Wytwory skóry

Wytwory skóry

Opracowanie: prof. dr hab. Jan Kuryszko

dr Jan P. Madej

Kopyto (ungula)

Rozwój:

Jest wytworem rogowym skóry. Zawiązki kopyt pojawiają się u
zarodka w postaci rozszerzeń powstających na wolnych końcach
kończyn. Na wierzchołku każdego zawiązka zaznacza się
niewielka powierzchnia wyznaczająca przyszłą podeszwę, która
stopniowo przechodzi na powierzchnię dłoniową (kończyna
podudzia) i podeszwową (kończyna tylna). W przedniej części
kopyta powstaje zgrubienie, które rozrastając się na boki stanowi
zawiązek korowy, a następnie formują się zawiązki opuszek i
strzałki. Ponadto w przedniej części kopyta rozwija się z zawiązka
koronki miękka opuszka epidermalna (eponychium) która nie
ulega rogowaceniu, a po porodzie odpada. Jest ona tworem o
znaczeniu ochronnym, który zabezpiecza błony płodowe przed
urazami ze strony kopyta.

Budowa kopyta:
1. Puszka rogowa kopyta (capsula ungulae)
a)Ściana rogowa (paries corneus)

jest tą częścią puszki

rogowej, która jest widoczna na kończynie opartej o podłoże.

warstwa zewnętrzną (szkliwo, polewa rogowa)

jest wytwarzana

przez brodawki koronki rogotwórczej. Jest zbudowana ze
spłaszczonych płytek rogowych, pokrywających powierzchnię
ściany rogowej. Nie występuje na ścianach wsporowych oraz u
starych zwierząt.

warstwa środkowa (warstwa ochronna)

– najgrubsza i

najsilniejsza warstwa ściany rogowej. Zbudowana z rogu
rureczkowego narastającego od korony rogotwórczej. W toku
rogowacenia powstają początkowo kolumienki rogowe. Ich
wnętrze wypełniają luźno ułożone płytki rogowe, natomiast część
obwodowa ma strukturę bardziej zbitą, wytwarzając ścianę
rureczek rogowych. Rureczki rogowe biegną równolegle z góry na
dół. Przestrzenie między rureczkami wypełnia róg pośredni, który
narasta z miejsc leżących między brodawkami korony
rogotwórczej.

warstwa wewnętrzna (łącząca)

– zbudowana z listewek

rogowych wytworzonych przez listewki rogotwórcze. Listewki
rogowe wchodzą między listewki rogotwórcze, łącząc puszkę
rogową z tworzywem.

Wytwarzanie rogu w obrębie ściany rogowej odbywa się w
następujący sposób: listewki rogotwórcze wytwarzają listewki
rogowe (róg listewkowy), na tę warstwę narasta z korony
rogotwórczej róg rureczkowy, który zostaje pokryty polewą
rogową (szkliwem), produkowaną przez koronkę rogotwórczą.

b) podeszwa rogowa (solea cornea) i strzałka rogowa
(cuneus corneus)

są utworzone z rogu rureczkowego, bardziej

miękkiego niż w ścianie rogowej. Rureczki rogowe narastają z
brodawek podeszwy i strzałki rogotwórczej i biegną prostopadle
do powierzchni podeszwy i strzałki rogowej.

2. Warstwa rogotwórcza (tworzywo)

odpowiada warstwie

rozrodczej naskórka i składa się z warstwy głównie komórek
cylindrycznych spoczywających na błonie podstawnej.

a) Koronka rogotwórcza (corium limitans)

znajduje się w

miejscu, gdzie skóra przechodzi w puszkę rogową. Posiada
brodawki o długości 1-2 mm, skierowane ku dołowi i wytwarzające
szkliwo, puszki rogowej.

b) Korona rogotwórcza (corium coronale)

leży pod koronką

rogotwórczą, jest to wał grubości palca, który leży w rowku
koronowym puszki rogowej. Ma brodawki dł. 4-6 mm skierowane ku
dołowi. Wytwarza róg rureczkowy. Rureczki rogowe są spojone
jednolitą masą rogową, która narasta z miejsc położonych między
brodawkami. Róg wytwarzany przez koronę rogotwórczą stanowi
środkową, najgrubszą warstwę puszki rogowej.

