Pozaszkolne środowiska

wychowawcze według

Ryszarda Wroczyńskiego

ŚRODOWISKO

Środowisko

– to układ osób lub grup, z którymi

styka się jednostka. Jest to typowe ujęcie
socjologiczne.

Natomiast

psychologiczne

podejście

do

problematyki

środowiska

ukierunkowane jest na w miarę bezpośrednie
otoczenie człowieka i świat w jakim on żyje.

Środowisko wg Ryszarda

Wroczyńskiego



Środowisko –

składniki struktury, otaczającej

osobnika, które działają jako system bodźców
i wywołują określone reakcje (przeżycia)
psychiczne.

Typologia

Rola i znaczenie pozaszkolnych środowisk
wychowawczych

od

dawna

wzbudzało

zainteresowanie. Wskazywano iż środowisko
ma duży wpływ na kształtowanie się postaw i
przekonań dzieci i młodzieży oraz warunkuje w
znacznym stopniu rezultaty planowej pracy
dydaktycznej i wychowawczej szkoły. Coraz
częściej stawia się przed szkołą zadanie
planowej

interwencji

w

pozaszkolne

środowisko życia ucznia. Chodzi o to, aby
różnorodne

tereny

pozaszkolne

życia

młodzieży oddziaływały na nią w sposób
pozytywny i wychowawczo wartościowy.

S. Szacki zwracał w swych pracach uwagę, iż
wychowawca w dwojaki sposób poznaje
środowisko

życia

swoich

wychowanków.

Pierwszy sposób to poznawanie dziecka
poprzez m.in. jego pracę, zabawę, naukę;
widać tutaj zachowanie dziecka, jak przez
pryzmat. Taki sposób poznawania środowiska
dziecka Szacki określa jako pryzmatyczny.
Obiektywne poznawanie środowiska to wiedza
pedagoga o strukturze środowiska.

W życiu dzieci i młodzieży trzy środowiska
pełnią szczególną rolę: rodzina, środowisko
lokalne, grupy rówieśnicze. Stanowią one
naturalną wspólnotę, w której uczestnictwo
jest trwałe lub obejmuje dłuższy okres życia,
oparte jest na czynnikach naturalnych, takich
jak urodzenie, zamieszkiwanie w określonym
terytorium, spontaniczne potrzeby wieku
młodzieńczego itp.

Ważne

funkcje

odgrywają

pozaszkolne

placówki

wychowawcze.

Zaspokajają

różnorodne zainteresowania i różne dziedziny
aktywności młodzieży. Placówki te można ująć
w następujące kategorie klasyfikacyjne:
1. Świetlice i czytelnie dziecięce i młodzieżowe
– najczęściej stanowią one zorganizowaną
formę

spędzania

czasu

wolnego

oraz

przygotowania się do lekcji dla grup
młodzieży, które mają trudną sytuację
rodzinną.
2. Tereny zabaw i gier ruchowych – forma
organizowania

czasu

wolnego

dzieci

i

młodzieży.

3. Ośrodki pracy twórczej młodzieży –
reprezentują one różnoraki system urządzeń,
służących organizowaniu

czasu wolnego

młodzieży, wzbudzaniu i zaspokajaniu jej
zainteresowań ruchowych, intelektualnych,
technicznych itp.
4. Kolonie i półkolonie dla dzieci i młodzieży –
masowa forma racjonalnego wypoczynku
dzieci i młodzieży.
5. Poradnie różnego rodzaju – poradnie
wychowawczo – zawodowe, służące pomocą w
wyborze zawodu, kierunków kształcenia oraz w
rozwiązywaniu

różnych

trudności

wychowawczych.

Klasyfikacja

pozaszkolnych

środowisk

wychowawczych:
1. Środowiska wychowawcze naturalne:
- rodzina;
- otoczenie społeczne (środowisko lokalne);
- grupy rówieśnicze.

