SYSTEMY UPRAWY

ROŚLIN

ZMIANOWANIE

SYSTEMY UPRAWY ROLI I ROŚLIN

KOPIENIACTWO – człowiek zaczął korzystać z roślin przez siebie uprawianych
a nie dziko rosnących: siłą napędową były mięśnie ludzkie

ŻAROWY i NOWINOWY – polegał na pozyskiwaniu nowych powierzchni, głównie
przez wypalanie lasu, by w tym miejscu uprawiać przez 5-6 lat rośliny (głównie zboża).
Do uciągu narzędzi hakowych wykorzystywano siłę zwierząt.

ODŁOGOWY – po uprawie zbóż przez 5-6 lat pole pozostawiano bez uprawy
na okres 25-30 lat. Wyróżniamy w tym systemie np. Okresy odłogu:→ chwastowego
→ perzowego→ trawiastego→ zaroślowego.

UGOROWY – „Ziemia orna” była obsiewana przemiennie

PŁODOZMIANOWY – 100% gruntów ornych jest obsiewanych corocznie
z uwzględnieniem prawidłowego następstwa roślin po sobie (zmianowania).
Rośliny motylkowe, okopowe i inne zajęły miejsce ugoru.

DWUPOLOWY

Ziemię obsiewano

tylko co drugi rok,

w innych latach
była nie obsiana

TRÓJPOLOWY

Wprowadzenie

ugoru co trzeci rok,

a w pozostałych

latach uprawiano rośliny.

Następstwo roślin (ang. Crop sequence)

to uprawa w kolejnych latach na tym

samym polu różnych gatunków roślin

rolniczych, przy czym kolejność nie musi

być uzasadniona przyrodniczo.

Główną przesłanka w doborze roślin jest

przewodni kierunek produkcji danego

gospodarstwa.

Zmianowanie (ang. Crop rotation) jest to

racjonalne następstwo gatunków (odmian)

roślin uprawnych w kolejnych latach na danym

polu

z

uwzględnieniem

ich

wymagań

agrotechnicznych i przyrodniczych warunków

siedliska;

uzasadniona

także

z

punktu

widzenia ekonomicznego i gospodarczego.

Zmianowanie może być prowadzone w

odniesieniu do jednego pola lub każdego z pól

gospodarstwa.

Płodozmian

(ang.

Cropping

system)

jest

to

zmianowanie umiejscowione „w czasie i przestrzeni”,
tj. zaplanowane na określone lata i konkretne pola.
Opracowuje się go dla całego rozłogu danego
rolniczego obiektu lub oddzielnie dla jego części na
okres co najmniej jednej rotacji, zgodnie z przyjętym
kierunkiem produkcji i systemem gospodarowania.

Rotacja jest to liczba lat, w ciągu których każdy element

(roślina) zmianowania przejdzie przez wszystkie pola
płodozmianu.

Monokultura (ang. Monoculture) kilkakrotny

(minimum przez dwa kolejne lata) coroczny siew
(sadzenie), a także zbiór, określonego gatunku i
odmiany rosliny uprawnej, bądź mieszanki (o
stałym składzie) na tym samym polu.

CZYNNIKI ZMIANOWANIA – zespół warunków w różnym stopniu decydujący o wielkości

i jakości plonów, które trzeba uwzględnić układając zmianowanie roślin.

PRZYRODNICZE

Warunki klimatyczne
Warunki edaficzne (glebowe)

(właściwości

fizyczne, chemiczne i biotyczne gleby)

Topograficzne
Biotyczne

( wynikające z bytowania w

siedlisku żywych organizmów roślinnych:
chwastów i patogenów; zwierzęcych –
szkodników, oraz ich wydzielin:
allelopatia)

Antropogeniczne (sztuczne) – siedliska

Czynniki zewnętrzne

Techniczne (osprzęt rolniczy, urządzenia
przemysłowe i komunikacyjne)
Melioracyjne (hydromelioracje,
agromelioracje, fitomelioracje)

Czynnik wewnętrzne

•Potrzeby wodne i nawozowe

•Budowa systemu korzeniowego

•Masa i jakość resztek pożniwnych

•Długość okresu wegetacji

•Użyteczność ziemiopłodów

•Wzajemne powiązania ww. elementów

AGRO-
TECHNICZN
E

(uwarunkowani

a doboru

ziemiopłodów)

•Sposób
uprawy roli

•Nawożenie
organiczne i
mineralne

•Ochrona
roślin przed
chorobami i
szkodnikami

•Inne
składowe

ORGANIZACYJN

O –

EKONOMICZNE,

KULTUROWE

(POZAPRZYRODNIC
ZE)

•Opłacalność
produkcji

•Środki
wytwarzania

•Siły wytwórcze
(robocizna ręczna i
przedmiotowiona)

•Rynki zbytu

•Czynniki
zmianowania
zwyczajowe
(kulturowe – nawyki
wynikające z
tradycji)

Płodozmian

polowy

dobór

gatunków

z

przeznaczeniem rynkowym np. zboża, okopowe,
rzepak ozimy, motylkowate, a jako rośliny
uzupełniające

pastewne

objętościowe

z

wykorzystaniem na: zielonkę siano, kiszonkę lub
sianokiszonkę; płodozmiany polowe lokalizuje się na
gruntach ornych nie podlegających erozji wodnej.

