuje
się średni wynik z grupy, do której należy osoba badana.

Kierunki badań przy pomocy MMF

•

Prowadzone przez Annę Matczak (1982, 1992, 2000 ) badania nad stylami
poznaw-czymi dotyczą populacji polskiej i obejmują najważniejsze wątki
związane ze stylem refleksyjności - impulsywności.

•

Jedną z głównych przesłanek leżących u podstaw tego wymiaru stylu
poznawczego jest stwierdzenie Matczak, że szybkość reakcji idzie w parze z
wielkością błędów - im szybciej osoba udziela odpowiedzi, tym więcej
popełnia błędów i odwrotnie. Wyniki badań polskich na grupach osób
reprezentujących wiek od 7 lat do dorosłości wskazują na to, że korelacje
między czasem reakcji a liczbą błędów wahają się w granicach od -0,40 do
-0,54, co częściowo potwierdza słuszność przyjętej przesłanki. Zgodnie z
poglądem Kagana (1966), niezależnie od względnie stałych różnic
indywidualnych refleksyjność - impulsywność podlega zmianom rozwojowym.

•

Wraz z wiekiem, począwszy od okresu przedszkolnego aż do dorosłości,
zwiększa się refleksyjność, co związane jest z dojrzewaniem struktur
poznawczych. To powoduje, że zadania stają się łatwiejsze, w związku z czym
odpowiedzi powinny być szybsze, a zarazem wystąpić powinno mniej błędów.

•

Badania Matczak (1982) prowadzone na grupie blisko 1300 osób obojga płci
w wieku od 7 lat do dorosłości nie potwierdziły poglądów Kagana na temat
zmiany szybkości reagowania wraz z wiekiem.

Styl R-I a inteligencja

• Z badań Kagana i innych (zob. Kagan, 1966; Kagan i Kogan, 1970)

wynika, że refleksyjność - impulsywność to styl poznawczy, który
jest niezależny od poziomu inteligencji, obie zmienne bowiem nie
korelują ze sobą lub też korelacja między nimi jest znikoma. Ten
pogląd podważają badania przeprowadzone na populacji
amerykańskiej przez innych autorów. Na przykład Jack Block.

• Block (1986) stwierdził że pomiar błędu ma większą moc

predyktywną niż pomiar czasu latencji, a ponadto liczba
popełnionych błędów w teście MFF koreluje z ilorazem inteligencji
mierzonym na podstawie standardowych testów.

• Badania prowadzone przez Matczak (1982) godzą oba wyżej

przedsta-wione stanowiska. Okazuje się bowiem, że kiedy pomiaru
inteligencji dokonano w jej badaniach za pomocą testu Ravena,
liczba błędów MFF korelowała istotnie z IQ (-0,30), natomiast
zarówno czas reakcji, jak i łączny wskaźnik rangowy tego stylu
poznawczego nie korelował istotnie z ilorazem inteligencji.

Funkcjonalne aspekty stylu R-I

Matczak (1982, 200) stwierdziła w wyniku własnych badań funkcjonalne
znaczenie refleksyjności - impulsywności z osiągnięciami szkolnymi, a
także z zachowaniami interpersonalnymi i cechami osobowości:

– W sytuacjach szkolnych uczniowie impulsywni funkcjonują bardziej efektywnie w trakcie

rozwiązywania problemów konwergencyjnych, natomiast uczniowie refleksyjni lepiej radzą
sobie z zadaniami dywergencyjnymi, dającymi możliwość różnych rozwiązań.

– Refleksyjność, hamując niejako łatwość wypowiadania, jest czynnikiem utrudniającym

naukę języka obcego.

– Impulsywność utrudnia wykonywanie prac wymagających dużej koncentracji uwagi,

staranności, dokładności, analizy szczegółów; refleksyjność natomiast sprawia, że
uciążliwe staje się funkcjonowanie w sytuacjach wymagających pośpiechu, szybkiego
podejmowania decyzji, improwizowania, tolerowania ryzyka.

– Wyniki badań dotyczące związku refleksyjności - impulsywności z osobowością są

sprzeczne. Zgodność dotyczy głównie większej agresywności i konfliktowości dzieci
impulsywnych oraz wyższych ocen w zachowaniach prospołecznych dzieci refleksyjnych.