c) Ściana rogotwórcza (corium pariatale)

leży na powierzchni

ściennej, zajmuje przestrzeń od korony rogotwórczej do krawędzi
podstawowej kości kopytowej. Wytwarza listewki, które leżą gęsto
obok siebie i biegną z góry na dół, tzn. od korony rogotwórczej do
brzegu podstawowego ściany rogotwórczej. Listewki rogotwórcze
wytwarzają listewki rogowe puszki rogowej w ten sposób, że
między dwie listewki rogotwórcze wchodzi jedna listewka rogowa.
Listewki mają na powierzchni listewki wtórne, dzięki czemu na
przekroju poprzecznym mają wygląd pierzasty. U dołu listewki
rogotwórcze mają brodawki rogotwórcze, z których narasta róg linii
białej (linea alba), widoczny od strony podeszwy rogowej.

d. Podeszwa rogotwórcza (corium soleare)

ma na powierzchni

brodawki skierowane ku dołowi, które wytwarzają róg rureczkowy.

e. Strzałka rogotwórcza (corium furcale)

ma budowę podobną

jak podeszwa rogotwórcza.

3. Skóra właściwa (odżywo)

znajduje się pod błoną podstawną

tworzywa. W obrębie ściany odżywo ukształtowane jest w formie
listewek utworzonych z tk. łącznej włóknistej zawierające
naczynia krwionośne. Odżywo koronkowe i koronowe
ukształtowane jest w brodawki. Odżywo podeszwowe i strzałkowe
to także brodawki. Warstwa głęboka odżywa zawiera bardzo
liczne naczynia krwionośne położone wśród tkanki łącznej
zwartej. Warstwa ta najlepiej jest wykształcona w obrębie kory i
krawędzi podeszwowej.

Chrząstki kopytowe

– utworzone z chrząstki włóknistej (w

części obwodowej) oraz chrząstki sprężystej (w części tylnej). U
osobników starszych chrząstki kopytowe ulegają skostnieniu.

Liebich H.G.: Funktionelle Histologie. Schattauer Stuttgart – New York 1993

Liebich H.G.: Funktionelle Histologie. Schattauer Stuttgart – New York 1993

Pazur (unguiculus)

tworzywo:

• korona – w części grzbietowej wytwarza gruby wał

• ściana – małe brodawki i listewki rogotwórcze

• podeszwa – liczne brodawki rogotwórcze

pochwa rogowa:

• ściana (płytka) – twardy róg zawierający barwnik

• podeszwa – płytki rogowe

Liebich H.G.: Funktionelle Histologie.
Schattauer Stuttgart – New York 1993

Opuszka palca

• zgrubienie skóry pozbawione włosów

• gruba warstwa zrogowaciała

• liczne gruczoły potowe

Liebich H.G.: Funktionelle Histologie. Schattauer Stuttgart – New York 1993

Rogi (cornua)

U przeżuwaczy:

 wyrostki rogowe – móżdżenie:
pokryte okostną i tworzywem (brodawki i szczątkowe listewki)

 pochwa rogowa – róg rureczkowy:

• podstawa

• trzon

• wierzchołek

Pióra

Są wytworami naskórka

Podział:

 pióra pokrywowe

– np. lotki skrzydeł, sterówki ogona

Budowa:

• oś (trzon) = dudka + stosina

• chorągiewka (promienie, promyki łukowate, promyki
haczykowate)

 pióra puchowe

– cienka i miękka stosina, promienie nie

sczepiają się
ze sobą

 pióra nitkowate

– na głowie, w pobliżu nasady dzioba;

wydłużona
nitkowata stosina

Gruczoły skóry

Gruczoły potowe (glandulae sudoriferae)