Płodozmian przeciwerozyjny dobór oraz

następstwo ziemiopłodów zapewniające

wysoka efektywność produkcyjną przy

jednoczesnej skuteczności ochronnej gleby

przed →erozja wodna i → erozja wietrzną

Płodozmian

specjalistyczny

rotacja

ziemiopłodów wskazująca jednoznacznie na
koncentrację dowolnej uprawy w strukturze
zasiewów,

np.:

zbożowy,

ziemniaczany,

buraczany, rzepaczany, kukurydziany, pastewny
itp.

Płodozmian specjalny nazwa wprowadzona przez

Bolesława Świętochowskiego; płodozmiany o
szczególnych funkcjach produkcyjnych; zalicza się
do nich płodozmiany: warzywniczy, sadowniczy,
doświadczalny, przeciwerozyjny i nasienny.

Płodozmian trawopolny następstwo upraw, w

którym mieszanka roślin motylkowych z trawami

stanowi w strukturze zasiewów około 50%, zaś

pozostała powierzchnię obsiewa się gatunkami

towarowymi;

użytkowanie

mieszanki

strukturotwórczej w pierwszych latach może być

kośne, w następnych pastwiskowe → płodozmian

przemienny

Płodozmian zbożowy w rotacji dobór gatunków

nastawiony na wyraźna koncentracje zbóż,
które w strukturze zasiewów przekraczają
50% (60%) → płodozmian specjalistyczny.

Płodozmian

ziemniaczany

wyróżnia

się

koncentracją ziemniaka w rotacji przekraczającą
25% powierzchni → płodozmian specjalistyczny.

Płodozmian okopowy udział okopowych w

rotacji przekracza 25% powierzchni.

Płodozmian

pastewny

koncentarcja

gatunków

pastewnych

w

strukturze

zasiewów przekracza 33% powierzchni.

Ogniwo

zmianowania

trzyletni

fragment

zmianowania roślin złożony z przedplonu – rosliny
uprawianej na danym polu - rośliny następczej

Elementy zmianowania (płodozmianu) rośliny lub ich

grupy o podobnych wymaganiach co do przedplonu i

pozostawiające roślinom następczym stanowisko o

zbliżonej wartości; wyróżnia się następujące elementy

zmianowania: rosliny okopowe, zboża ozime, zboża jare,

rosliny

przemysłowe,

motylkowe

grubonasienne

(strączkowe), motylkowe drobnonasienne i międzyplony.

Człon zmianowania (płodozmianu) fragment zmianowania

obejmujący dwie, trzy lub cztery roślin, z których pierwsze
wzbogacają

a

ostatnie

obniżają

jego

potencjał

produkcyjny.

RODZAJE CZŁONÓW ZMIANOWANIA (PŁODOZMIANU)

Człon zmianowania (płodozmianu) 2- polowy fragment zmianowania

kolejnych dwóch roślin, z których pierwsza wzbogaca, a druga zuboża
stanowisko (niezbożowa – zbożowa) np. burak cukrowy – pszenica jara

Człon zmianowania dowolny fragment zmianowania W którym

przeważają rosliny wzbogacające stanowisko (tzw. liściaste) nad
roślinami zaniżającymi jego potencjał wytwórczy (niezbożowa -
niezbożowa - zbożowa) np. bobik – burak cukrowy – pszenica jara

Człon zmianowania (płodozmianu) 3- polowy fragment zmianowania

kolejnych trzech roślin, z których pierwsza wzbogaca, a dwie następne
zubożają stanowisko (niezbożowa - zbożowa - zbożowa) np. bobik –
pszenica ozima – pszenżyto jare

Człon zmianowania (płodozmianu) 4- polowy obejmujący cztery lata, z w

tym pierwszą uprawą jest roślina wzbogacająca stanowisko, zaś pozostałe
trzy zubożają stanowisko (niezbożowa – zbożowa – zbożowa – zbożowa) np.
ziemniak – jeczmień jary – żyto – owies

Człon zmianowania (płodozmianu) podwójny fragment zmianowania lub całe

zmianowanie, obejmujący cztery ziemiopłody, z których pierwszy i drugi wzbogacają
stanowisko, a dwie następne zaniżają jego potencjał produkcyjny (niezbożowa -
niezbożowa - zbożowa - zbożowa) np. kukurydza – ziemniak – jęczmień jary – żyto

WARTOŚĆ PRZEDPLONOWA

ROŚLIN

Wzbogacające glebę w substancje organiczną. Nalezą tu przede wszystkim wieloletnie

rośliny pastewne (motylkowate i ich mieszanki z trawami oraz trawy w uprawie polowej), a

także w mniejszym stopniu rośliny strączkowe oraz międzyplony przyorywane jako zielone

nawozy.

