Dyslalia
dr Ewa Jeżewska-Krasnodębska
Dyslalia
dr Ewa Jeżewska-Krasnodębska
Dyslalia obwodowa
Dyslalia
anatomiczna
ruchowa
(dysglosją)
–
spowodowana
jest
wadami
budowy
aparatu
artykulacyjnego.
Dyslalia
funkcjonalna
–
spowodowana
jest
nieprawidłowymi nawykami ruchowymi z powodu
nieprawidłowego przebiegu czynności fizjologicznych
w obrębie obwodowego narządu mowy (żucia, połykania,
oddychania).
Dyslalia anatomiczna słuchowa – spowodowana jest
wadą budowy lub uszkodzeniem narządu słuchu,
w efekcie niewielkim niedosłuchem lub większym –
skompensowanym [Mierzejewska, Emiluta-Rozya, 1997:
42].
Rodzaje zaburzeń artykulacji:
Dyslalię można podzielić na zaburzenia artykulacji
szczegółowe. Terminy wywodzą się od greckich nazw liter
z dodatkiem formantów –tismus lub –cismus, np.
sigmatismus, rhotacismus. Terminy te zostały spolszczone i
występują w logopedii w postaci: sygmatyzm, rotacyzm.
Przez połączenie podziałów powstały precyzyjne
określenia, np. mogirotacyzm (brak głoski r), pararotacyzm
(zastępowanie
głoski
r)
czy
rotacyzm
właściwy
(zniekształcenie głoski r). Powstała również typologia
zaburzeń
właściwych,
np.
rotacyzm
języczkowy,
policzkowy, wargowy. Dodatkowo terminologia często
tłumaczona jest na język polski, np. reranie, seplenienie
Literatura przedmiotu opisuje
następujące zaburzenia wymowy:
sygmatyzm (łac. sigmatismus), czyli nieprawidłową
realizację głosek dentalizowanych (ś, ź, ć, и; s, z, c, з;
š, ž, č, й);
rotacyzm (łac. rhotacismus), czyli nieprawidłową realizację
głoski r;
kappacyzm (łac. kappacismus) – nieprawidłową realizację
głoski k;
gammacyzm (łac. gammacismus) – nieprawidłową
realizację głoski g;
lambdacyzm (łac. lambdacismus) – nieprawidłową
realizację głoski l;
betacyzm (łac. betacismus) – nieprawidłową realizację
głoski b;
mowę bezdźwięczną (ubezdźwięcznianie) – wymawianie
głosek dźwięcznych jak ich bezdźwięczne odpowiedniki
(np. g → k);
inne zaburzenia artykulacji.
Seplenienie – nieprawidłowa
artykulacja głosek
dentalizowanych
Terminem seplenienie, sygmatyzm (łac. sigmatismus),
określamy
zaburzenie
wymowy
polegającą
na
nieprawidłowej artykulacji głosek dentalizowanych, które w
zależności od miejsca artykulacji możemy podzielić na trzy
grupy:
przedniojęzykowo-zębowe [s, z, c, з]
przedniojęzykowo-dziąsłowe [š, ž, č, й]
środkowo-językowe prepalatalne [ś, ź, ć, и]
Seplenienie- nieprawidłowa
artykulacja głosek
dentalizowanych
ciąg dalszy
Chcąc
podkreślić
brzmieniową
stronę
głosek
dentalizowanych w praktyce logopedzi za T. Benni
używają również określenia „głoski trzech szeregów”
tzn.:
szeregu syczącego [s, z, c, з]
szeregu szumiącego [š, ž, č, й]
szeregu ciszącego [ś, ź, ć, и]
Wspólną cechą tych głosek jest dentalizacja, czyli
odpowiednie zbliżenie zębów (górnych i dolnych
siekaczy) oraz tarcie o nie wydychanego powietrza,
w wyniku czego szmer ulega wzmocnieniu.
Sposoby realizacji dźwięku
w sygmatyzmie
Wyróżniamy:
elizje
substytucje
deformacje
Elizje (tzw. mogisygmatyzm) tj. opuszczanie
w wyrazie jakiejś głoski dentalizowanej, np.: [-padel]
zamiast [szpadel], [-xody] zamiast [schody]. Do
pewnego momentu zjawisko to jest zgodne z normą
rozwojową, natomiast jeśli utrzymuje się dłużej, należy
je uznać za patologię [Kania, 1982]. [...] Nie mówimy
o mogisygmatyzmie w okresie rozwoju mowy dziecka,
bowiem opuszczenie i zmiany głosek są prawidłowością
rozwojową w tym okresie [Rodak, 1997].
Substytucje- parasygmatyzm
Substytucje (tzw. parasygmatyzm) to zastępowanie
jednych głosek dentalizowanych innymi, realizowanymi
prawidłowo,
pochodzącymi
z
naszego
systemu
językowego. Zjawisko to dopuszczalne jest w okresie
kształtowania i rozwoju artykulacji, jeżeli jednak utrzymuje
się dłużej, należy poszukać przyczyn nieprawidłowośći.
Substytucje te, niektórzy badacze (np. H. Rodak 1997, G.
Jastrzębowska, 1999) określają mianem sygmatyzmu
fizjologicznego, rozwojowego. Parasygmatyzm należy też
różnicować z siakaniem – dialektyczną formą występującą
na
Mazowszu
a polegającą na zamianie głosek [š, ž, č, й] przez głoski [ś,
ź, ć, и].
Substytucje- parasygmatyzm
ciąg
dalszy
Najczęściej obserwuje się następujące substytucje:
spółgłoski [š, ž, č, й], głoski najpóźniej pojawiające się
w mowie dziecka zastępowane są szeregiem
łatwiejszym [s, z, c, з].
oba szeregi [s, z, c, з], oraz [š, ž, č, й], zastępowane są
przez szereg [ś, ź, ć, и]
spółgłoski dentalizowane szczelinowe [s, z, ś, ź, š, ž]
mogą też być zastępowane przez zwartoszczelinowe
[c, з, ć, и, č, й].
spółgłoski dentalizowane dźwięczne mogą być
zastępowane przez odpowiednie bezdźwięczne np.