2. Środowiska wychowawcze intencjonalne
(pozaszkolne placówki podejmujące planową
pracę wychowawczo – oświatową):
I Placówki opiekuńcze;
- placówki opieki wychowawczej i leczniczej
nad dziećmi wykazującymi różnego typu
upośledzenia rozwojowe:
a) szkoły specjalne;
b) zakłady specjalne dla dzieci
opóźnionych w rozwoju;
c) zakłady specjalne dla dzieci
głuchych, niewidomych z innymi
upośledzeniami fizycznymi.

II Placówki opieki opieki wychowawczej nad
dziećmi i młodzieżą:
a)

pogotowia

opiekuńcze

i

zakłady

wychowawcze;
b) sanatoria dziecięce;
c) domy dziecka;
d) rodziny opiekuńcze (zastępcze, rodzinne
domy dziecka);
e) internaty i półinternaty;
f) szkoły środowiskowe.



III Placówki wspomagające rozwój dzieci i
młodzieży:
a) świetlice i czytelnie dziecięce;
b) tereny zabaw i gier ruchowych;
c) ośrodki pracy twórczej;
d) kolonie i półkolonie, obozy;
e) poradnie.

IV

Placówki

wychowania

pozaszkolnego

(oświaty dorosłych):
a) kształcenia systematycznego;
b) udostępniania książki (biblioteki);
c) upowszechniania wiedzy;
d) pracy twórczej i rekreacji;
e) kształcenia ustawicznego (permanentnego)

RODZINA

Szczególne

znaczenie

dla

rozwoju

i

wychowania młodej generacji ma rodzina. W
rodzinie dokonuje się podstawowy proces
wychowania dziecka i wyprowadzenie go w
krąg kontaktów społecznych. August Comte
nazwał rodzinę pomostem, między jednostką a
społeczeństwem, wskazując w ten sposób na
jej podstawową rolę w społeczeństwie.
Platon uważał rodzinę za podstawową
komórkę życia społecznego i główną instytucję
wychowawczą.

Józef Chałasiński przedstawia następujący
wywód funkcji wychowawczej domu obcego w
okresie feudalizmu: „Wychowanek porzucał
dom rodzinny, aby odbyć wychowanie w domu
obcym. Wybór domu obcego pozostawiony był
przeważnie woli wychowanka lub jego
rodziców. Wychowanie jednak nie było sprawą
prywatną jednostek lecz całej grupy. Pobyt w
domu

obcym,

stosunek

wychowawcy,

czynności i obowiązki były unormowane przez
grupę obyczajowo lub prawnie. Wychowanie w
domu obcym było obligatoryjną, zasadniczą,
unormowaną i powszechną formą wychowania
czyli instytucją społeczną.

W procesie rozwoju społecznego rodzina jako
grupa społeczna ulega procesom dezintegracji.
Zanika jej dawna funkcja w dziedzinie
przygotowania młodej generacji do zawodu; w
związku z upowszechnieniem oświaty i
wykształcenia, wprowadzenie młodej generacji
w świat dorobku kulturowego realizuje się
poprzez szkołę, której rola stale wzrasta. W
rodzinie jednak dzieci i młodzież uzyskują
podstawowe pojęcia o życiu społecznym,
kształtują się podstawy ich światopoglądu oraz
pojęcia etyczno - moralne.

Wybitny przedstawiciel pedagogiki społecznej
W.D.Wall przypisuje rodzinie główną rolę w
procesie wychowania społecznego. Szkoła
rozwija umysł, a rodzina kształtuje osobowość.

Rola rodziny jako środowiska wychowawczego
nie ogranicza się do wczesnych lat życia
dziecka;

trwa

aż

do

osiągnięcia

samodzielności, zdobycia wykształcenia i
przysposobienia do zawodu, co następuje
około dwudziestego roku życia.

ŚRODOWISKO LOKALNE

Środowisko lokalne to gromada ludzi żyjących
na zwartej małej przestrzeni, wyznaczającej
wspólny

sposób

życia;

lokalna

grupa

terytorialna.