– Młodzież dokonująca oceny swoich rówieśników osobom refleksyjnym przypisuje bardziej

atrakcyjny wygląd zewnętrzny, wyższą efektywność kontaktów społecznych, większe
powodzenie u płci przeciwnej oraz większą zaradność życiową. Brak natomiast różnicy
między refleksyjnymi a impulsywnymi rówieśnikami pod względem takich cech, jak:
sprawność intelektualna, sprawność fizyczna oraz odporność emocjonalna.

Impulsywność i refleksyjność jako cechy

temperamentalne

• Konstrukt impulsywności jest szeroko stosowany w

psychologii osobowości, głównie w teoriach temperamentu,
i ma odmienne znaczenie niż w ujęciu Kagana.

• Impulsywność stanowiła w teorii Hansa Eysencka (1970)

część składową ekstrawersji i związana była z funkcją
aktywacyjną ośrodkowego układu nerwowego.

• Dla Jeffreya Graya (1991) impulsywność, u podstaw której

leży duża wrażliwość na sygnały nagrody lub braku kary,
jest obok lęku jednym z dwóch podstawowych wymiarów
temperamentu.

11.1.3. Style poznawczego

samokierowania

wg R. Sterberga i E. Grigorenko

• Robert Sternberg (1988, 1994), wybitny badacz inteligencji oraz

twór-czości, i jego współpracownica, Elena Grigorenko (1997),
zaproponowali nową koncepcję stylów poznawczych, twierdząc, że
style poznawcze stanowią pomost między poznaniem a osobowością,
że pozwalają lepiej zrozumieć i przewidywać osiągnięcia szkolne oraz
że ich uwzględnienie jest pomocne przy rozpatrywaniu przydatności
zawodowej.

• Sternberg sformułował założenia teorii poznawczego samokierowania

(theory of mental self-government), która inspirowała do
wyodrębnienia wielu stylów, których nazwy są metaforą sposobów
kierowania wziętych z życia.

– Grigorenko i Sternberg (1995) twierdzą, że „Style nie są zdolnościami, lecz

sposobami korzystania z tych zdolności (i wiedzy nabytej dzięki nim) w
codziennych interakcjach ze środowiskiem".

– Grigorenko i Sternberg (1997) podkreślają, że style myślenia nie są

umiejscowione w obszarze inteligencji czy też w obszarze osobowości, lecz
znajdują się na pograniczu ich obu.

R. Sterberga ujęcie stylu myślenia, c.d.

• Ludzie dysponują całym zbiorem preferowanych stylów

myślenia, spośród których wybierają w danej sytuacji te, które
zapewniają im najlepszą adaptację do poznawczych wymagań
otoczenia.

• Poszczególne osoby charakteryzują się różnym stopniem

giętkości w wyborze stylów, które zapewniają najlepszą
skuteczność funkcjonowania poznawczego.

• Steinberg i Grigorenko (1997) piszą:

Giętkość sama w sobie może być traktowana jako swego rodzaju
metastyl, który aktywizuje, monitoruje i ocenia poszczególne style,
podobnie jak metaskładniki (procesy wykonawcze wyższego rzędu)
kontrolują stosowanie należących do inteligencji składników
przetwarzania informacji.

• Biorąc pod uwagę 5 różnych kryteriów poznawczego samokierowania,

takich jak: funkcje, formy, poziomy, zasięg i skłonności, Sternberg
(1988, 1994; Sternberg i Grigorenko, 1997) wyodrębnił 13 stylów
myślenia.

Rodzaje stylów poznawczego samokierowania

• Uwzględniając funkcje, jakie pełnią władze państwa –

ustawo-dawcze, wykonawcze i sądownicze, które to funkcje
typowe są także dla umysłu, Sternberg wyodrębnia trzy
następujące style myślenia:

– Styl legislacyjny - charakteryzuje osoby, które działają i

myślą w sposób przez siebie ustalony, są twórcze, lubią
rozwiązywać zadania o nieustalonej z góry strukturze.

– Styl wykonawczy - charakteryzuje osoby, które lubią

kierować się w działaniu już ustalonymi regułami, preferują
zadania ustrukturalizowane.