Są gruczołami wywodzącymi się z naskórka. Są to gruczoły
cewkowe, kłębkowate nierozgałęzione. Ich część wydzielnicza
tkwi głęboko w skórze lub nawet w tkance podskórnej. Część ta
jest stosunkowo długa, a przebieg jej jest bardzo skłębiony. Ujścia
gruczołów potowych widoczne są na powierzchni naskórka jako
pory skórne.
Podział:
1.gruczoły potowe mniejsze = o wydzielaniu merokrynowym
2.gruczoły potowe o wydzielaniu apokrynowym = gruczoły
potowe większe (gruczoły zapachowe).
Gruczoły potowe mniejsze występują na całej skórze człowieka
(w miejscach skóry nieowłosionej, natomiast u zwierząt
występują na opuszkach palców (kot, pies), w strzałce kopyta,
skórze nadgarstka świni i w płytce nosowej bydła i świni.
Gruczoły potowe większe występują u człowieka w dole
pachowym, okolicach odbytu, skórze zewnętrznych narządów
płciowych, otoczce brodawki sutkowej u kobiet oraz jako

gruczoły

rzęskowe na brzegu powiek, gruczoły woskowinowe przewodu
słuchowego zewnętrznego

. U zwierząt występują na prawie całej

powierzchni ciała.

Gruczoły potowe mniejsze

Część wydzielnicza tworzy kłębek, tkwiący głęboko w skórze lub
w

warstwie

podskórnej.

Jest

on

wysłany

nabłonkiem

jednowarstwowym kostkowym lub cylindrycznym. Światło cewki
wydzielniczej jest bardzo wąskie w postaci szczeliny.
W nabłonku wydzielniczym wyróżnia się:

 komórki ciemne

(śluzowe) – zawierają w cytoplazmie liczne

rybosomy

i

ziarnistości

wydzielnicze

zasadochłonne

(proteoglikany i GAG). Jądro komórkowe owalne, położone
centralnie. Mechanizm wydzielania jest podobny jak w komórkach
ślinowych, tzw. poprzez zespolenie się błon ziarnistości
wydzielniczych z błoną komórkową i wylaniem się zawartości
ziarnistości na zewnątrz.

 komórki jasne

(

surowicze) – zawierają się w cytoplazmie ziarna

glikogenu. Jądra komórkowe owalne, położone centralnie. Błony
komórkowe sąsiadujących ze sobą komórek jasnych są ściśle
powiązane licznymi wypustkami cytoplazmatycznymi. Funkcją
tych komórek jest transport wody i jonów. W wydzielinie
gruczołów potowych mniejszych jest 99%wody, 0,4% NaCl,
mocznik, kwas moczowy, amoniak. Odczyn wydzielniczy jest
kwaśny, co hamuje rozwój drobnoustrojów.

Cewka wydzielnicza jest otoczona przez komórki nabłonkowo-
mięśniowe (myoepitheliocyti) które znajdują się między błoną
podstawną a komórkami wydzielniczymi.

Komórki mięśniowe-nabłonkowe

są kształtu wrzecionowatego i

spiralnie otaczają cewkę gruczołową. Ułożone są równolegle do
siebie. W ich cytoplazmie zawarte są liczne włókienka kurczliwe.
Komórki te są podobne do komórek mięśniowych gładkich, a
swoimi skurczami wspomagają usuwanie (wyciskanie) wydzieliny
z odcinków wydzielniczych.

Przewód wyprowadzający jest wysłany dwiema warstwami
komórek nabłonkowych. Przewód wyprowadzający traci w
obszarze naskórka własną wyściółkę nabłonkową i przechodzi
jako kanał spiralny, powstały poprzez rozstęp komórek naskórka.

Gruczoły potowe zwykle produkują swą wydzielinę –

pot (sudor)

pod wpływem podwyższonej temperatury ciała. Biorą udział w
termoregulacji obniżając temperaturę ciała poprzez parowanie
potu. Drugą funkcją tych gruczołów jest wydalanie zbędnych
metabolitów i wspomaganie tym samym czynności nerek.