[koza – kosa]; [žyto – šyto]
pewne głoski dentalizowane mogą być mylone
z innymi (zazwyczaj z tymi, przez które były
zastępowane we wcześniejszej fazie rozwoju mowy).
Substytucje- parasygmatyzm
ciąg
dalszy
Substytucje
te
(przytoczone
we wcześniejszym
slajdzie), niektórzy badacze (np. H. Rodak 1997,
G. Jastrzębowska, 1999) określają mianem sygmatyzmu
fizjologicznego, rozwojowego. Parasygmatyzm należy
też różnicować z siakaniem – dialektyczną formą
występującą
na
Mazowszu
a polegającą na zamianie głosek [š, ž, č, й] przez głoski
[ś, ź, ć, и].
Deformacje w sygmatyzmie
Deformacje – (mówimy wówczas o sygmatyzmie
właściwym) polegają na nieprawidłowej artykulacji
spółgłosek dentalizowanych. Głoski dentalizowane są
zastępowane głoskami innymi, które nie należą do
naszego systemu językowego. Zmianie ulega cecha
fonetyczna. Deformacje są wynikiem zmiany miejsca
artykulacji głosek, co powoduje zniekształcenie ich
brzmienia.
W
zależności
od
miejsca,
w którym powstaje nieprawidłowa artykulacja, wyróżnia
się różne typy seplenienia (np. międzyzębowe,
przyzębowe, boczne, wargowo-zębowe itd.).
Rodzaje sygmatyzmu właściwego
(deformacji)
Seplenienie
międzyzębowe
(łac.
sigmatismus
interdentalis, syn. seplenienie interdentalne, seplenienie
śródzębne, sygmatyzm międzyzębny). Literatura określa
wymowę interdentalną jako najczęstszą forma seplenienia
właściwego [Styczek, 1979, 488; Demel, 1974: 19;
Jastrzębowska, 1999: 488]. Dolna szczęka podczas tej
artykulacji jest w mniejszym lub większym stopniu
opuszczona, co powoduje brak dentalizacji, a czubek
języka wsunięty między zęby. Opuszczenie dolnej szczęki
jest obserwowane nawet przy otworze między górnymi
i dolnymi zębami spowodowanym wadą zgryzu
(np. zgryzem otwartym). Język znajdujący się w linii
środkowej lub z boku jamy ustnej wysuwa się między
zęby. Jest spłaszczony, rowek językowy niewidoczny,
powietrze rozprasza się po całej powierzchni języka.
Rodzaje sygmatyzmu właściwego
(deformacji)
ciąg dalszy
Brzmienie tak utworzonego dźwięku jest tępe, szmer
zbliżony jest do angielskiego dźwięku [th]. Przy tej formie
seplenienia może występować również interdentalna
wymowa [t, d, n]. Mówi się wówczas o seplenieniu:
(łac. multiplex interdentalis).
Seplenienie międzyzębowe może występować w dwóch
formach:
interdentalis (opisanej wyżej),
interlabialis – gdy język wysuwa się między wargi;
powstaje wtedy dźwięk między [s] i [f].
czasem spotyka się też seplenienie międzyzębowe
boczne, charakteryzujące się tym, że brzeg języka
jednostronnie wsuwa się pomiędzy zęby trzonowe
(łac. sigmatismus interdentalis lateralis).
Seplenienie przyzębowe
Seplenienie przyzębowe (łac. sigmatismus addentalis,
syn. sygmatyzm przyzębny, sygmatyzm addentalny,
seplenienie
dozębne,
seplenienie
addentalne).
Charakteryzuje się płaskim ułożeniem przodu języka, który
zbyt mocno przylega do wewnętrznej strony siekaczy. Nie
tworzy się na nim rowek i dlatego powietrze przechodzi
szerokim strumieniem. W efekcie brzmienie głosek jest
przytępione, szmer powstający na krawędziach dolnych
siekaczy jest osłabiony lub w ogóle się nie pojawia.
Najczęstszą przyczyną seplenienia przyzębowego jest
utrwalenie nieprawidłowych wzorców. Nieprawidłowość ta
występuje częściej u dorosłych niż u dzieci i jest
spowodowany
przede
wszystkim
przez
błędne
przyzwyczajenia, anomalie zgryzu, niedosłuch w obrębie
ucha wewnętrznego oraz przesadny sposób mówienia.
Seplenienie wargowo-zębowe
Seplenienie wargowo-zębowe (łac. sigmatismus
labiodentalis, syn. sygmatyzm labiodentalny, seplenienie
labiodentalne). Podczas tej artykulacji wąska szczelina
tworzy się między dolną wargą a górnymi siekaczami, lub
między górną wargą a dolnymi siekaczami. Język nie
bierze
udziału
w
artykulacji,
pozostaje
bierny.
Wytworzony dźwięk podobny jest do ostro brzmiącego [f].
Warga zbliżając się do zębów powoduje zniekształcenie
głosek
dentalizowanych,
gdyż
układ
narządów
artykulacyjnych charakterystyczny jest dla wymowy
głosek [v, f].
Seplenienie boczne
Seplenienie boczne (łac. sigmatismus lateralis, syn.
sygmatyzm
lateralny,
seplenienie
lateralne).
Artykulacja polega na niesymetrycznym ułożeniu
całego języka, szczelina nie tworzy się w jego linii
środkowej, lecz z boku – przy kłach, zębach
przedtrzonowych lub trzonowych. Szczelina może być
poprzedzona zwarciem. Wargi układają się również
niesymetrycznie
i
rozchylają
się
w
miejscu
przechodzenia powietrza. Prąd powietrza wydychanego
nie jest więc emitowany w linii prostej lecz z jednej
(prawej lub lewej) strony bądź z obu stron i wydostaje
się szerokim strumieniem, co bardzo zniekształca
brzmienie głosek dentalizowanych.