– Styl oceniający - charakteryzuje osoby, które mają tendencję

do oceniania zasad i procedur oraz postępowania innych ludzi,
lubią zadania poddające się analizie i ocenie z różnych
punktów widzenia.

Rodzaje stylów poznawczego samokierowania,

c.d.

• Podobnie jak istnieją cztery odmienne formy rządzenia -

monarchistyczna, hierarchiczna, oligarchiczna i anarchiczna,
tak można też mówić o czterech formach poznawczego
samokierowania, co doprowadziło Sternberga do
wyodrębnienia następujących stylów myślenia:

–

Styl monarchiczny - charakteryzuje jednostki, które preferują
koncentrację na jednym celu (zadaniu, idei, potrzebie itp.), nie odrywając
się od niego aż do momentu pełnej realizacji.

–

Styl hierarchiczny - charakteryzuje osoby, które realizują jednocześnie
różne cele, jednak z uwzględnieniem priorytetów w zależności od stopnia
ważności zadań, i są systematyczne w rozwiązywaniu problemów.

–

Styl oligarchiczny - charakteryzuje osoby, które także realizują kilka
celów w tym samym czasie, jednak nie różnicując stopnia ich ważności, a
jednoczesne podejmowanie wielu zadań utrudnia im ich wykonanie.

–

Styl anarchiczny - charakteryzuje jednostki niechętnie poddające się
istniejącym regułom i zasadom, skłonne do działań, którymi rządzi
przypadek.

Rodzaje stylów poznawczego samokierowania, c.d.

• Funkcjonowanie poznawcze może przebiegać na dwóch różnych

poziomach - lokalnym i globalnym, w związku z czym wyodrębnia się
analogiczne style myślenia.

– Styl lokalny - charakteryzuje ludzi, którzy preferują wykonywanie

zadań szczegółowych, w których ważne są detale i które wymagają
precyzji w działaniu.

– Styl globalny - charakteryzuje jednostki preferujące myślenie

abstrakcyjne i rozwiązywanie problemów o dużym stopniu
ogólności.

• W zależności od tego, czy poznawcze samokierowanie zwrócone

jest do wewnątrz czy też na zewnątrz, można wyodrębnić dwa
następujące style myślenia:

– Styl wewnętrzny - charakteryzuje jednostki lubiące przebywać w

samotności i wykonywać zadania, które mogą realizować bez udziału innych.

– Styl zewnętrzny - charakteryzuje jednostki preferujące zadania kolektywne,

wymagające interakcji z innymi, które lubią przebywać z ludźmi.

Rodzaje stylów poznawczego samokierowania,

c.d.

• Biorąc pod uwagę skłonności w poznawczym

samokierowaniu, można wyodrębnić dwa style myślenia, a
mianowicie:

– Styl liberalny - charakteryzuje jednostki często

nieprzestrzegające ustalonych reguł lub procedur, lubiące iść
własną drogą, które jednak od „legislatorów" odróżnia to, że nie
są autorami nowych pomysłów i rozwiązań.

– Styl konserwatywny - charakteryzuje jednostki preferujące

przywiązanie do tradycji i do rzeczy dobrze znanych, które
niechętnie wykraczają poza ustalone reguły postępowania.

• Do pomiaru stylów myślenia opracowano w laboratorium

Sternberga kilka narzędzi psychometrycznych, odpowiednio do
celów, którym mają służyć.

• Dla nauczycieli w celu diagnozy stylów myślenia ich uczniów

Sternberg i Richard Wagner (1991) opracowali Kwestionariusz
Stylów Myślenia (Thinking Styles Inventory, TSI).

Geneza stylów poznawczego samokierowania

• Sternberg i Grigorenko (1997) przyjmują, że choć dziedziczność ma

pewien wpływ na różnice indywidualne w stylach myślenia, to
jednak główną rolę w ich kształtowaniu odgrywa proces socjalizacji.

• Począwszy od dzieciństwa, doświadczamy, że pewne formy

interakcji z innymi osobami, a także z przedmiotami, są bardziej
nagradzające niż inne, stąd też przyswajamy sobie te, które
zapewniają optymalną adaptację.

• Istnieje swego rodzaju utrzymujące się sprzężenie zwrotne między

kształtowaniem się stylu a jego skutecznością przy rozwiązywaniu
określonych zadań i w konkretnych sytuacjach społecznych.

