Czynniki

fizykalne

Dr n. med. Renata Gałuszka

specjalista fizjoterapii
specjalista zdrowia publicznego

Medycyna fizykalna zajmuje się
zastosowaniem metod
fizycznych w celach
leczniczych, zapobiegawczych
i diagnostycznych.
Pozostaje ona w ścisłej
łączności z teoretycznymi i
klinicznymi dyscyplinami
medycyny oraz wieloma
dziedzinami fizyki, techniki i
nauk przyrodniczych.

W zakres medycyny fizykalnej
wchodzą:

-fizykoterapia
-fizjoprofilaktyka
-fizykalne metody
diagnostyczne

Czynniki fizykalne mogą być
naturalne lub sztuczne,
wytworzone przez
odpowiednie generatory. Do
naturalnych czynników
fizykalnych należą czynniki
fizyczne biosfery, czyli sfery, w
której rozwija się życie
zwierzęce i roślinne.

Należą do nich: oddziałujące na
ustrój ludzki czynniki termiczne,
promieniowanie słoneczne,
elektryczność, ciśnienie
atmosferyczne oraz ruchy i
wilgotność powietrza. Różne
postacie energii, będące
czynnikami fizykalnymi, można
w zależności od ich właściwości
podzielić w następujący sposób:



Czynniki termiczne

- bodźcem dla

organizmu jest energia cieplna,
która może
być przekazana drogą
przewodzenia,
przenoszenia i promieniowania
lub
wytworzona w tkankach w
wyniku
przepływu prądu o wielkiej
częstotliwości,
oddziaływaniu na nie pól
elektrycznych,
magnetycznych lub
elektromagnetycznych
o wielkiej częstotliwości.

Ciepło powstaje również w
tkankach pod wpływem drgań
mechanicznych o częstotliwości
przewyższającej granicę
słyszalności ucha ludzkiego, czyli
ultradźwięków.



Czynnik fotochemiczny

- czynnik

ten
zależy od reakcji
fotochemicznych
zachodzących w tkankach pod
wpływem
promieni nadfioletowych.



Czynnik elektrokinetyczny

-

różnego
rodzaju prądy impulsowe
powodują
pobudzenie tkanki nerwowej i
mięśniowej. Wynikiem tego
pobudzenia
są skurcze mięśni.



Czynniki elektrochemiczne

- istotą

działania
tych czynników jest przepływ przez
tkanki
stałego prądu elektrycznego.
Ponieważ zaródź
komórek oraz płyn pozakomórkowy
stanowią
roztwór elektrolitów, przepływ
prądu
powoduje przemieszczenie jonów i
zmiany w
ich stężeniu, co wpływa z kolei na
chemizm
tkanek. Czynnik ten stanowi
również istotę
jontoforezy, która polega na
wprowadzeniu do
tkanek jonów działających
leczniczo.



Czynniki mechaniczne i

kinetyczne

- są

wytwarzane oddziaływaniem
mechanicznym. Przykładem
może być
ciśnienie hydrostatyczne wody
w czasie
kąpieli, uderzenie strumienia
wody o
ciało w zabiegach
wodoleczniczych,
masaż oraz nacieranie.

Czynnik kinetyczny oddziałuje na
organizm w przypadkach
wykonywania ćwiczeń ruchowych
biernych, wspomaganych i
czynnych.

Podany uproszczony podział
czynników fizykalnych ma
wykazać ich różnorodność.

Odczyn występujący w tkance w
wyniku zadziałania na nią
określonej postaci energii zależy
od:

-ilości energii
-czasu działania energii
-właściwości tkanki

Jeśli natężenie danego czynnika
fizykalnego jest małe, a czas jego
działania krótki, to odczyn jest
minimalny lub nie występuje
wcale. W celu uzyskania, zatem
odczynu konieczne jest
dostarczenie do tkanki określonej
ilości energii o której decyduje jej
natężenie i czas działania.

Najmniejszy stwierdzany
odczyn nazywa się odczynem
progowym. Zwiększanie
natężenia danego czynnika lub
wydłużanie czasu jego
oddziaływania nasila
oczywiście odczyn tkanki.
Stopień odczynu zależy od
wrażliwości tkanki na daną
postać energii.