Seplenienie boczne
ciąg dalszy
Można wyróżnić seplenienie boczne: prawostronne (dexter),
lewostronne
(sinister),
obustronne
(bilateralis),
także
seplenienie boczne: ze zwarciem przednim – język ułożony jak
przy
głosce
l,
a
powietrze
przechodzi
bokiem
i ze zwarciem tylnym – środek języka unosi się ku podniebieniu
i
zwiera
się
z
nim
z
jednej
lub
z dwóch stron. Barwa głosek lateralnych w pewnym stopniu
zależy od miejsca szczelin, ich wielkości oraz występowania,
bądź też braku dentalizacji. Powyższy podział uwzględnia
wymienione czynniki. W efekcie powstają dwie zasadnicze
grupy spółgłosek bocznojęzykowych: ze zwarciem przednim i
tylnym. Bocznie mogą też być wymawiane spółgłoski: [t, d, n],
a nawet [r]. Spotyka się również sygmatyzm boczny
międzyzębowy (łac. sigmatismus lateralis interdentalis), który
jest
połączeniem
objawów
sygmatyzmu
bocznego
i
międzyzębowego
Seplenienie kratniowe
Seplenienie krtaniowe (łac. sigmatismus laryngealis;
syn.: sygmatyzm larengalny, seplenienie laryngalne).
Głoski dentalizowane zastępowane są przez szmer
wytwarzany w krtani (tzw. zwarcie krtaniowe). Pod
naciskiem
wydychanego
powietrza głośnia
jest
rozsunięta i prąd powietrza, który się przez nią
wydostaje, wytwarza szmer. Powstaje w sytuacji
rozszczepu podniebienia oraz wiotkości mięśni krtani
i głośni.
Seplenienie krtaniowe
ciąg dalszy
G.E. Arnold rozróżnia pięć typów w zależności od
położenia nagłośni.
W typie pierwszym jest ona silnie podniesiona, a krtań
lekko opuszczona, przez co rozszerza się wejście do
krtani podobnie jak podczas śpiewu.
Przy typie drugim położenia, krtań jest bardziej
opuszczona.
W typie trzecim jest jeszcze silniej opuszczona.
W typie czwartym występuje opuszczenie obsady
języka, a w typie piątym dołącza się jeszcze zwężenie
gardzieli.
Przy ostatnich trzech typach krtań silnie się podnosi,
przez co wyjście zawęża się coraz bardziej.
Seplenienie świszczące
Seplenienie świszczące (łac. sigmatismus stridens; syn.:
sygmatyzm
stridentsalny,
seplenienie
stridensalne),
cechuje
się
bardzo
ostrym
brzmieniem
głosek
dentalizowanych, które powoduje silny prąd powietrza
powstały w wyniku utworzenia głębokiego rowka wzdłuż
linii środkowej języka. Cechuje się ono bardzo ostrym,
świszczącym brzmieniem głosek dentalizowanych, które
powoduje silny prąd powietrza powstały w wyniku
utworzenia się głębokiego rowka wzdłuż linii środkowej
języka Badacze podają, że wymowę można usłyszeć przy
artykułowaniu głosek z dużą siłą oraz u osób
z anomaliami zębowymi, takimi jak diastema
i nieregularne ustawienie zębów [Styczek, 1979;
Jastrzębowska, 1999]. Powstające głoski dentalizowane
charakteryzują się ostrym, świszczącym brzmieniem.
Seplenienie wargowe
Seplenienie wargowe (łac. sigmatismus labialis; syn.
sygmatyzm labialny). Szczelina tworzy się między
wargami, a język pozostaje bierny. To występujące
przejściowo zniekształcenie głosek dentalizowanych
spowodowane jest niestałą umiejętnością wymowy lub
chwiejnością stanów psychicznych
Seplenienie podniebienne
Seplenienie
podniebienne
(łac.
sigmatismus
palatalis, syn.: seplenienie palatalne, seplenienie,
mowa dziecinna, lalkanie, sygmatyzm palatalny).
W wyniku zbliżenia czubka języka do podniebienia
twardego
powstaje
trący,
nieprzyjemny
szmer.
Najczęściej występuje przy zgryzie otwartym, przy
prognacji
(przodowaniu
żuchwy)
i
palatalizacji.
Wymowa głosek: [š, ž, č, й] zbliżona jest do wymowy
miękkich: [ś, ź, ć, и].
Sigmatismus lateroflexsus
Sigmatismus lateroflexsus – polega na tym, że
czubek języka przesuwa się w jedną stronę i prąd
powietrza skierowany jest na wprost górnego kła
(w prawą stronę), w efekcie powstaje brzmienie
podobne do artykulacji międzyzębowej i bocznej.
Seplenienie szumiace i gardłowe
Seplenienie szumiące (syn.: sygmatyzm szumiący,
szeplenienie). Artykulacja głosek dentalizowanych ma
brzmienia szmerowe i charczące.
Seplenienie
gardłowe
(łac.
sigmatismus
pharyngealis, syn. sygmatyzm faryngealny). Głoski
dentalizowane są wymawiane gardłowo w wyniku
rozszczepów podniebienia i nieaktywnego podniebienia.
Seplenienie cacuminalis i
przydechowe
Sigmatismus cacuminalis – język przyjmuje kształt
wieży i przesuwa się cały w głąb jamy ustnej, w efekcie
czego baza artykulacyjna przesunięta jest całkowicie do
tyłu.
Seplenienie
przydechowe
(łac.
sigmatismus
aspirative, syn. sygmatyzm przydechowy). Wymowa
głosek dentalizowanych jest przydechowa, polega na
tworzeniu dźwięków syczących w takiej formie, że
przypominają one chuchający szmer. Przyczyną są
najczęściej błędy środowiska.