• Niemniej, Sternberg i Grigorenko (1997) mając na uwadze spójność

czasową stylu myślenia stwierdzają:

– „[...] socjalizacja nie odpowiada w pełni za pochodzenie stylów,

być może istnieją bowiem zaprogramowane dyspozycje, które
trudno jest zmienić" .

Funkcjonale znaczenie stylów poznawczego

samokierowania

Grigorenko i Sternberg (1995, 1997), analizując funkcjonalne znaczenie
wyodrębnionych stylów myślenia, akcentują głównie ich rolę w warunkach
szkolnych.
W czterech badaniach przeprowadzonych przez tych autorów na uczniach i
nauczycielach uzyskane wyniki pozwoliły na wydobycie pewnych prawidłowości:

– Nauczyciele niższych klas preferują legislacyjny styl myślenia, podczas gdy u

nauczycieli klas wyższych dominuje styl wykonawczy.

– Dla nauczycieli klas starszych, w odróżnieniu od młodszych, typowe są style

wykonawcze, lokalne i konserwatywne.

– Nauczyciele przedmiotów ścisłych preferują styl lokalny, zaś nauczyciele

przedmiotów humanistycznych - styl liberalny.

– Uczniowie mają tendencję do naśladowania stylu myślenia swoich nauczycieli.
– Uczniowie, których styl myślenia koresponduje ze stylem myślenia

nauczycieli, uzyskują lepsze stopnie szkolne niż ich rówieśnicy, których styl
jest odmienny od stylu myślenia nauczycieli.

– Wśród studentów psychologii styl oceniający koreluje z osiągnięciami w

nauce. W równaniu regresji, w którym uwzględniono pomiar zdolności
analitycznych, twórczych i praktycznych, styl oceniający zwiększał w sposób
istotny predykcję powodzenia akademickiego.

R. Sternberga koncepcja stylów myślenia:

ocena krytyczna

• Koncepcja stylów poznawczego samokierowania jest wynikiem

raczej intuicji Sternberga niż prowadzonych w tym zakresie
badań.

– Nie zawiera teoretycznego uzasadnienia dla liczby i jakości wyodrębnionych

stylów myślenia.

– Podstawy metodologiczne stosowanych narzędzi diagnostycznych nie

spełniają kryteriów psychometrycznych, próby osób, na których prowadzono
badania są nieliczne i - jak na badania typu kwestionariuszowego - zbyt małe.

– Koncepcja ta nie została zweryfikowana w innych ośrodkach badawczych.

• Strelau (2006) proponuje, aby teorię poznawczą samokierowania, na tle

której Sternberg i jego współpracownicy wygenerowali wyżej omówione
style myślenia, potraktować raczej jako ciekawostkę poznawczą niż jako
koncepcję naukową opartą na danych empirycznych.

• Niemniej, interesującą jest propozycja Sternberga i Grigorenko by style

myślenia traktować nie tyle jako zdolności, lecz raczej jako sposoby
korzystania ze zdolności (i wiedzy nabytej dzięki nim) w codziennych
interakcjach ze środowiskiem.

11.2. STYLE RADZENIA SOBIE ZE STRESEM

• Ludzie różnią się strategiami, a także stylami radzenia sobie ze

stresem. Style, ze względu na to, że stanowią względnie stałe
charakterystyki człowieka, mają status cechy i dlatego są
przedmiotem zainteresowania psychologów różnic indywidualnych.

• Koncepcja radzenia sobie (coping) ze stresem została

wprowadzona do psychologii przez Richarda Lazarusa (1966).

• Lazarus (1966) zaproponował tzw. transakcyjną teorię stresu, która

podkreśla, że stresem jest taka relacja między osobą a otoczeniem,
która oceniana jest przez tę osobę jako zagrażająca.

– Radzenie sobie ze stresem jest wynikiem subiektywnej oceny

własnych możliwości sprostania wymaganiom, jakie stawia
sytuacja spostrzegana jako zagrożenie lub wyzwanie

.

– Relacja między osobą a otoczeniem jest dynamiczna i podlega

ciągłym zmianom uwarunkowanym między innymi tym, jak
człowiek radzi sobie z sytuacją zagrożenia i jak pod wpływem
jego zabiegów zmienia się samo zagrożenie.