Przekroczenie granicy
zdolności przystosowania się
tkanki do bodźca fizycznego
powoduje jej uszkodzenie.
Granicę tę określa się nazwą
wartości progowej tolerancji
tkanki, której miarą jest ilość
energii dostarczonej w
określonym czasie.

Wyróżnia się odczyny
nieodwracalne, powstałe
w wyniku uszkodzenia
tkanek, oraz odczyny
odwracalne, które
ustępują po upływie
pewnego czasu.

W pierwszym przypadku w
zależności od nasilenia
bodźca, dochodzi do
uszkodzenia tkanki, czyli
upośledzenia lub zniesienia jej
czynności, oraz zaburzenia lub
zniszczenia jej struktury.
Rodzaj i stopień odczynu
zależy również od stanu
czynnościowego tkanki.

Tkanki wykazujące prawidłowe
czynności regulują w określony
sposób, który można
przewidywać. Odczyn taki nazywa
się odczynem normalnym. W
przypadkach, gdy tkanki są
zmienione chorobowo lub
zaburzone są mechanizmy
ustrojowe decydujące o odczynie,
może wystąpić skutek odmienny
od spodziewanego. Odczyn taki
nazywa się odczynem

paradoksalnym

.

Przykładem odczynu
paradoksalnego może być
reakcja naczyń krwionośnych
na bodziec cieplny,
występująca niekiedy w
zaburzeniach
naczynioruchowych, kiedy
zamiast spodziewanego
rozszerzenia naczyń następuje
ich skurcz.

Znajomość odczynów i
umiejętne ich wykorzystanie w
celach leczniczych warunkuje
skuteczność leczenia
fizykalnego. Pamiętać jednak
należy, że może występować
nadwrażliwość na pewne
postacie energii. Może być ona
samoistna lub spowodowana
stanami chorobowymi lub
przyjmowaniem pewnych leków.

Występować może również
nadwrażliwość na jedną
postać energii, jeśli
uprzednio zadziałała inna jej
postać. Tak np. ogrzanie
promieniami podczerwonymi
zwiększa jej wrażliwość na
promienie nadfioletowe.

Zaistnieć może również
sytuacja odwrotna, a
mianowicie zmniejszenie
odczynu na jedną postać
energii w wyniku działania
innej jej postaci. Przykładem
tego może być ogrzanie skóry
po naświetleniu promieniami
nadfioletowymi, które
wyraźnie zmniejsza lub
całkowicie znosi odczyn.

Skóra spełnia ważną rolę w
mechanizmie oddziaływania na
ustrój czynników fizykalnych.
Stanowi ona, bowiem
strukturę tkankową, która
okrywając cały organizm,
odbiera i przetwarza
oddziałującą na nią energię.

Jest bogato unerwiona i
powiedzenie, że skóra jest anteną
ośrodkowego układu nerwowego,
dzięki której napływają do niego
informacje o wszelkich zmianach
zachodzących w środowisku
zewnętrznym, kryje w sobie głęboki
sens. Znajdujące się w skórze
zakończenia nerwów dośrodkowych
–receptory-są odbiornikami
określonych postaci energii.

Zachodzące pod jej wpływem
pobudzenie receptorów zostaje
drogą nerwów dośrodkowych
przekazane do ośrodkowego
układu nerwowego, skąd przez
nerwy odśrodkowe zostają wysłane
impulsy nerwowe do narządów
wykonawczych, czyli efektorów,
którymi są mięśnie i gruczoły. W
ten sposób zamyka się łuk
odruchowy na drodze receptor-
ośrodkowy układ nerwowy-efektor.

Pobudzenie receptorów skóry
może powodować na drodze
odruchowej odczyn nie tylko
w samej skórze, lecz również
w narządach wewnętrznych w
wyniku odruchów skórno-
trzewnych. Dlatego też
umiejętne korzystanie z
odczynów odruchowych jest
konieczne do powodzenia
leczenia fizykalnego.

