WYKŁADNIKI STRUKTURY
TEMATYCZNO-
REMATYCZNEJ W JM

Joanna Filipczak,
KLF UW

1.

TEORIA STR



Terminologia



Istniejące koncepcje opisu



Przyjęta metodologia

2.

STR w ujęciu A. Bogusławskiego



Założenia



Definicja tematu i rematu



Przykłady analizy (forma uproszczona)



Wykładniki STR

3.

STR w językach migowych



Wstępne założenia

4.

Wykładniki STR w językach migowych



Szyk



Intonacja i pauzy



Zdania z uwydatnionym tematem



Emfaza – zdania z uwydatnionym rematem (?)



Tzw. pytania retoryczne

4.

Podsumowanie

TROCHĘ TEORII



Stosowane terminy:

TEMAT – REMAT TOPIC – COMMENT

TOPIC – FOCUS NEW – GIVEN

FOCUS – BACKGROUND TOPIC – TAIL



aktualne rozczłonkowanie zdania



dynamizm komunikacyjny



funkcjonalna perspektywa zdania

PERSPEKTYWY BADAWCZE:



ENKVIST (1984):

I.

nawiązujące do logiki tradycyjnej
logiczno-semantyczne (logic-based definition)

II.

psychologizujące (psychological defnition)

III.

angażujące pojęcie struktury informacyjnej
(based on information structure)

IV.

lansujące kryteria formalno-syntaktyczne,
np. szyk
(based on syntactic form)

TEORIE PSYCHOLOGIZUJĄCE



niemiecka szkoła psychologizująca



TEMAT

TO O CZYM SIĘ MYŚLI, ŻE SIĘ MÓWI
psychologiczny subiekt = temat



REMAT

TO CO SIĘ MÓWI O TYM, O CZYM SIĘ MYŚLI, ŻE SIĘ

MÓWI

Psychologiczny predykat = remat

TEORIE OPARTE NA STRUKTURZE
INFORMACYJNEJ



TEMAT

Informacja dana/znana/given/stara/ datum

[Odbiorcy]



REMAT

Informacja nowa/new/novum [dla Odbiorcy]

A) Analiza STR wychodzi poza granice wypowiedzi i

rozpatruje ją jako efekt dostosowania informacji
do wymogów spójności tekstu: linking (kohezja);
koherencja; comment (wprowadzenie nowej
informacji)

van Dijk, Yule

TEORIE OPARTE NA STRUKTURZE
INFORMACYJNEJ

B) Dynamizm komunikacyjny

Wypowiedź językowa jest zjawiskiem
dynamicznym, w którym każdy element jest
stopniowalny pod względem „informacyjności”

temat – remat – „przejście”

SZKOŁA PRASKA

Mathesius (1942), Daneš (1964), Firbas (1974)
Sgall (1981)

TEORIE FORMALIZUJĄCE



CHOMSKY



JACKENDOFF



HALLIDAY

 „lewicujące”
 struktura syntaktyczna,

powierzchniowa

 linearność,

szyk

TEORIA LOGICZNO-SEMANTYCZNA

A. Bogusławski
„Problems of the Thematic-Rhematic Structure

of Sentences” [1977]



semantyka strukturalna



struktura predykatowo-argumentowa (SPA)



referencja (+ rzeczywistość pozajęzykowa)

TEORIA LOGICZNO-SEMANTYCZNA

STRUKTURA TEMATYCZNO-REMATYCZNA to

KOMBINACJA ELEMENTÓW (właściwości) ZDANIA:

(I)

Zdanie dotyczy konkretnego obiektu*

(II)

Zdanie może zawierać INDEKSY - elementy
naprowadzające na dany obiekt (I), ale to nie jest
to, co można powiedzieć o obiekcie

(III)

Zdanie zawsze orzeka coś o obiekcie (I) – akt

predykacji podlegający negacji

(IV)

Zdanie MOŻE zawierać elementy podlegające

negacji, ale które nie są tożsame z (III). Są to
elementy, które mogą być negowane, ale akurat
w danym zdaniu NIE SĄ.

On jest blondynem.

IND(II) (III)

odsyła nas do jakiegoś obiektu (I) w

rzeczywistości

(I)

- temat

(III)

- remat: aktualnie pod negacją // jest

blondynem, nie: szatynem, rudym itp.

On jest przystojnym blondynem.

II(I) III IV

Struktura TR stawia pod negacją (III), to ten

element, który orzeka nam coś o (I).