Sygmatyzm dorsalny
Sygmatyzm dorsalny głosek [š, ž, č, ], syn.
sygmatyzm grzbietowy głosek [š, ž, č, й]. Wymowa
dorsalna polega na wzniesieniu dorsalnej części języka
przy niewzniesionym apeksie, układ języka bywa
zbliżony do głoski [ś]. Dźwięk ten można wypowiedzieć
ze znacznie otwartymi ustami, co sprzyja bezpośredniej
obserwacji. Widoczny jest wówczas cały grzbiet języka.
Wzniesienie grzbietu języka nie jest tak znaczne jak
przy głoskach środkowojęzykowych, czubek znajduje się
w okolicy dolnych siekaczy, zaś największe przewężenie
w jamie ustnej obserwuje się między przednią lub
środkowo-przednią
częścią
języka
a dziąsłami.
Sygmatyzm dorsalny
ciąg dalszy
Taki rodzaj artykulacji był przed laty opisywany przez
T. Benniego [1913], potem przez M. Dłuską [1950],
w literaturze czeskiej przez B. Halę [1962].
W literaturze logopedycznej taki sposób artykulacji
opisywany jest jako zniekształcenie artykulacji.
I Styczek pisze, że dorsalną artykulację [š, ž, č], a nie
koronalną spotyka się w wymowie dzieci. Czubek języka
jest
wówczas
przy
dolnych
siekaczami
a praedorsum zbliża się do wałka dziąsłowego. Różnica
brzmieniowa bywa niewielka, ale może być znaczna
[Styczek 1979, 499].
Inne zaburzenia dentalizowanych
Poza wymienionymi rodzajami sygmatyzmu właściwego
występują
także
inne
zniekształcenia
głosek
dentalizowanych. Dość powszechne są takie formy
seplenienia, które nie należą do dużych odchyleń
w zakresie miejsca artykulacji czy wielkości szczeliny. W
tych przypadkach barwa głoski jest zniekształcona tylko
nieznacznie [Styczek, 1979; Demel, 1979; Surowaniec,
1993; Gałkowski, Jastrzębowska, 1999, 2003].
Przyczyny sygmatyzmu
Nieprawidłową budowę narządów artykulacyjnych:
głównie języka (język zbyt duży, zbyt gruby, krótkie
wędzidełko podjęzykowe),
zniekształcenie zgryzu, które powoduje brak
dentalizacji (przede wszystkim zgryz otwarty, lecz
również przodozgryz – progenia i tyłozgryz),
anomalie zębowe (trwałe bądź przejściowe
w okresie wymiany uzębienia),
rozszczep
podniebienia,
który
powoduje
niedostateczne zamknięcie jamy nosowej przez
podniebienie miękkie (seplenienie nosowe).
Przyczyny sygmatyzmu
ciąg dalszy
Nieprawidłowy przebieg funkcji fizjologicznych w obrębie
aparatu artykulacyjnego (żucie, gryzienie, połykanie,
oddychanie)
Niską sprawność narządów artykulacyjnych, zwłaszcza
języka, którego mięśnie mogą być zbyt słabo lub zbyt
mocno napięte; brak pionizacji języka, co powoduje
nieprawidłowe połykanie (podczas przełykania język
znajduje się przy dolnych zębach, a nie przy wałku
dziąsłowym), a to sprzyja wsuwaniu go między zęby w
trakcie artykulacji, czyli wymowie międzyzębowej.
Upośledzenie słuchu w zakresie tonów wysokich, które
decydują o barwie głosek dentalizowanych. Prowadzi to do
niedostatecznego różnicowania tych głosek, czyli do tzw.
sygmatyzmu addentalnego, który najczęściej jest wynikiem
schorzeń ucha wewnętrznego.
Przyczyny sygmatyzmu
ciąg dalszy
Obniżenie słyszalności – nawet niewielkiego stopnia – jeśli
wystąpi w okresie rozwoju mowy, może spowodować wadliwą
wymowę głosek [s, ś, sz].
Częste choroby górnych dróg oddechowych, a zwłaszcza
niedrożność nosa, która zmusza do oddychania ustami, co
sprzyja wysuwaniu języka, czyli artykulacji międzyzębowej.
Naśladowanie
nieprawidłowych
wzorców,
wadliwych
artykulacji, które w miarę upływu czasu mogą się
automatyzować i przejść w nawyk.
Przyczyny sygmatyzmu
ciąg dalszy
Zbyt długie karmienie dziecka smoczkiem, stosowanie
niewłaściwych smoczków (zbyt długich, o złym
kształcie, ze zbyt dużym otworem) oraz ssanie przez
dziecko palca prowadzą do zniekształceń zgryzu i mogą
być pośrednią przyczyną sygmatyzmu, sprzyjają one
również przetrwaniu niemowlęcej pozycji języka, czyli
brakowi pionizacji języka [zob. Demel, 1979; Styczek,
1980; Gałkowski, Jastrzębowska, 1999: 451, 2003]
Rotacyzm – nieprawidłowa
artykulacja głoski [r]
J. T. Kania określa głoskę [r] jako „fizjologicznie trudną”,
wymagającą znacznej sprawności języka, dostatecznej
sprężystości i elastyczności, aby mogło dojść do drżenia
czubka języka. Po stronie artykulacyjnej jako trudności
wymienia: wibracją, złożony układ języka oraz krótki czas
trwania dźwięku. W języku polskim za prawidłowe uważane
jest [r] przedniojęzykowo-dziąsłowe [zob. Wierzchowska
1971: 175; Dłuska, 1986: 134].
Nieprawidłowe realizacje głoski [r] należą do jednych
z
najczęściej
spotykanych
u
dzieci
trudności
artykulacyjnych. Zaburzenia te zostały określone
w literaturze przedmiotu, jako rotacyzm lub reranie
[Wierzchowska, 1971: 175; Styczek, 1979: 477; Demel,
1982].