W mechanizmie
oddziaływania na organizm
czynników fizykalnych równie
doniosłą rolę, jak mechanizm
odruchowy, spełnia obfita sieć
naczyń skóry. O tym, jak
bogato jest unaczyniona
skóra, świadczyć może fakt, że
rozszerzone naczynia
krwionośne samej tylko skóry
właściwej mogą pomieścić 1
litr krwi.

Wykorzystanie wpływu czynników
fizykalnych na stan naczyń
krwionośnych skóry pozwala
wpływać na rozmieszczenie krwi w
ustroju, co ma zasadnicze znaczenie
w leczeniu chorób układu krążenia.
Rozszerzenie naczyń krwionośnych
skóry wpływa również na
zwiększenie przepływu krwi przez
tkanki, co jest szeroko
wykorzystywane w leczeniu wielu
chorób, głównie stanów zapalnych.

Udział skóry w procesie
termoregulacji, czyli zachowania
stałej ciepłoty ustroju, stanowi
również jeden z elementów
wykorzystywanych w postępowaniu
leczniczym przy użyciu czynników
fizykalnych. Zdolności
termoregulacyjne skóry wynikają z
obecności w niej aparatu
wydzielniczego gruczołów
potowych, który jest zdolny
wydzielać bardzo duże ilości potu

Zawarta w pocie woda parując na
powierzchni skóry pobiera z niej
ciepło, zmniejszając w ten sposób
zasoby cieplne ustroju. Umiejętne
oddziaływanie na przebieg
procesów termoregulacyjnych
pozwala wpływać na stan cieplny
ustroju.

Odczyn ustroju na bodźce
cieplne może być miejscowy i
ogólny. Jednym z
podstawowych odczynów
organizmu na ciepło jest
odczyn ze strony naczyń
krwionośnych. Zachowanie się
naczyń krwionośnych pod
wpływem ciepła określa prawo
Dastre-Morata,

Prawo Dastre-Morata, które brzmi:

„bodźce termiczne (zimno lub
ciepło), działając na duże
powierzchnie skóry, powodują
przeciwne do naczyń skóry
zachowanie się dużych naczyń klatki
piersiowej i jamy brzusznej.
Naczynia nerek, śledziony i mózgu
wykazują odczyn taki sam, jak
naczynia skóry”.

Zgodnie zatem z tym prawem, jeśli
naczynia krwionośne skóry ulegają
pod wpływem ciepła rozszerzeniu, to
duże naczynia klatki piersiowej i jamy
brzusznej ulęgną zwężeniu; jeżeli zaś
naczynia krwionośne skóry ulegną pod
wpływem zimna zwężeniu, to duże
naczynia klatki piersiowej i jamy
brzusznej rozszerzają się. Odczyn
naczyń krwionośnych nerek, śledziony
i mózgu na bodźce termiczne
działające na duże powierzchnie skóry
jest taki sam, jak odczyn naczyń skóry.



Odczyn miejscowy

-w przypadku

promieniowania podczerwonego,
występuje
w miejscu napromieniowania,
obejmując
jednak swym zasięgiem
sąsiadujące z nim
okolice. Polega on na
rozszerzeniu naczyń
krwionośnych skóry, powodując
jej
zaczerwienienie; stąd odczyn ten
nazywa się
rumieniem cieplnym. Rumień
cieplny w
odróżnieniu od rumienia
fotochemicznego
wykazuje kilka
charakterystycznych cech:

- występuje on w trakcie
naświetlania, a jego
nasilenie wzrasta w miarę czasu
oddziaływania promieni
podczerwonych

- zaczerwienienie skóry jest
nierównomierne i
plamiste w wyniku rozszerzenia
głębiej
położonych naczyń krwionośnych
skóry

- zanika po pewnym, niedługim
czasie od
zakończenia naświetlania

Czas utrzymania się rumienia
zależy od dawki promieni
podczerwonych.
Rumień fotochemiczny wyraża
się zaczerwienieniem skóry w
wyniku rozszerzenia naczyń
krwionośnych w skutek
działania promieni
nadfioletowych.