OBOWIĄZKOWO W STR:
I+II+III ---- obiekt +indeksy+predykacja

STR W UJĘCIU A. BOGUSŁAWSKIEGO:



głęboka struktura semantyczna



formalizacja struktury semantycznej ≠
struktura syntaktyczna



abstrakcyjna



dychotomiczna



hierarchiczna / wielopoziomowa



nastawiona na cel informacyjny



uniwersalna

WYODRĘBNIANIE STR W ZDANIU



PYTANIA DIAGNOSTYCZNE



KONTRAST ELIMINUJĄCY (alternatywa
kontrastywna)

Tę książkę _ Natalia oddała.

PD: Co się stało z tą książką?
KE: Natalia (ją) oddała, nie: Kasia pożyczyła

Tę książkę <T

I

) [R

I

>(T

II

>Natalia oddała]



Piotr pracuje i je kanapkę, a Jan kupił samochód i
wyjechał na wakacje.

Piotr <T

1

)[R> (rp

1

>

1

pracuje (rp

2

>

1

i je kanapkę] a

Jan<T

2

) [R

2

> (rp

1

>

2

kupił samochód (rp

2

>

2

i wyjechał na

wakacje.]



Jeśli Natalia przyjedzie Piotr będzie szczęśliwy.

I poziom <T

1

]

I

[R

1

>

I

 
II poziom <T

1

)

II

(R

1

>

II

<T

2

)

II

R

2

>

II

STRUKTURA HORYZONTALNA

STRUKTURA WERTYKALNA

I

[Jeśli Natalia przyjedzie<T

1

]

I I

[R

1

>

I

Piotr będzie

szczęśliwy.]

I

I

[Jeśli Natalia<T

1

)

II

(R

1

>

II

przyjedzie<T

1

]

I

I

[R

1

>

I

Piotr <T

2

)

II

(R

2

>

II

będzie

szczęśliwy]

I

WYKŁADNIKI STR W JĘZYKACH
FONICZNYCH



szyk (np. inwersje)



elementy tzw. inherentnie tematyczne lub
rematyczne (topikalziacja)



intonacja (akcent zdaniowy)



wykładniki leksykalne



morfologia (jap. wa)



strona bierna

STR W JEZYKACH MIGOWYCH



ISTNIEJE! (uniwersalna)



OPIS: głównie anglocentryczny (Halliday i inni)



Pierwsze analizy STR w ASL:

Fischer (1974, 1975), Liddell (1980), McIntire
(1980), Baker and Cokely (1980), Padden
(1988), Isenhath (1990), Janzen

(1995,1997,1999),

Aarons (1996), Valli and Lucas (2000),

WYKŁADNIKI STR W JĘZYKACH

MIGOWYCH



Szyk



Intonacja i pauzy



Zdania z uwydatnionym tematem



Emfaza – zdania z uwydatnionym rematem (?)



Tzw. pytania retoryczne

SZYK, INTONACJA, EMFAZA

SZYK



Neutralny* szyk zdań wskazywałby na
tendencję ustawiania tematu na początku
zdania/rematu na końcu

TEMAT -----REMAT



szyk

HKSL:

NG

a

BOOK

i-a

GIVE

j-b

JENNY

b

‘Ng dał książkę Jenny.’

PJM

: AGNIESZKA

a

i-ix(a)

LUBIĆ

j-b

LÓD

b

‘Agnieszka lubi lody.’

PD: Co lubi Agnieszka?
KE: lody, nie: cukierki, ciastka…

WYKŁADNIKI PROZODYCZNE

PJM

: IX

1

i-ix(1)

LUBIĆ JABŁKO ‘Ja lubię

JABŁKA.’

IX

1

i-ix(1)

LUBIĆ JABŁKO ‘Ja LUBIĘ jabłka.’

IX

1

i-ix(1)

LUBIĆ JABŁKO ‘JA lubię jabłka.’

WYKŁADNIKI EMFAZY

pyt

pyt

KTO MARIA

a

i-ix(a)

KOCHAĆ, KTO

‘Kogo kocha Maria?’

JUTRO MAREK

a

PRZYSZŁOŚĆ

i-ix(a)

UCZĘSZCZAĆ

LEKTORAT JUTRO

‘Jutro Marek pójdzie na lektorat.’

IX

2 i-2

MIEĆ KSIĄŻKA,

i-2

MIEĆ

‘Masz książkę.’

KSIĄŻKA IX

2

i-2

MIEĆ KSIĄŻKA

‘Masz książkę.’