Ta nieprawidłowość może przyjmować różnie formy.
Rodzaje rotacyzmu
Mogirotacyzm
(elizja)
może
być
zjawiskiem
rozwojowym, bądź, gdy się przedłuża – patologicznym
[Kania, 1982].
Pararotacyzm (substytucja), czyli zastępowanie głoski
[r] innymi głoskami, z naszego systemu językowego,
wymawianymi prawidłowo. Literatura przedmiotu
podaje, że większość dzieci zaczyna wymawiać głoskę
[r] około 3-5 roku życia, wcześniej zastępując ją innymi,
łatwiejszymi głoskami, np.: [j, l, ł, d], w (rotacyzm
rozwojowy). Jeżeli zjawisko to trwa dłużej niż do 5-6
roku życia staje się patologią i może być symptomem
zaburzeń w zakresie artykulacji.
Rodzaje rotacyzmu
Rotacyzm właściwy (deformacja, zniekształcenie) jest
tworzeniem
w
miejsce
dźwięku
pożądanego-
dźwięku,który nie występuje w systemie fonetycznym
języka polskiego. Na skutek zmiany miejsca artykulacji
brzmienie głoski [r] jest zdeformowane.
W zależności od miejsca artykulacji rozróżnia się liczne
odmiany rotacyzmu właściwego: [r] języczkowe, [r]
wargowe,
[r]
boczne,
[r]
międzyzębowe,
[r]
podniebienne, [r] gardłowe [r] językowe boczne, [r]
wargowo-zębowe,
[r]
wargowo-językowe,
[r]
policzkowe,
[r]
krtaniowe,
[r]
nosowe,
[r]
hiperpoprawne [zob.Wierzchowska, 1971; Pruszewicz,
Styczek, 1979; Mitrynowicz-Modrzejewska
Rodzaje rotacyzmu
ciąg dalszy
Rotacyzm języczkowy (łac. rhotacismus uvularis;
syn.: reranie języczkowe, rotacyzm uwularny, r
uwularne, r języczkowe, r francuskie, r tylnojęzykowe).
Forma ta jest najczęściej spotykana i opisywana
w literaturze przedmiotu. Potwierdzają to również
przeprowadzone badania własne .Polega na zmianie
miejsca artykulacji: z przedniojęzykowej-dziąsłowej na
języczkową. Drgania wykonywane są przez języczek
(uvula) znajdujący się na końcu podniebienia
miękkiego, czasami uderzający o tylną część grzbietu
języka (postdorsum). Podniebienie miękkie jest
uniesione i zamyka przejście do jamy nosowej. Język nie
bierze udziału w artykulacji.
Rodzaje rotacyzmu
ciąg dalszy
Rotacyzm wargowy (łac. rhotacismus labialis; syn.:
reranie
labialne,
reranie
wargowe,
rotacyzm
funkcjonalny) występuje znacznie rzadziej niż reranie
języczkowe. Spotyka się dwie formy tej wymowy:
dwuwargową (bilabialną), kiedy drgają obydwie wargi,
(furmańskie [r]) oraz wargowo-zębowe (labiodentalne),
kiedy dźwięk powstaje w wyniku drgań dolnej wargi
zbliżonych do górnych siekaczy lub górnej wargi
zbliżonej do dolnych siekaczy. Narządem czynnym jest
głównie dolna warga, choć udział w rotowaniu bierze
też górna warga, jako punkt oparcia, miejsce artykulacji
[zob. Dłuska, 1986: 123]. Wargowe [r] możemy spotkać
w wykrzyknieniach, wyrazach dźwiękonaśladowczych,
np. parskanie koni, zatrzymywanie koni prr, wstrząs z
powodu zimna brr.
Rodzaje rotacyzmu
ciąg dalszy
Rotacyzm boczny (łac. rhotacismus lateralis; syn.
reranie boczne). Wadliwa boczna realizacja głoski r.
Strumień powietrza, przeciskając się między
krawędzią boczną języka a górnymi dziąsłami,
powoduje powstanie nieprzyjemnego brzmienia.
Rodzaje rotacyzmu
ciąg dalszy
Rotacyzm gardłowy (łac. rhotacismus pharyngealis;
syn.: reranie gardłowe, grasejowanie, reranie faryngealne,
rotacyzm faryngealny). Powstaje między nasadą języka
a tylną ścianą gardła. Wymowa głoski [r] gardłowa,
z wibracją języczka i podniebienia miękkiego, zbliżone jest
do wymowy francuskiej dźwięku [r].
Rotacyzm
międzyzębowy
(łac.
rhotacismus
interdentalis;
syn.
reranie
intendentalny,
[r]
międzyzębowe). Podczas artykulacji głoski [r] język wsuwa
się między zęby, może drgać jego czubek.
Rodzaje rotacyzmu
ciąg dalszy
Rotacyzm podniebienny (łac. rhotacismus velaris; syn.:
reranie welarne, r podniebienne, r welarne). Polega na
zbliżeniu tylnej części języka do podniebienia miękkiego.
Brzmi podobnie do głoski [h][Antos, Demel, Styczek, 1967:
144]. Podczas artykulacji wibruje całe podniebienie miękkie
lub podniebienie miękkie z tylną ścianą gardła.
Rotacyzm krtaniowy (łac. rhotacismus laryngealis; syn.
reranie krtaniowe). Jest to wadliwa, krtaniowa artykulacja,
polegająca na drganiu fałdów głosowych, bez wibracji języka.