Gruczoły potowe większe (zapachowe) o wydzielaniu
apokrynowym

Wydzielina ich jest zasadowa: u Eq – wodnisto-pienista, Bo –
tłuszczowa. Najmniej czynne u kozy i kota.

Występowanie:

U małych przeżuwaczy u podstawy rogów, u

mięsożernych jako gruczoły okołoodbytnicze, u konia w okolicy
podszczękowej.
Odcinki wydzielnicze są skręcone, światło ich jest szersze niż w
gruczołach potowych małych. Powstają z nabłonka pochewki
włosa ponad gruczołem łojowym tuż przy wyjściu włosa ze skóry.
Części wydzielnicze są zbudowane z jednej warstwy komórek
kostkowych.

Cytoplazma

tych

komórek

zawiera

liczne

mitochondria z małą liczbą grzebieni a także znaczną liczbą
lizosomów i ziaren lipofuscyny. W części szczytowej komórek
wydzielniczych widoczne są liczne wakuole zawierające GAG.
Komórki nabłonkowo-mięśniowe są większe niż w gruczołach
potowych mniejszych. Przewód doprowadzający uchodzi na
powierzchnię naskórka.
Czynność wydzielnicza tych gruczołów jest pobudzana przez
emocje (np. pobudzanie płciowe, ból, strach). Wydzielina jest
gęstsza niż zwykły pot i bezwonna. Zapach, który towarzyszy tej
wydzielinie

jest

wynikiem

bardzo

szybkiego

rozkładu

spowodowanego florą bakteryjną skóry.

Gruczoły łojowe (glandulae sebaceae)

powstają z nabłonka mieszka włosowego jako wtórne
uwypuklenie pochewki zewnętrznej włosa (tzw. gruczoły
przywłośne).

Mogą

występować

także

w

okolicach

nieowłosionych: w miejscu przejścia skóry w błonę śluzową
(warga, brodawka sutkowa): gruczoły tarczkowe w powiece,
zewnętrzny przewód słuchowy, napletek, okolica odbytu, okolica
warg sromowych mniejszych.
Gruczoły łojowe otwierają się na powierzchni skóry. U zwierząt
gruczoły łojowe nie występują na strzykach, śluzawicy u bydła,
opuszkach palców u mięsożernych. Gruczoły łojowe znajdują się
w skórze właściwej. Otacza je torebka łącznotkankowa. Są to
gruczoły pęcherzykowe zbudowane z licznych pęcherzyków czyli
gronek wydzielniczych, które połączone są krótkim, szerokim
przewodem. Istnieją

gruczoły jednogronkowe i wielogronkowe

(glandulae sebaceae monoacinosae et polyacinosae)

. Pęcherzyki

wydzielnicze zbudowane są z kilku lub kilkunastu warstw
komórek i nie mają światła (poliptychijne).

Bezpośrednio na błonie podstawnej leżą małe komórki, które są
komórkami macierzystymi dla komórek wydzielniczych (widoczne
liczne mitozy). Z komórek tych powstają komórki aktywnie
syntetyzujące lipidy. Komórki takie stają się większe i przesuwają
się do środka pęcherzyka. W ich cytoplazmie znajdują się liczne
krople tłuszczu w postaci wakuoli zawierających cholesterol,
estry cholesterolu, fosfolipidy i trójglicerydy. Komórki znajdujące
się w centrum pęcherzyka ulegają degeneracji. Rozpadłe komórki
tworzą wydzielinę o dużej zawartości tłuszczu. Wydzielinę tę
nazywa się

łojem (sebum)

. Przekształcenie się całej komórki w

wydzielinę określa się mianem wydzielania holokrynowego
Wydzielanie łoju na zewnątrz odbywa się z udziałem skurczu
mięśni przywłośnych, a także pod wpływem ciśnienia
wywieranego przez powiększające się komórki pęcherzyka
wydzielniczego. Do wydzielania łoju przyczynia się także
ciśnienie mechaniczne sił działających na powierzchnię skóry na
skutek kontaktu z przedmiotami świata zewnętrznego. Łój
zawiera działanie bakteriostatyczne, a także ochrania naskórek
przez tworzenie na jego powierzchni warstewki hydrofobowej.