IX

2

i-2

MIEĆ KSIĄŻKA IX

2

‘Ty masz książkę.’

JANEK

a

i-a

IŚĆ

b

SKLEP

b

,

i-a

IŚĆ

b

‘Janek poszedł do sklepu.’

top

MAREK

a

,

i-ix(a)

KUPIĆ CIEKAWY KSIĄŻKA CIEKAWY

‘Jeśli chodzi o Marka, to on kupił ciekawą

książkę.’

top

retpyt

JUTRO, JAN

a

i-a

LATAĆ^KL:pojazd ‘samolot’

b

GDZIE WARSZAWA

b

LATAĆ^KL:pojazd

‘samolot’

b

‘Jeśli chodzi o jutro, to Jan leci (samolotem) do

Warszawy.’

PROBLEMY



Funkcja/e emfazy?



Emfaza w JM zawsze pełni rolę kontrastywną?



Element stematyzowany?



Rola pauzy?

ZDANIA Z UWYDATNIONYM
TEMATEM

TOPIKALIZACJA

- uwydatnienie tematu

w strukturze zdania
za pomocą
specjalnej struktury
składniowej,
przesuwającej temat
na pozycję inicjalną
zdania (ew. dodając
odpowiedni morfem
TOP)

Tegami wa hisyo ga kakusi-

ta.

list TOP sekretarka NOM

schować-PST

‘Jeśli chodzi o list, to

sekretarka (go)
schowała.’

TOPIKALIZACJA W JM

Zdania z

uwydatnionym
tematem są
traktowane w
gramatykach JM
(ASL, BSL, AUSLAN,
DGS, ISL) jako rodzaj
odrębnej struktury
składniowej

Topikalizacja w JM
wymaga nałożenia
na temat
elementów
niemanualnych, np.
wychylenia ciała do
przodu (lub do tyłu)
oraz podniesienia
brwi*

BADANIA



Pierwsze analizy STR dotyczyły topikalizacji w
ASL:

Fischer (1974, 1975), Liddell (1980), McIntire
(1980), Baker and Cokely (1980), Padden
(1988), Isenhath (1990),
Janzen (1995,1997,1999),
Aarons (1996), Valli and Lucas (2000),

PRZYKŁADY… JAK W PODRĘCZNIKU*

ALA LUBIĆ ALKOHOL
‘Ala lubi alkohol.’

ALA, LUBIĆ ALKOHOL
‘Jeśli chodzi o Alę, to ona lubi alkohol.’

ALKOHOL, ALA LUBIĆ
‘Jeśli chodzi o alkohol, to Ala go lubi.’

t

t

PRZYKŁADY…

ALA LUBIĆ ALKOHOL
‘Ala lubi alkohol.’
PD: Co lubi Ala?/ EK: alkohol, nie: herbatę,

wodę

ALA, LUBIĆ ALKOHOL
‘Jeśli chodzi o Alę, to ona lubi alkohol.’

PD: Kto lubi alkohol? EK: Ala, nie: Majka, Józek

t

PRZYKŁADY…

top neg

LIU

: MATHS // LIKE^NEG INDEX1 NEG

‘Jeśli chodzi o matematykę, to ja jej nie

lubię’

top neg

TSL

: THAT VEGETABLE, IX

1

i-1

NOT-LIKE

‘Jeśli chodzi o to warzywo, to ja

go nie lubię.’

PRZYKŁADY…

MAMA, SKLEP

a

IŚĆ

a

‘Jeśli chodzi o mamę, to poszła do sklepu.’
ew. ‘MAMA, poszła do sklepu.’

MARIA

a

, IX

a-3

KOCHAĆ JAN

‘Jeśli chodzi o Marię, to ona kocha Jana.’
ew.‘ MARIA kocha Jana.’

t

t

PRZYKŁADY…

JAN, LUBIĆ BANAN
‘Jeśli chodzi o Jana, to on lubi banany.’

OWOCE, JAN LUBIĆ BANAN
‘Jeśli chodzi o owoce, to Jan lubi banany.’

t

t

PRZYKŁADY…

KSIĄŻKA JAN LUBIĆ, JĘZYKOZNAWSTWO
‘Jeśli chodzi o to, jakie Jan lubi książki, to są to

(książki) językoznawcze.’

KSIĄŻKI, JAN, LUBIĆ JĘZYKOZNAWSTWO
‘Jeśli chodzi o książki i jeśli chodzi o Jana, to on

lubi (książki) językoznawcze.’

t

t t

PROBLEMY?