Według Gutzmana taki dźwięk bywa wymawiany w niektórych
słowach języka dolnoniemieckiego i angielskiego [za:
Wójtowicz, Rodak, 1986: 60 za: Wójtowicz, Rodak, 1989: 28]
Rodzaje rotacyzmu
ciąg dalszy
Rotacyzm językowy boczny (łac. rhotacismus
marginale; syn. reranie językowe boczne, głoska [r]
jednouderzeniowa). Temu sposobowi artykulacji r
towarzyszy najczęściej r-niepełne. Polega ono na tym, że
w trakcie artykulacji osoba wymawiająca nie jest w
stanie przedłużyć drgań (r-niepełne), artykulacja przodu
języka wykonana jest słabo i nieprecyzyjnie, a przy tym
dołączają się do niej również dalsze części przodu języka
po stronie lewej lub prawej. Strumień powietrza zatem
przeciska się między boczną krawędzią języka
a dziąsłami górnymi. Powstały dźwięk jest nieprzyjemny,
przypomina [l]. Często towarzyszy tej nieprawidłowej
artykulacji niesymetryczne ułożenie całej powierzchni
języka lub tylko apeksu (obserwacje własne EJK).
Rodzaje rotacyzmu
ciąg dalszy
Rotacyzm nosowy (łac. rhotacismus nosalis; syn.: reranie
nosowy, r nosowe). Realizacja nosowa głoski [r] często
współwystępuje z nosową wymową innych dźwięków.
Nosowa artykulacja głoski r swoim brzmieniem zbliżona jest
do [ng] i powstaje w wyniku niedomykania wejście do jamy
nosowej.
Rotacyzm świszczący (łac. rhotacismus stridens; syn.:
reranie stridensalny, r świszczące) w literaturze spotkać
można inną nazwę odpowiadającą reraniu świszczącemu –
reranie hiperpoprawne. Ten rodzaj artykulacji polega na
przesadnej przedłużonej i wzmocnionej wymowie [r],
najczęściej do 5-6 wibracji. Powstały dźwięk zwraca uwagę
słuchających – ma sztuczne, nienaturalne brzmienie.
Rodzaje rotacyzmu
ciąg dalszy
Rotacyzm szczękowy (łac. Rhotacismus mandibularis)
polegający na szczelinowym dźwięku połączony ze
,,szczękaniem” szczęki, uderzaniem dolnej szczęki
o górną, np. Seeman [za: Wójtowicz, Rodak 1986: 60,
1989: 28]; [Sołtys-Chmielowicz, 2005: 463].
Rotacyzm policzkowy (łac. rhotacismus buccalis; syn.:
reranie policzkowe, r- policzkowe). Podczas wymowy
strumień powietrza zostaje skierowany w bok, powodując
wibrację jednostronną policzka lub obustronną – policzków
prawego i lewego, drga również czubek lub krawędź
języka. Powstaje dźwięk o nieprzyjemnym brzmieniu
Przyczyny rotacyzmu
Niska sprawność języka, zbyt mocne lub słabe napięcie
tego mięśnia może być powodowane przyczynami
obwodowymi i wpływać na wadliwą wymowę głoski [r].
Przyczynami rotacyzmu mogą być też zaburzenia słuchu
fizycznego oraz zaburzenia pochodzenia korowego
objawiające się zaburzeniami słuchu fonematycznego
i kinestezji artykulacyjnej. Źródłem nieprawidłowej
wymowy głoski [r] mogą być też czynniki egzogenne, do
których
należą
m.in.
nieprawidłowe
wzorce
wymawianiowe
oraz
nieprawidłowe
postawy
rodzicielskie. Dzieci naśladują dźwięki, które słyszą
w
najbliższym
otoczeniu
również
artykulacyjnie
niezgodne z obowiązującymi normami ortofonicznymi.
Przyczyny rotacyzmu
ciąg dalszy
Nieprawidłowa artykulacja u dziecka może także powstać
w następstwie zbyt wygórowanych ambicji rodziców.
Zdarza się, że rodzice zbyt wcześnie żądają od dziecka
poprawnej artykulacji głoski [r]. Dziecko, aby sprostać
oczekiwaniom rodziców szuka w jamie ustnej miejsc, w
których można wykonać niezbędną wibrację. W ten
sposób dziecko może wprawiać w ruch np.: policzki, tylną
część języka, podniebienie miękkie, języczek. Powstaje
wibracja, choć podobna do oczekiwanej, to jednak
niezgodna z normą wymawianiową. Po pewnym czasie
nieprawidłowy sposób wymowy głoski [r] utrwala się i
automatyzuje,
i może pozostać w wymowie dziecka już na zawsze.
Lambdacyzm- nieprawidłowa
artykulacji głoski [l]
Mogilambdacyzm polega na opuszczaniu głoski [l]
w wyrazie. Mogilambdacyzm (elizja, mogilalia) może
być zjawiskiem rozwojowym, natomiast, gdy się
przedłuża – patologicznym
Paralambdacyzm (substytucja), czyli zastępowanie
głoski [l] innymi dźwiękami, z naszego systemu
językowego, wymawianymi prawidłowo. Większość
dzieci zaczyna wymawiać głoskę [l] około 1-2 roku
życia. Zdarza się także, że [l] wymawiane jest jak [r]
Lambdacyzm właściwy
Lambdacyzm właściwy, (łac. lambdacismus; syn.
lelanie właściwe), jest to rodzaj lambdacyzmu
polegający na deformowaniu głoski [l]. Najczęściej [l]
wymawiane jest międzyzębowo – lambdacyzm
interdentalny (lambdacismus interdentalus), gdzie
przy artykulacji czubek języka wsunięty jest między
zęby [Sołtys-Chmielowicz, 2005: 465], traktowany też w
innej publikacji przez tę badaczkę jako rozwojowa forma
przejściowa
[Sołtys-Chmielowicz,1998:
69].
W literaturze nie są opisywane podziały deformacji tej
głoski.
Tetacyzm- nieprawidłowa wymowa
głosek [t, d, n]
Jest rodzajem zaburzenia artykulacji rzadko opisywanym w
literaturze przedmiotu. I Styczek pisze, że wymowa
[t, d, n] na ogół nie sprawia trudności, chociaż zaznacza,
że
przy
seplenieniu
międzyzębowym
może
być
wymawiana międzyzębowo [Styczek, 1979: 467]. Głoski [t,
d] mogą występować też jako formy zmiękczone [Antos,
Demel, Styczek, 1978: 63]. A. Sołtys-Chmielowicz uważa,
że grupa tych głosek prawie nie nastręcza żadnych
kłopotów, o ile nie występują anomalie w budowie
narządów mownych lub ubezdźwięcznianie.