Gruczoł mlekowy (glandula mammaria s. lactifera s. mamma)

Zawiązuje się u obu płci w postaci parzystych listewek
mlekowych,

utworzonych

wskutek

zgrubienia

nabłonka

ektodermalnego na brzusznej części skóry. Od każdej listewki
wnikają do tkanki mezenchymalnej (zawiązek skóry właściwej i tk.
podskórnej) pasma komórek nabłonkowych, stanowiące materiał,
z którego powstaną elementy gruczołowe oraz przewody
wyprowadzające

wydzielinę.

W

tym

czasie

zapadnięte

początkowo zgrubienie ektodermy zmienia kształt (dzięki
wnikaniu do niego mezenchymy), staje się wypukłe tworząc
brodawkę sutka. Otaczająca ją skóra przekształca się w
zawierającą liczne komórki barwnikowe (melanocyty) otoczkę
brodawki sutka. Następnie pasma komórkowe tworzące zawiązki
przewodów mlekowych i ich rozgałęzień uzyskują światło. U
osobników męskich gruczoł mlekowy pozostaje w postaci
zredukowanej, u osobników żeńskich natomiast ulega rozwojowi,
który rozpoczyna się w okresie dojrzałości płciowej. Szczyt
rozwoju osiąga gruczoł mlekowy pod koniec ciąży, a następnie w
okresie laktacji, poczym ulega inwolucji. Zanik gruczołu polega na
przeroście tkanki łącznej i przekształceniu jej w tkankę
tłuszczową, w której znajdują się resztki tkanki gruczołowej.

Gruczoł mlekowy jest gruczołem pęcherzykowym lub cewkowo-
pęcherzykowym złożonym. Jest otoczony torebką łącznotkankową
z włókienkami kolagenowymi i sprężystymi, które łączą się z
powięzią podskórną, stanowiącą aparat podwieszający. Od torebki
odchodzą pasma tk. łącznej wiotkiej, dzielące gruczoł na płaty,
które z kolei składają się z płacików oddzielonych od siebie tk.
łączną międzypłacikową.

Płacik gruczołu mlekowego

jest zbudowany z odcinków

wydzielniczych w kształcie pęcherzyków. Między pęcherzykami
znajduje się tk. łączna wiotka z naczyniami krwionośnymi i
chłonnymi

oraz

włóknami

nerwowymi.

Tkanka

łączna

środpłacikowa zawiera małą ilość włókien kolagenowych, co
ułatwia rozrost gruczołu podczas laktacji. W tkance łącznej
śródpłacikowej spotyka się, oprócz fibroblastów, histiocyty,
komórki tuczne i granulocyty kwasochłonne. Pewne komórki w
pierwszych dniach laktacji przechodzą do światła pęcherzyków,
tworząc ciałka siary. Ściana pęcherzyków jest zbudowana z
nabłonka różnej wysokości, która jest zależna od stanu
funkcjonalnego gruczołu. Wśród przewodów wyprowadzających
wyróżnia się przewody śródpłacikowe, przewody mlekonośne,
zatoki mlekonośne oraz przewody strzykowe u przeżuwaczy i
klaczy) lub brodawkowe (u pozostałych gatunków zwierząt
domowych i człowieka).

W gruczole nieczynnym

pęcherzyki są małe, wysłane nabłonkiem

jednowarstwowym płaskim lub sześciennym. Z początkiem ciąży
dochodzi do powiększenia objętości gruczołu: nabłonek odcinków
wydzielniczych tworzy uwypuklenia, które jako pasma wnikają do
przegród łącznotkankowych. Pasma te uzyskują światło oraz
wytwarzają liczne pączki, przekształcające się w połowie ciąży w
pęcherzyki, których ściany są zbudowane z nabłonka
jednowarstwowego sześciennego. Równocześnie zmniejsza się
ilość tk. łącznej oraz zwiększa ilość naczyń krwionośnych, które
wytwarzają sieć kapilarów, oplatających odcinki wydzielnicze.
Wytwarzanie wydzieliny rozpoczyna się jeszcze przed porodem.
Stanowią ją kropelki tłuszczu, które wchodzą w skład siary.