Cechuje go charakterystyczny rozwój,
zwany inaczej ewolucją, w którym
wyróżnia się następujące fazy:

- okres utajenia, trwający od 1 do 6
godzin
- okres narastania rumienia, obejmujący
czas od
wystąpienia pierwszych objawów
rozszerzenia
naczyń krwionośnych do osiągnięcia
maksymalnego
nasilenia rumienia, które występuje w 6
do 24 godzin
od ekspozycji, w zależności od dawki
promieniowania nadfioletowego

- okres ustępowania rumienia, którego
czas trwania
jest również uzależniony od dawki

W następstwie rumienia
fotochemicznego dochodzi do
zgrubienia naskórka, jego
łuszczenia się oraz zbrunatnienia
skóry w wyniku gromadzenia się w
niej pigmentu.

Odczyn miejscowy powstaje w
wyniku podniesienia temperatury
tkanek, powodując zwiększony
przepływ krwi, co ma znaczenie w
leczeniu stanów zapalnych.

Niezależnie od wpływu na
naczynia krwionośne ciepło
działa uśmierzająco na ból i
powoduje zmniejszenie
napięcia mięśniowego.
Bodźce cieplne o natężeniu
przekraczającym granice
tolerancji tkanek mogą
powodować ich uszkodzenie,
czyli oparzenie.



Odczyn ogólny

- jeśli

organizmowi
dostarczy się dużą ilość
ciepła w
warunkach utrudniających
jego
oddawanie, to odczyn wyrazi
się
znacznym podniesieniem
temperatury
ciała, czyli jego
przegrzaniem.

Stan taki powoduje zmiany w wielu
układach i narządach ustroju.
Przegrzanie uruchamia mechanizm
termoregulacyjny, związany głównie
z wydzielaniem potu. Wydalanie z
potem dużej ilości wody, chlorku
sodowego i innych substancji
mineralnych wpływa na gospodarkę
wodną i mineralną ustroju i może
doprowadzić do odwodnienia tkanek
oraz nadmiernego zmniejszenia
stężenia chlorku sodowego we krwi.

Z tych względów należy pamiętać,
aby chorym poddawanym
intensywnym ogólnym zabiegom
ciepłoleczniczym podawać wodę i
chlorek sodowy (sól kuchenna) w
celu uzupełnienia występujących
niedoborów. W stanie przegrzania
ustroju przy podwyższeniu
temperatury o 1 *C przemiana
materii ulega wzmożeniu o ok.
3,6%, a akcja serca ulega
przyspieszeniu o ok. 20 uderzeń na
minutę.

Zawartość tlenu we krwi tętniczej
maleje, a w żylnej wzrasta. Oddech
ulega niewielkiemu przyspieszeniu.
Czynność wydzielnicza nerek zależy
od intensywności bodźca cieplnego;
przy znacznym przegrzaniu ulega
ona zmniejszeniu. Ważne ze
względów praktycznych jest
występujące przy przegrzaniu
znaczne zmniejszenie napięcia
mięśni. Odczyn ten jest
wykorzystywany w
ciepłolecznictwie.

Przegrzanie organizmu i
występujące w jego przebiegu
odczyny ze strony układów i
narządów ustroju znajdują
zastosowanie w celach
leczniczych. Pamiętać jednak
należy, że takie postępowanie
wymaga dużej ostrożności oraz
dokładnej znajomości stanu
ogólnego osoby poddanej
intensywnemu zabiegowi
cieplnemu.

Rozszerzenie naczyń krwionośnych
powoduje również stały prąd
elektryczny.

Odczyn ten, wyrażający się
zaczerwienieniem skóry, występuje
najwyraźniej pod elektrodami,
natomiast w ich otoczeniu jest
słabiej wyrażony. Pod katodą
rozszerzenie naczyń jest
intensywniej wyrażone, pod anodą
zaś słabsze. W przebiegu odczynu
rozszerzenia naczyń pod wpływem
stałego prądu elektrycznego
wyróżnić można trzy okresy.

W okresie pierwszym
występuje rozszerzenie
naczyń powierzchownych
skóry, powodujące jej
zaczerwienienie. W okresie
drugim, rozszerzenia naczyń
po upływie ok. 30 minut
słabnie lub ustępuje. W
trzecim zaś występuje
głębokie przekrwienie
tkanek, utrzymujące się kilka
godzin.

DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