Tetacyzm- nieprawidłowa wymowa
głosek [t, d, n]
ciąg dalszy
U dzieci starszych niż pięcioletnie wymowę głosek
[t, d, n] międzyzębową uznaje za deformację, która
powinna być logopedycznie korygowana. U młodszych
dzieci jest skłonna uznać za dziecięcą deformację czy
też wadę rozwojową [Sołtys-Chmielowicz,1998: 57].
Badaczka sądzi, że międzyzębowe artykulacje na ogół
nie zmieniają brzmienia, ale wyglądają nieestetycznie
[Sołtys-Chmielowicz, 2005: 468]. Tego zaburzenia nie
wyodrębniają statystyki wad wymowy Demela [1959], J.
T. Kani [1982], G. Jastrzębowskiej [1999].
Kappacyzm i gammacyzm
Kappacyzm i gammacyzm – wady wymowy
polegające na nieprawidłowej realizacji głosek
tylnojęzykowych zwartych [k, g, k’, g’]. Możemy
wyodrębnić trzy formy:
kappacyzm i gammacyzm właściwy, deformacja
głosek polega na zmianie miejsca zwarcia
z językowo-podniebienno na zwarcie krtaniowe –
wiązadeł głosowych
parakapacyzm i paragammacyzm, w miejscu
zwartych tylnojęzykowych występują zwarte zębowe
[t, d], lub szczelinowa [x]
mogikappacyzm i mogigammacyzm, całkowity brak
realizacji tych dźwięków
Kappacyzm i gammacyzm
ciąg dalszy
Literatura przedmiotu podaje, że deformacje tych głosek
występują zwłaszcza u dzieci z rozszczepem podniebienia i
wówczas mogą być wymawiane jako zwarcie krtaniowe
[Styczek, 1979: 473; Kania, 1982: 266; Sołtys-
Chmielowicz, 1998: 59; 2005: 466]. J. T. Kania tłumaczy
pojawienie
się
deformacji
głoski
[k]
jako
brak
harmonijnego rozwoju analizatora słuchowego i ruchowo-
mownego.
Kappacyzm i gammacyzm
ciąg dalszy
Dziecko przyswaja język w oparciu o naśladownictwo
słuchowe wypowiedzi otoczenia, własne produkcje nie
odgrywają w tym procesie większej roli. Dziecko
przyswaja fonemy i realizuje różnorodne ich warianty.
Uważa,
że
sfera
percepcji
i
sfera
realizacji
najprawdopodobniej kierują się oddzielnymi prawami
rozwoju, które tworzą jeden układ funkcjonalny i przez
to się wzajemnie warunkują [Kania, 1982: 274]. Jako
przyczyny nieprawidłowej artykulacji tych dźwięków
podaje się niską sprawność języka i złą pracę tylnej
jego
części
uniemożliwiającą
wysklepianie
[Jastrzębowska, 1999: 457].
Zaburzenia artykulacji spółgłosek
[p, b, m], [p’, b’, m’]
Literatura przedmiotu podaje, że artykulacja spółgłosek
dwuwargowych [p, b, m] i [p’, b’, m’] jest prosta i łatwa, a
ruchy warg można obserwować w lustrze. Spółgłoski te
raczej są dobrze wymawiane. Jeśli nie ma rozszczepów ani
objawów mowy bezdźwięcznej, zaburzenia artykulacji
pojawiają się wyjątkowo. W przypadku porażenia warg
może się zdarzyć substytucja: zamiast dwuwargowych
wymawiane są przedniojęzykowo-zębowe [Styczek, 1979:
463; Sołtys-Chmielowicz, 1998: 55, 2005: 467].
Zaburzenia głosek [b, b’] mogą występować w przypadku
mowy
bezdźwięcznej.
Zastępowanie
spółgłosek
palatalnych [p, b, m] odpowiednimi niepalatalnymi raczej
spotyka się rzadko.
Zaburzenia artykulacji głosek
[f, v] [f’, v’]
Zniekształcenia tych głosek w praktyce występują
bardzo rzadko. Jeżeli głoska jest deformowana to dzieci
przeważnie wytwarzają szczelinę między zbliżonymi
obiema wargami. W wyniku tego powstają spółgłoski
szczelinowe, dwuwargowe. Takie wymawianie głosek
[f], [v] spotyka się w niektórych gwarach. Bywa również
tak, że dzieci nie potrafią wymawiać tych spółgłosek i
opuszczają je w wyrazach lub zastępują spółgłoską [x]
np. zamiast woda mówią: [oda], [xoda] itp. [Styczek,
1979: 465; Sołtys-Chmielowicz, 1998: 55, 2005: 467].
Zaburzenia artykulacji głosek
[f, v] [f’, v’]
ciąg dalszy
Zniekształcanie głosek [v, v'] może oznaczać mowę
bezdźwięczną, czyli nieumiejętność realizowania głosek
dźwięcznych, zanik lub brak dźwięczności w danym
fonemie [J. Surowiec, 1993: 105].
Głoski [f, v] mogą być zniekształcane przy rynolalii
otwartej
(nosowanie
otwarte).
Przyczyną
tego
zaburzenia mowy jest otwarte cały czas przejście do
jamy
nosowej
spowodowane
rozszczepami
podniebienia,
nieprawidłową
pracą
zwierającego
pierścienia gardłowego oraz krótkim podniebieniem, co
daje w efekcie zabarwienie nosowe przy wymawianiu
tych głosek.