Lazarusa transakcyjna teoria stresu,

c.d.

• Lazarus i jego współpracownica Susan Folkman (1984) traktują radzenie

sobie jako proces o zmieniającym się przebiegu. (por. Lazarus (1986.
Paradygmat stresu i radzenia sobie. Nowiny Psychologiczne, 3-4, 2-39)

• Lazarus i Folkman wprowadzili pojęcie strategii, które odnosi się do

sposobów radzenia sobie typowych dla określonych sytuacji stresowych.

– Pojęcie to stało się kluczowe dla opracowania narzędzia psychometrycznego

znanego jako Kwestionariusz Sposobów Radzenia Sobie (The Ways of Coping
Questionnaire, WCQ). Kwestionariusz ten ma w Polsce kilka niezależnych
adaptacji (Heszen-Niejodek, 2000).

• Według Lazarusa, radzenie sobie jest wielowymiarowe i zmienne,

zależne od wydarzenia wywołującego stres.

• Lazarus wprowadził również pojęcie stylu radzenia sobie ze stresem,

który jest określany poprzez rodzaj stosowanej przez daną osobę stałej
strategii radzenia sobie w zmiennych sytuacjach stresowych
(przynajmniej w pięciu różnych sytuacjach stresowych).

Lazarusa charakterystyka procesu radzenia

sobie ze stresem

• Radzenie sobie, w ujęciu tegoż autora, jest pojęte jako:

–

proces - dynamiczny i zmienny, które to cechy są funkcją

ciągłej oceny i przewartościowywania relacji osoba-otoczenie.

– proces radzenia sobie jako kierowanie, a nie tylko opanowanie

danej sytuacji, co zakłada, że nie tylko działania rozwiązujące
sytuację problemową redukują stres.

– jakość procesów radzenia sobie może być oceniana tylko w

odniesieniu do specyficznego kontekstu zaistniałej sytuacji
stresowej. Dane sposoby radzenia sobie mogą być adaptacyjne
w jednym kontekście natomiast w innym mogą okazać się
całkiem nieskuteczne.

– należy odróżnić proces radzenia sobie od automatycznych

zachowań przystosowawczych. Radzenie sobie odwołuje się
tylko do tych przystosowawczych aktywności, które wymagają
wysiłku i nie są zautomatyzowane.

Kwestionariusz Sposobów Radzenia Sobie

(The Ways of Coping Questionnaire, WCQ)

WCQ składa się z 66 pozycji testowych, które tworzą osiem skal.

1.Konfrontacyjne zachowanie się (KZ): skala opisuje zachowania agresywne

(zawierające pewien stopień gniewu i gotowość do ryzyka) mające na celu
zmianę sytuacji;

2.Dystansowanie (DY): poznawcze starania mające na celu zminimalizowanie

znaczenia sytuacji;

3.Samokontrola (SK): opisuje działania zmierzające do opanowania emocji i

impulsywnego zachowania się;

4.Poszukiwanie społecznego wsparcia (PW): staranie się u innych o potrzebne

informacje i wsparcia fizycznego czy emocjonalnego;

5.Poczucie odpowiedzialności (PO): uznanie własnej roli w rozwiązywaniu problemu

i towarzyszących mu spraw oraz podejmowanie prób właściwego ustawienia
spraw;

6.Ucieczka-Unikanie (UU): przejawy życzeniowego myślenia i reakcje typu ucieczki

od problemu, itemy tej skali kontrastują z itemami skali "dystansowanie się";

7.Planowe rozwiązywanie problemu PR): skoncentrowanie wysiłków na

przemyśleniu problemu celem skutecznej zmiany sytuacji;

8.Pozytywne przewartościowanie (PP): dostrzeganie pozytywnego znaczenia tej

sytuacji dla osobistego rozwoju, zawarte są tu również religijne aspekty.

11.2.2. Style radzenia sobie ze stresem w

ujęciu

Endlera i Parkera

• Norman Endler i James Parker (1990) nie stworzyli oryginalnej

teorii radzenia sobie ze stresem. Za punkt wyjścia przyjęli w
zasadzie transakcyjną koncepcję w ujęciu Lazarusa i Folkman
(1984), która jest bliska interakcyjnej orientacji Endlera.