Terminologiczny bałagan: topic/theme/focus



Czy to już focus czy jeszcze topic? (badania
Aarons)



Różne rodzaje niemanualnych elementów
topikalizacyjnych



Różne rodzaje topikalizacji



Czy WYKŁADNIKI topikalizacji są uniwersalne?

T

O

P

IC

A

F

O

C

U

S

(

A

A

R

O

N

S

)

Niemanualne
wykładniki
topikalizacji

(Non-manual
marking )

Co jest czym? 

Jak znaczące
muszą być
różnice w
elementach
artykulacyjnych?

Function
m1



Brwi podniesione, głowa lekko odchylona

w tył lub na bok, oczy rozszerzone,

głowa porusza się przed siebie w dół



Może być akcentem kontrastywnym ,

nowa informacja

m2



Znaczący ruch głową w tył lub/i w bok,

oczy bardzo szeroko otwarte, głowa

porusza się przed siebie w dół



Zmienia temat dyskursu, zapowiada

nową informację

m3



Głowa w przód, lekko ruszająca się w

górę i dół, ustaotwarte, górna warga

podniesiona, brwi podniesione, oczy

szeroko otwarte, nieznaczne potakiwanie



Stosowany tylko do znanych

referentów, wprowadza zupełnie nowy

temat dyskursu

JAN KOCHAĆ MARYSIA - ZAŁOŻENIA



m

1

MARYSIA, KOCHAĆ JAN
‘Marysię (nie Olę) kocha Jan.’

w ujęciu A. Bogusławskiego taka struktura to

konstrukcja kontrastywna

Maria jest chora.
Maria<T) (R>jest chora. [mówię o Marii(I), że…]

MARIA_ jest chora.
(R>Maria_ jest chora. <T) [Maria, a nie ktoś inny]

m

1

JAN KOCHAĆ MARYSIA - ZAŁOŻENIA



m

2



m

3

JAN, IX3 KOCHAĆ MARYSIA
‘Jeśli chodzi o Jana, to on kocha

Marysię,’

(topikalizacja)

MARYSIA, IX3 KOCHAĆ JAN
‘(ta) Marysia, ona kocha Jana.’

(konstrukcja identyfikująca (I), R w

tym zdaniu będzie JAN)

m

2

m

3

! TROCHĘ INNY PODZIAŁ



Topikalizacja ogólna
(o czym mowa w
zdaniu)

IX

1

CO_ROBIĆ,

KUPIĆ KSIĄŻKA



Topikalizacja
kontrastywna

JAN, KOCHAĆ MARIA

o Topikalizacja sytuacyjna

DOM

a

, IX

a

WSZYSCY SPAĆ

t

t

t

TZW. PYTANIE RETORYCZNE

POTOCZNE ROZUMIENIE PR



pytanie retoryczne nie wymaga odpowiedzi
(bo jest ona oczywista) lub też, na które nie
można odpowiedzieć, bo stawia odbiorcę w
kłopotliwej sytuacji

DEFINICJA TEORETYCZNOLITERACKA



Pytanie retoryczne jako ekspresywny środek
stylistyczny. „Istotę jego stanowi fakt, że
odpowiedź na postawione pytanie jest
znana, a wiec posiada ona najwyraźniej
charakter emocjonalny, a nie intelektualny.
Stawiający pytanie nie tylko nie oczekuje
odpowiedzi, ale niejako wpisuje ją w tekst
wypowiedzi.

/”Zarys poetyki” Z. Mitosek/

DEFINICJA STRUKTURALNO-
SEMANTYCZNA



Pytanie retoryczne to rodzaj pytania
pozornego tzw. replikującego

Pytania replikujące nie mają mocy

rozpoczynania dyskursu

- odpowiedzi na pytania
- apele
- wypowiedzi asertywne
- pytania retoryczne

DEFINICJA STRUKTURALNO-SEMANTYCZNA

Wszystkie pytania retoryczne mają jawną lub ukrytą

strukturę pytania rozstrzygnięcia,

mogą być na POZÓR PYTANIAMI UZUPEŁNIENIA



Pytanie retoryczne:

Czy S jest P?

a)

uważam za oczywiste, że prawda, iż S jest P

b)

uważam, że prawda, iż S jest P jest/powinno być
oczywiste dla Ciebie

N posługuje się formą pytania by dać wyraz swoim

emocjom

N oczekuje akceptacji sądu przez O, który pozostawia

wypowiedź bez repliki/werbalizując aprobatę

DEFINICJE PR W PODRĘCZNIKACH
AMERYKAŃSKICH



While some RQs are formatted as wh-
questions, they are not designed to make
answers relevant, i.e. speakers do not
ordinarily stop to allow for answers to be
given. [Koshik 2003]