Siara (collostrum)

jest gęstym płynem o żółtej barwie, w którym

znajdują się kropelki tłuszczu oraz komórki zawierające wtręty
tłuszczu (ciałka siary) lub ich fragmenty. Komórki te są
elementami histiocytarnymi, które przechodzą przez nabłonek ze
zrębu łącznotkankowego.

W okresie laktacji

nabłonek odcinków wydzielniczych przekształca

się w nabłonek cylindryczny. Między nabłonkiem a błoną
podstawną są komórki mioepitelialne, których skurcz przyczynia
się do opóźnienia pęcherzyków z wydzieliny.
Cytoplazma komórek gruczołowych zawiera dużą obfitość błon
RER, liczne mitochondria, dobrze rozwinięty aparat Golgiego oraz
dużą aktywność enzymów utleniających. Leżące wewnątrz
cytoplazmy wtręty tłuszczu przekształcają się w duże krople, które
przesuwają się ku powierzchni komórki wytwarzając kopułkowate
uwypuklenia. Z kolei część wierzchołkowa komórki wraz z
wydzieliną odrywa się od reszty komórki,

(wydzielanie

apokrynowe)

.

Oprócz tłuszczu komórki gruczołowe wydzielają

merokrynowo

:

białko, barwniki rozpuszczalne w tłuszczach (karotenoidy) oraz
cukry. Po opróżnieniu komórek z wydzieliny nabłonek odcinków
wydzielniczych spłaszcza się, po czym cykl wydzielniczy powtarza
się od nowa. Łącznie z procesem wydzielania niektóre komórki
gruczołowe ulegają zużyciu, złuszczają się i wchodzą w skład
wydzieliny. U starszych krów po okresie laktacji światło odcinków
wydzielniczych może być wypełnione masą koloidalną. Są to tzw.
ciała skrobiowate (corpora amylacea), które mogą być przepojone
związkami mineralnymi.

Od

pęcherzyków

wydzielniczych

odchodzą

przewody

wyprowadzające śródpłacikowe

(nabłonek jednowarstwowy

kostkowy), które łączą się w większe

przewody międzypłacikowe

(nabłonek jednowarstwowy cylindryczny).

Stąd wydzielina

wydostaje się do

przewodów mlekonośnych

(ductus lactiferi)

,

które wpadają do

zatok mlekonośnych (sinus lactiferi)

.

Z zatok wychodzą

przewody strzykowe

lub

brodawkowate

wyprowadzające wydzielinę na zewnątrz. Przewody te występują
u różnych gatunków w różnej liczbie i przebiegają w obrębie
strzyków (u krowy i klaczy) lub w obrębie brodawek sutkowych, u
pozostałych gatunków i u człowieka).
Każdy strzyk zawiera u krowy i owcy jeden przewód, u klaczy – 2.
U kota brodawka zawiera 1-7 , u psa 8-20, a u człowieka 15-24
przewody.
Przewody i zatoki mlekonośne są wysłane nabłonkiem
dwuwarstwowym

cylindrycznym,

który

w

przewodach

strzykowych i brodawkowych przechodzi w nabłonek
wielowarstwowy płaski.
Po zakończeniu laktacji gruczoł ulega inwolucji.

Liebich H.G.: Funktionelle Histologie. Schattauer Stuttgart – New York 1993

Gruczoł mlekowy jałówki i krowy w trakcie laktacji

Strzyk krowy i owcy

Liebich H.G.: Funktionelle Histologie. Schattauer Stuttgart – New York 1993

Strzyk jałówki

Brodawka sutkowa świni

L

ie

b

ic

h

H

.G

.:

F

u

n

k

ti

o

n

e

ll

e

H

is

to

lo

g

ie

.

S

ch

a

tt

a

u

e

r

S

tu

tt

g

ar

t

–

N

e

w

Y

o

rk

1

9

9

3