Rośliny neutralne lub o małym ujemnym wpływie na bilans substancji

organicznej gleby do których zalicza się zboża i oleiste. Wcześniej zboża

traktowano jako rośliny degradujące substancja organiczną gleby, jednak

wprowadzone w ostatnim okresie zmiany w ich agrotechnice (zagęszczenie

łanów dzięki skróceniu słomy) oraz kombajnowy zbiór, przy którym pozostaje

dużo resztek pożniwnych, znacznie zmniejszyły ich ujemne oddziaływanie na

bilans substancji organicznej w glebie.

Zubożające glebę. Do tej grupy zalicza się głownie rośliny okopowe i kukurydzę. Szacuje się,

że w trakcie uprawy roślin okopowych, z uwagi na słabe ocienianie gleby, małą ilość resztek

pożniwnych oraz dużą ilość zabiegów uprawnych, ulega mineralizacji około 1,0-1,5 t۰ha

-1

glebowej substancji organicznej. Aby ten ubytek zrównoważyć należy zastosować około 15-

16 t۰ha

-1

obornika.

ZNACZENIE ROSLIN

MOTYLKOWYCH

W ZMIANOWANIACH

• Wzrost zawartości substancji organicznej;
• Akumulacja azotu w wyniku biologicznego jego

wiązania;

• Zwiększenie biologicznej aktywności gleby w

następstwie dużej ilości wydzielin korzeniowych

i resztek pożniwnych bogatych w azot;

• Spulchnienie głębszych warstw gleby przez

silny palowy system korzeniowy;

• Ograniczenie erozji gleby w przypadku roślin

wieloletnich;

ZNACZENIE MIEDZYPLONÓW

W ZMIANOWANIACH

• Ograniczenie wymywania azotanów z gleby do wód

gruntowych w okresie jesienno-zimowym na skutek

pobierania ich i wbudowywania w tkanki rośliny

poplonowej oraz udostępnianie ich roślinie następczej

dzięki szybkiej mineralizacji masy organicznej

międzyplonów w następnym sezonie wegetacyjnym;

• Zmniejszenie nasilenia występowania chorób

i szkodników przez zwiększenie aktywności

biologicznej gleby;

• Poprawa struktury gleby i bilansu substancji

organicznej;

• Ochrona

gleby

przed

erozją

w

przypadku

pozostawienia

międzyplonów

jako

zasiewów

mulczujących powierzchnię gleby na okres zimy;

ROLA MIĘDZYPLONÓW W SYSTEMACH UPRAWY ROLI

POPRAWA

STRUKTURY

GLEBY

•Poprawa struktury
gruzełkowatej i
porowatości gleby;
•Poprawa infiltracji
wody;
•Redukcja
zaskorupienia
gleby;
•Zmniejszenie
spływu i erozji
wodnej

POPRAWA

ŻYZNOŚCI I

URODZAJNOŚCI

GLEBY

•Dostarczanie
substancji
organicznej

•Zwiększenie
retencji wody

•Poprawa bilansu
azotu

•Udział w obiegu
składników
pokarmowych

•Regulacja
temperatury gleby

ZMNIEJSZENIE

TOKSYCZNEGO

DZIAŁANIA

ŚRODKÓW

CHEMICZNYCH

•Zwiększenie
aktywności
biologicznej gleby

•Ochrona gleby w
warunkach skażenia
jej substancjami
chemicznymi

RODZAJE MIĘDZYPLONÓW

(POPLONÓW)

Międzyplony ścierniskowe (słonecznik, kukurydza, facelia, gorczyca, rzepa

ścierniskowa) – wysiewane latem a zbierane jesienią tego samego roku

Międzyplony ozime (żyto ozime, żyto + wyka, rzepik i rzepak ozimy) –

wysiewane późnym latem a zbierane wiosną następnego roku

Międzyplony wsiewki (seradela, koniczyna biała, komonica, lucerna) –

wsiewane w łan rosliny ozimej lub jarej uprawianej w plonie głównym, a
zbierane jesienią tego samego roku

Międzyplony ścierniskowo - ozime (perko, rzepik, perko + trawy) – wysiewane latem,

jak międzyplony ścierniskowe, a użytkowane dwukrotnie: jesienią i wiosną

Międzyplony wsiewki poplonowo-ozime (trawy, trawy + koniczyny, koniczyny)

– wysiewane z rośliną uprawianą w plonie głownym, jak międzyplony wsiewki, a
użytkowane dwukrotnie: jesienią i wiosną