– Działania zaradcze, jakie człowiek podejmuje w konkretnej sytuacji

stresowej są efektem interakcji pomiędzy określoną sytuacją a
stylem radzenia sobie.

– Radzenie sobie ze stresem, w przeciwieństwie do mechanizmów

obronnych, jest działaniem świadomym (Endler i Parker, 1994).

• Endler i Parker doszli do wyodrębnionych przez siebie stylów radzenia

sobie ze stresem drogą czysto empiryczną. W wyniku kolejnych redukcji
pozycji i analiz czynnikowych opartych na wynikach wielu grup osób
badanych różniących się charakterystyką demograficzną wyodrębniono
trzy podstawowe style radzenia sobie ze stresem.

Trzy podstawowe rodzaje stylów radzenia

sobie

wg Endlera i Parkera

• Styl

skoncentrowany na zadaniu określa styl radzenia sobie ze stresem polegający

na podejmowaniu zadań. Osoby charakteryzujące się dużym nasileniem tego stylu
mają tendencję w sytuacjach stresowych do podejmowania wysiłków zmierzających do
rozwiązania problemu przez poznawcze przekształcenie lub próby zmiany sytuacji.
Główny nacisk położony jest na zadanie lub planowanie rozwiązania problemu.

•

Styl skoncentrowany na emocjach dotyczy stylu charakterystycznego dla osób,
które w sytuacjach stresowych wykazują tendencję do koncentracji na sobie, na
własnych przeżyciach emocjonalnych, takich jak: złość, poczucie winy, napięcie. Osoby
te cechuje także skłonność do myślenia życzeniowego i fantazjowania. Działania takie
mają na celu zmniejszenie napięcia emocjonalnego związanego z sytuacją stresową.
Czasami jednak mogą powiększać poczucie stresu, wzrost napięcia lub przygnębienie.

•

Styl skoncentrowany na unikaniu określa styl radzenia sobie ze stresem
charakterystyczny dla osób, które w sytuacjach stresowych wykazują tendencję do
wystrzegania się myślenia, przeżywania i doświadczania tej sytuacji. Styl ten może
przyjmować dwie formy: angażowanie się w czynności zastępcze, np. oglądanie
telewizji, objadanie się, myślenie o sprawach przyjemnych, sen albo poszukiwanie
kontaktów towarzyskich.

Kwestionariusz Radzenia Sobie w Sytuacjach

Stresowych

(Coping Inventory for Stressful Situations, CISS) Endlera i Parkera

• CISS posiada polską adaptację (Strelau, Jaworowska, Wrześniewski i

Szczepaniak, 2005). W podręczniku podano szczegółowy jego opis
oraz dokładną charakterystykę psychometryczną skal wchodzących w
jego skład.

• Kwestionariusz CISS składa się z 48 prostych stwierdzeń dotyczących różnych

zachowań, jakie ludzie podejmują w sytuacjach stresowych. Na każdą ze skal
przypada po 16 pozycji, przy czym w przypadku skali skoncentrowanie na
unikaniu (SSU) 8 pozycji dotyczy podskali angażowania się w czynności
zastępcze (ACZ) , a 5 pozycji dotyczy podskali poszukiwanie kontaktów
towarzyskich (PKT).

• Rzetelność skal waha się - w zależności od badanych grup (uczniowie, studenci

mężczyźni po zawale) - od 0,73 (skala ACZ) do 0,88 (skala SSE). Niskie
korelacje między trzema skalami (od 0,08 między SSZ a SSU do 0,13 między
SSZ a SSE) świadczą o tym, że te trzy wymiary stylów radzenia sobie są
względnie niezależne.

• Kwestionariusz CISS charakteryzuje się porównywalną z oryginalną wersją

stabilnością skal oraz spełnia kryteria trafności (czynnikowej, zewnętrznej,
zbieżnej i rozbieżnej).

11.2.3. Style odbioru informacji w sytuacji

zagrożenia

• Koncepcja stylów radzenia sobie w ujęciu Suzanne Miller (1981, 1987)

ma swoje korzenie z jednej strony w tradycji psychoanalitycznej, według
której w zjawisku represji - sensytyzacji dopatrywano się jednego z
podstawowych mechanizmów obronnych, z drugiej zaś strony w
psychologii poznawczej.