Może

obejmować

obszar

administracyjny,

wieś,

gminę,

małe

miasteczko lub dzielnicę dużego miasta.
To środowisko, gdzie skupia się całokształt lub
większość stosunków między zamieszkującymi
w nim osobami.

A. Kłoskowska przedstawiła podstawowe cechy
środowiska lokalnego w sposób następujący: :
“Cechą małej społeczności lokalnej była
względna izolacja od pozostałego świata,
daleko

posunięta

samowystarczalność;

bezpośrednie osobiste kontakty wszystkich
członków społeczności oparte na zasadach
pokrewieństwa

lub

sąsiedztwa;

znaczna

jednorodność

majątkowa,

etniczna;

identyczność tradycji, obyczajów, wierzeń i
przyzwyczajeń”.

W środowiskach lokalnych zachodziły procesy
dezintegracji na co złożyły się: industrializacja,
eksplozja

przemieszczeń

społecznych,

rozwój

środków

lokomocji

i

technicznych

środków

rozpowszechniania kultury. Jednostki, zamieszkujące
określone terytoria izolują się z bezpośredniego
otoczenia społecznego, przynależą dość często tylko
formalnie poprzez miejsce zamieszkania. Teren
zamieszkania przestał być środowiskiem życia. Takie
zjawisko zachodzi poprzez rozluźnienie więzi
lokalnych.
Cechą tradycyjnej społeczności lokalnej była
regionalna kultura. Obecnie życie kulturalne
środowisk lokalnych ulega unifikacji z życiem
kulturalnym całego narodu, upowszechnionym
poprzez środki masowego przekazu.

Kompleks budynków mieszkalnych łącznie z
zapleczem usług oraz urządzeń socjalnych i
kulturalnych określany jest mianem osiedla
mieszkaniowego. Jest terenem bezpośrednich
kontaktów społecznych młodej generacji z
ludźmi dorosłymi. Osiedle to stanowi dla
wszystkich mieszkańców teren społecznego
współdziałania.

OSIEDLE MIESZKANIOWE

Osiedla mieszkaniowe są wyposażone w
różnorodne urządzenia rekreacyjne, takie jak:
boiska, zieleńce, miejsca zabaw i gier; oraz
pomieszczenia:

świetlice,

kluby

dla

młodocianych mieszkańców.
Osiedlu mieszkaniowemu szczególną cechę
nadają dwa elementy:
1) tendencje do organizowania różnych form
samorządności dzieci i młodzieży;
2) społeczne zaangażowanie całej wspólnoty
osiedlowej w sprawie aktywności i potrzeb
wychowawczych dzieci i młodzieży.

Szczególnego typu wspólnotę lokalną stanowi
również socjalistyczny zakład pracy. Jest on
miejscem, gdzie codziennie współdziałają ze
sobą ludzie dla wykonania wspólnych zadań
produkcyjnych.

Ponadto

zakład

pracy

organizuje różnego rodzaju więzi oparte na
działalności pozazawodowej.

ZAKŁAD PRACY

W zakładach pracy rozwijają się różnego typu
służby socjalne i kulturowe. Organizowane są
na przykład kluby sportowe, zespoły itp; kluby
rencistów, kasy samopomocy itp.
Zakład pracy jest akceptowany powszechnie
nie tylko jako środek produkcji, ale i
środowisko społeczne i wychowawcze o dużej
intensywności oddziaływania. Takie zakłady,
poza czynnościami produkcyjnymi stanowią
systemy społeczne, to jest układy stosunków
międzyludzkich

o

wielorakich

formach

zależności, współdziałania i wychowawczego
oddziaływania.

Zakład pracy realizuje w stosunku do swego
środowiska zawodowego podstawowe zadania
polityki socjalnej państwa. Organizuje dla
członków załóg i ich rodzin takie formy opieki
socjalnej jak np. opieka lekarska.