In general, a rhetorical question has the
illocutionary force of an assertion of the
opposite polarity from what is apparently
asked. [Han 2002]



A rhetorical question is a question used as a
challenging statement to convey the
addressers commitment to its implicit
answer, in order to induce the addressees
mental recognition of its obviousness and the
acceptance, verbalized or non-verbalized, of
its validity. [Ilie 1999]

TZW. PYTANIA RETORYCZNE
PRZYKŁADY



PJM

IX

3

KUPIĆ KSIĄŻKA TEMAT JAKI JĘZYKOZNAWSTO

‘On kupił książkę językoznawczą.’

MARIA MIESZKAĆ GDZIE WARSZAWA
‘Maria mieszka w Warszawie.’

JAN KOCHAĆ KTO ANIA
‘Jan kocha Anię.’

ret/pyt

ret/pyt

ret/pyt

TZW. PYTANIA RETORYCZNE
PRZYKŁADY



ASL

JOHN BUY WHAT BOOK
‘John bought a book.’

IX

2

CAN FIND COFFE WHERE STARBUCKS

‘You can find coffe at Starbucks’

TELL BILL YESTERDAY WHO MARY
‘Mary told Bill (that) yesterday.’

rhet/wh

rhet/wh

rhet/wh

DEFINICJE RQ Z PODRĘCZNIKÓW ASL



There are three types of questions in ASL –
‘yes-no’ questions, ‘wh-word’ questions and
rhetorical questions. Rhetorical questions
are not true questions since the Addressee is
not expected to respond.



(…) Signer asks a question and then
responds to it him/herself. RQs involve the
use of ‘wh-word’: WHY, ‘WHAT’, WHO, WHEN,
HOW.

DEFINICJE RQ Z PODRĘCZNIKÓW ASL



RQs in English (żeby zrozumieć zasady
stosowania tej struktury dla ASL)

Mary can’t play basketball tomorrow. Why? She

just broke her leg.

“Why ” here is a rhetorical question. [??]



However rhetorical questions are not true
questions, and a response is not expected. It
is the signer’s intention, immediately
following this type of question to supply
answer and information.

RODZAJE PYTAŃ W PJM

MAREK WIDZIEĆ AGNIESZKA
‘Marek widział Agnieszkę?’ (Tak/Nie)

A: MAREK WIDZIEĆ KTO
‘Kogo widział Marek?’
B: AGNIESZKA
‘Agnieszkę.’

MAREK WIDZIEĆ KTO AGNIESZKA
‘Marek widział Agnieszkę’

t/n

wh

ret/pyt

ANALIZA STRUKTURY
TZW. PYTANIA RETORYCZNEGO

Q-constituent ____ A-constituent

MAREK WIDZIEĆ KTO____ AGNIESZKA

Q A

ret/pyt

ANALIZA SEMANTYCZNA
TZW. PYTANIA RETORYCZNEGO

Struktura tematyczno-rematyczna:

Q-constituent ____ A-constituent

MAREK WIDZIEĆ KTO____

AGNIESZKA

znana inf. nowa inf.

T R

ret/pyt

ANALIZA SEMANTYCZNA
TZW. PYTANIA RETORYCZNEGO

MAREK KOCHAĆ KTO AGNIESZKA

‘Marek kocha AGNIESZKĘ.’

PD: Kogo kocha
EK: Agnieszkę, nie: Marysię, Zosię…

?? NARZUCA STRUKTURĘ TR, lokując REMAT na

końcu zdania (pytanie diagnozujące +ZO)

ret/pyt

PODSUMOWANIE



Termin ‘pytanie retoryczne’ dla
analizowanych przykładów jest mylący



Proponowane terminy:



CQA – Clasual Question-Answer pair



rhq-answer sequences



*pseudocleft sentence (question-answer type)



W językach migowych istnieją takie
konstrukcje, które spełniają definicję
właściwych pytań retorycznych (pozornych)

Wykładniki STR w językach migowych nie różnią się w

zasadniczy sposób od tych, które można znaleźć w
językach fonicznych.

Problemy:



analiza tego, co „na powierzchni”



jak te wykładniki różnicują się w poszczególnych
JM?



czy są jeszcze inne wykładniki?

DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ!

Koniec