• Paradygmat, na którym opiera się jej teoria można określić jako

poznawczą orientację psychoanalityczną.

• Według Miller, jednostki w sytuacji zagrożenia wywołanego

niepożądanym, przykrym zdarzeniem różnią się w sposobie zbierania
informacji o nim.

– Jedni ludzie, koncentrując się na stresorze, poszukują informacji o zdarzeniu,

gromadzą, przetwarzają i wykorzystują ją. Ich to Miller nazywa poszukiwaczami
informacji („monitorowcami", monitors).

– Inni zaś w konfrontacji ze stresorem odwracają od niego uwagę, unikają

informacji o nim oraz reakcji na sytuację stresową. Te jednostki autorka nazywa
„dystraktorami" lub jednostkami unikającymi informacji . Charakteryzują je
takie reakcje, jak: zaprzeczanie, tłumienie, wypieranie czy odrzucanie, a więc w
gruncie rzeczy sposoby zachowania typowe dla represji w ujęciu psychoanali-
tycznym, przy czym tutaj akcent pada na stronę informacyjną tych zjawisk.

S. Miller koncepcja stylów radzenia sobie, c.d.

• To, jaki styl radzenia sobie dominuje u danej osoby w dużym stopniu

determinuje poziom doznawanego stresu. Uzyskane dotychczas
wyniki badań pozwalają sądzić, stwierdza Miller (1987, s. 345), że:

–

Sposób, w jaki jednostki w określonej sytuacji selektywnie zwracają
uwagę na sygnały zagrożenia i przetwarzają informację o nim
determinuje stopień ich stanu stresu i lęku w tej sytuacji. Ci, którzy są
skłonni angażować się w strategie poznawczego unikania i tłumienia
wykazują, ogólnie rzecz biorąc, mniej stresu i niższy poziom aktywacji
aniżeli ci, których charakteryzuje skłonność do odbioru i przetwarzania
informacji.

• W opinii Miller mamy do czynienia z czterema następującymi

konfiguracjami stylów radzenia sobie (por. Heszen-Niejodek, 2000)

–

unikający/ nieposzukujący,

–

nieunikający/ poszukujący,

–

unikający/ poszukujący i

–

nieunikający/ nieposzukujący.

S. Miller koncepcja stylów radzenia sobie, c.d.

• Do diagnozy stylów poznawczych w ujęciu Miller (1981) służy skonstruo-

wane przez nią narzędzie psychometryczne znane jako Skala Stylu
Behawioralnego Miller (The Miller Behavioral Style Scale, MBSS).

• Skala MBSS składa się z 4 opisów sytuacji stresowej, które dotyczą: zabiegu

dentystycznego, napadu terrorystycznego, utraty pracy oraz awarii w czasie lotu
pasażerskiego.

• Zadanie osoby badanej polega na wybraniu spośród puli 8 różnych zachowań

tych, które wydają się jej w tych sytuacjach najbardziej prawdopodobne. Na
podstawie dokonanych wyborów zachowań oblicza się dwa wskaźniki -
poszukiwanie informacji oraz unikanie informacji, przy czym każdy z nich zawiera
się w granicach od 0 do 16 punktów. Im wyższe wartości, tym wyższy poziom
poszukiwania i unikania informacji.

• Jak deklaruje Miller (1996), skala MBSS charakteryzuje się satysfakcjonującą

rzetelnością i trafnością mierzoną szczególnie w warunkach klinicznych (w odnie-
sieniu do pacjentów dentystycznych, z nowotworami i zakażonych wirusem HIV).
Jednak brakiem tego narzędzia jest to, że jego wskaźniki psychometryczne
opierają się na badaniu prób o bardzo małej liczebności, najczęściej
nieprzekraczającej kilkudziesięciu osób.

11.3. STYLE RADZENIA SOBIE JAKO SPOSOBY

SAMOREGULACJI W SYTUACJI ZAGROŻENIA

• Punktem wyjścia teorii radzenia sobie ze stresem w ujęciu Charlesa

Carvera, Michaela Scheiera i Jagdisha Weintrauba (1989) było
stwierdzenie, że stres jest częścią codziennego życia każdego człowieka,
a radzenie sobie z nim nie różni się w zasadzie od innych form
zachowania.