GRUPA RÓWIEŚNICZA

Grupy rówieśnicze stanowią naturalną formę
życia dzieci i młodzieży, wyrażają ich dążenia
do działania i samodzielności. Są to grupy
samorzutne,

powstają

w

rezultacie

spontanicznej aktywności zabawowej oraz
samodzielnego rozwijania dążeń i celów.

Rola wychowawcza grup rówieśniczych była
przedmiotem licznych analiz. Według Floriana
Znanieckiego grupy rówieśnicze pełnią dwie
funkcje:
1) młodzież wyraża w nich to, czego się
nauczyła uczestnicząc w życiu otoczenia
dorosłych;
2) przez udział w grupach młodzież rozwija
samodzielne dążenia i realizuje cele, które nie
może przejawić w innych formach aktywności
przed osiągnięciem dojrzałości społecznej i
uznania jej pełnoprawnego uczestnictwa w
życiu dorosłych.

Wpływ grup rówieśniczych na rozwój i
wychowanie dzieci i młodzieży jest bardzo
duży. Wychowawcze oddziaływania grup
rówieśniczych może być różne, negatywne lub
pozytywne. E.B Hurlock, analizując wpływ
małych grup nieformalnych (band) na rozwój
młodzieży

wymienia:

przeklinanie,

opowiadanie frywolnych historyjek, dowcipów,
wagarowanie,

złośliwość,

lekceważąca

postawa wobec zasad i autorytetów, skłonność
do naruszania więzi rodzinnej do lojalności
grupowej, snobizm, skłonność do wynoszenia
się ponad członków innych grup i odrzucanie
wzorów ustalonych w rodzinie.

W miarę rozwoju dziecka wpływ tych ujemnych
cech staje się słabszy, dominują natomiast
dodatnie

czynniki

oddziaływania

grup

rówieśniczych. Uczestnicy tych grup uczą się
przystosowywać własne pragnienia i czyny do
dążeń i działalności grupy i współdziałać z nią.
Grupa rówieśnicza rozwija takie sprawności,
które pozwalają dziecku robić to, co robią
rówieśnicy.

Grupy rówieśnicze stanowią naturalną drogę
procesu uspołecznienia dzieci i młodzieży,
wchodzenia

w

skomplikowany

świat

współżycia i współdziałania społecznego.

W okresie dynamicznych przeobrażeń życia
społecznego i kultury, istnieje, u dorastającej
młodzieży

wiele

postaw

konfliktowych,

negatywizmu

wobec

zastanych

wzorów,

osobowości i postaw społecznych, dążność do
manifestacji własnego stanowiska, poglądów,
postępowania.

Postawy konfliktowe to ostra manifestacja
odrębnych postaw społecznych i moralnych
nowej wizji życia i świata, stosunku do
wartości

w

poszanowaniu,

których

wychowywana

jest

młodzież

i

które

przekazywane są jej przez społeczeństwo
dorosłych.

Grupy rówieśnicze:
- grupy rówieśnicze stanowią naturalną formę życia dzieci
i młodzieży
- rola wychowawcza grup rówieśniczych:
· dążenie do działania
· rozwój samodzielności
- analiza grup rówieśniczych z punktu widzenia :
· psychologii – koncentruje się wokół zagadnień rozwoju
aktywności zabawowej oraz wokół form aktywności
opartych na obserwacji zachowania się otoczenia
dorosłych
Formy aktywności dzieci i młodzieży w grupach
rówieśniczych wiążą się z kolejnymi fazami rozwoju ich
psychiki. Grupy dziecięce są grupami zabawowymi.
Trwałość grup rówieśniczych wzrasta wraz z wiekiem ich
uczestników.

W rozważaniach na temat naturalnych
środowisk

wychowawczych

ukazuje

się

złożoność szczegółowych zagadnień rodziny,
grupy rówieśniczej, środowiska lokalnego,
skomplikowany i wielostronny współcześnie
charakter procesu wychowawczego, jego silne
powiązanie z całokształtem życia zespołów i
grup

młodzieży

poddanych

planowym

oddziaływaniom wychowawczym.