Ubezdźwięcznianie
(mowa bezdźwięczna)
Mowa bezdźwięczna to parcjalne zahamowanie
rozwoju fonologicznego podsystemu językowego,
ograniczone do jednej dystynkcji fonologicznej. Mowa
bezdźwięczna częściowa to stan, gdy owe parcjalne
zahamowanie
zostaje
w
sposób
spontaniczny
przezwyciężone [Kania, 1982: 246].
Ubezdźwięcznianie
(mowa bezdźwięczna)
ciąg dalszy
G. Jastrzębowska pisze, źe polskiej terminologii
logopedycznej terminem mowa bezdźwięczna określa
się pewien typ dyslalii, w którym zniekształceniu
podlega
fonologiczna
korelacja
dźwięczności,
obejmująca trzynaście par opozycyjnych:
[b – p, b' – p', d – t, g – k, g' - k', з – c, й – č, и – ć,
v – f, v' – f', z – s, ž – š, ź – ś.].
W przedstawionych wyżej parach opozycyjnych głoski
dźwięczne są wymawiane jak bezdźwięczne, w wyniku
czego następują znaczne zniekształcenia dźwiękowej
strony wyrazów. Wymowa bezdźwięczna wiąże się
również ze zmianą znaczenia wyrazu np. [fasony]
zamiast [vazony].
Rodzaje mowy bezdźwięcznej
Spółgłoski dźwięczne zastępowane bezdźwięcznymi mogą
występować jako wada samodzielna albo w połączeniu
z innymi zaburzeniami artykulacji. Przeważnie występują
błędy w pisaniu i czytaniu (por. Kania, 1982: 243).
Mowa bezdźwięczna może mieć dwie postacie:
Mowa bezdźwięczna całkowita – zaburzona jest cała
korelacja dźwięczności;
Mowa bezdźwięczna częściowa – zaburzenia
dźwięczności
występują
w
pewnych
parach
opozycyjnych
(głównie
wśród
szczelinowych).
Występuje
rozróżnianie
głosek
dźwięcznych
i bezdźwięcznych. Przeważnie jest to przejściowe
zjawisko między mową bezdźwięczną całkowitą
a prawidłową wymową.
Ubezdźwięcznianie
(mowa bezdźwięczna)
Zdarza się mowa bezdźwięczna całkowita z osobliwym
zachowaniem głosek szczelinowych wargowo-zębowych
[v, v']. Spółgłoski te mogą być wymawiane prawidłowo,
podczas gdy pozostałe 11 par ma zaburzoną korelacją
dźwięczności [Kania, 1982: 246]. W opanowaniu głoski [v]
bezdźwięczna [f] nie odgrywa większej roli, ponieważ
zależy to od rozwoju artykulacyjnego, który różni się
u dzieci. Ta głoska pojawić się może w różnym czasie
w rozwoju mowy.
Ubezdźwięcznianie
(mowa bezdźwięczna)
ciąg dalszy
Natomiast głoska [f], mimo, że występuje rzadziej
w języku polskim to pojawia się ona zazwyczaj wcześniej
niż głoska [v][por. Kania, 1982].
Opisywane zaburzenie przeważnie występuje w postaci:
paralalii (substytucji dźwięku) – spółgłoski dźwięczne
są realizowane jako bezdźwięczne,
mogilalii (elizji dźwięku) – pomijanie, opuszczanie
odpowiednich głosek dźwięcznych.
mogą
też
wystąpić
deformacje
brzmienia
–
wymawianie
głosek
dźwięcznych
jako
głoski
półdźwięczne z dźwięczną fazą początkową
i bezdźwięczną końcową lub odwrotnie.
głoski półdźwięczne mogą się też pojawić przejściowo
w procesie terapii.
Przyczyny mowy bezdźwięcznej
Wśród przyczyn mowy bezdźwięcznej J. T. Kania
i G.Jastrzębowska wymienia: niedokształcenia słuchu
fonematycznego, zaburzenia słuchu (niedosłuchy),
trudności w koordynacji pracy więzadeł głosowych
z artykulacją nasady, niedokształcenie kinestezji mowy,
obniżenie
napięcia
mięśni
warg
i
policzków,
uszkodzenie centralnego systemu nerwowego. Przy
mowie bezdźwięcznej przeważnie występuje obniżenie
napięcia mięśniowego, wargi i policzki są wiotkie, głos
cichy, monotonny i bezbarwny [Kania, 1982: 249;
Jastrzębowska, 1999: 456].
Nosowanie
Nosowanie (łac. rhinolalia; syn. rynolalia) zachodzi
wówczas, gdy rezonans nosowy występuje przy
głoskach ustnych, określa się to zjawisko jako
nosowanie otwarte (łac. rhinolalia aperta). Nosowanie
zamknięte (łac. rhinolalia clausa) występuje, gdy głoski
nosowe
wymawiane
są
jako
ustne.
W praktyce spotyka się także nosowanie mieszane (łac.
rhinolalia mixta) polegające na braku lub osłabieniu
rezonansu nosowego przy wymowie głosek nosowych z
jednoczesną nazalizacją ustnych [Styczek, 1979: 373;
Jastrzębowska, 1999: 458].
Przyczyny nosowania
Przyczyny nosowania można podzielić na dwie grupy:
funkcjonalne i organiczne (anatomiczne). Przyczyny
funkcjonalne spowodowane być mogą brakiem kontroli
słuchowej, nieprawidłowymi nawykami o nieustalonej
etiologii. Do przyczyn organicznych wywołujących
nosowanie
otwarte
można
zaliczyć
rozszczepy
podniebienia, zbyt krótkie podniebienie miękkie lub jego
niedorozwój. Do przyczyn nosowania organicznego
zamkniętego niedrożne kanały nosowe na skutek
przerostu śluzówki nosa, obrzęku przy stanach
kataralnych, przerostu trzeciego migdałka, polipów,
skrzywienia przegrody nosowej. Głoski wymawiane są
wówczas z rezonansem ustnym, warunkiem poprawy jest
najczęściej zabieg operacyjny.