• Nawiązując do poglądu Lazarusa i Folkman (1984), autorzy samoregula-

cyjnej koncepcji radzenia sobie (Carver i in., 1989) wprowadzają pojęcia
zagrożenia i utraty.

– Mówią o zagrożeniu w sytuacji, kiedy osiągnięcie pożądanego celu albo

uniknięcie niepożądanego stanu jest zakłócone.

– Utrata zaś ma miejsce wtedy, kiedy osiągnięcie celu lub pokonanie

przeszkody jest niemożliwe.

• Ludzie reagują niekiedy na zagrożenie wzmożonym wysiłkiem w celu

osiągnięcia celu, czasami starają się zrelaksować w celu zmniejszenia
stanu stresu, kiedy indziej zaś rezygnują albo też reagują unikaniem.

– Narzędziem do pomiaru sposobu i stylu radzenia sobie jest opracowany przez

Carvera i współpracowników (1989) Kwestionariusz COPE: „Kierunki Radzenia
Sobie z Aktualnymi Problemami"

(Coping Orientations to Problems Experienced, COPE)

Tabela 11.2. Style/strategie radzenia sobie ze stresem wyodrębnione

w ramach teorii samoregulacji w ujęciu Carvera, Scheiera i

Weintrauba (1989)

Style (strategie) radzenia

sobie

Przejawy zachowania

Aktywne radzenie sobie

Podejmowanie aktywnych kroków w celu

poradzenia sobie ze stresorem

Planowanie

Koncentracja myśli na tym, jak poradzić sobie ze

stresorem

Tłumienie konkurujących ze sobą

aktywności

Starania, aby uniknąć zakłóceń spowodowanych

innymi rzeczami

Powstrzymanie się od radzenia sobie

Czekanie aż pojawi się odpowiednia okazja do

działania

Instrumentalne poszukiwanie wsparcia

społecznego

Poszukiwanie rady, pomocy lub informacji

Poszukiwanie emocjonalnego wsparcia

społecznego

Otrzymywanie wsparcia moralnego

Koncentracja na emocjach i ich

rozładowaniu

Wentylowanie emocji, dawanie im upustu

Behawioralne wyłączanie się

(disengagement)

Redukcja wysiłku w radzeniu sobie ze stresorem

Umysłowe wyłączanie się

Oderwanie się w myślach od problemu

Tabela 11.2, c.d.

Style (strategie) radzenia

sobie

Przejawy zachowania

Wyłączanie się przez alkohol i
narkotyki

Spożywanie alkoholu i narkotyków

Zaprzeczanie

Zaprzeczenie obecności stresora

Pozytywne przewartościowanie i
rozwój

Interpretowanie sytuacji stresowej w terminach

pozytywnych

Zwrot ku religii

Koncentracja na wartościach wyższych

Humor

Żartobliwe potraktowanie sytuacji stresowej

Kwestionariusz COPE, c.d.

• Carver (1989), wzorując się na kwestionariuszu STAI (State-Trait-

Anxiety Inventory) Spielbergera, skonstruował kwestionariusz COPE w
wersji pozwalającej na pomiar stanu (strategii) oraz stylu (cechy),
zmieniając jedynie instrukcję dla osoby badanej. W celu pomiaru cechy
pytamy osobę badaną jak zwykle postępuje w określonych sytuacjach,
natomiast dokonując pomiaru radzenia sobie w konkretnej sytuacji,
pytamy jak w danej chwili radziła sobie ze stresem.

• Koncepcja sposobów radzenia sobie w ujęciu Carvera i jego

współpracowników ma niewątpliwą zaletę, polegającą między innymi
na tym, że w sposób klarowny różnicuje między pojęciem strategii,
którą traktuje w kategoriach stanu i pojęciem stylu, który ujmuje jako
dyspozycję.

• Niezależnie od uwag krytycznych skierowanych pod adresem

samoregulacyjnej koncepcji stylów, propozycja przedstawiona przez
zespół Carvera, godząca niejako zwolenników strategii ze zwolennikami
stylów radzenia sobie ze stresem, należy obecnie w badaniach nad
zaradczymi sposobami walki ze stresem do najbardziej popularnych.