Nauki o człowieku

Wykład nr 9

Filogeneza człowieka, cz. 1

Rząd naczelnych (Primates)



rozbudowane zachowania społeczne



cztery grupy: małpiatki, małpy szerokonose
Nowego Świata, małpy wąskonose Starego
Świata, małpy człekokształtne



zamieszkują głównie tropiki



przystosowania do nadrzewnego trybu życia:
chwytne kończyny, często pazury zastąpione
paznokciami, rozwinięty wzrok, często osłabiony
węch



zwiększenie wielkości mózgu

Skąd się wzięły naczelne?



hipoteza nadrzewnego trybu życia (pocz.
XX wieku, Grafton Smith i Frederic Jones)



hipoteza wzrokowego drapieżnictwa (1972,
Matt Cartmill)



powrót do hipotezy nadrzewnego trybu
życia (1991, Robert Sussman)



liczne naczelne owadożerne posługują się
węchem i słuchem, zaś naczelne były
pierwotnie przystosowane do zbierania owoców

Naczelne



współczesne naczelne są zarówno

roślinożerne, jak i owadożerne, a w

pewnym stopniu także mięsożerne



najmniejsze potrzebują pokarmu

wysokokalorycznego, więc są owadożerne



większe owocożerne, największe (goryle)

mogą korzystać z pokarmu o najgorszej

jakości

Ewolucja naczelnych



rząd pojawił się na początku trzeciorzędu



około 50 mln lat temu nastąpiła radiacja
adaptacyjna



najwcześniejsze plezjadapidy



przed ok. 50 mln lat Omomyidae –
niewielkie, owocożerne, nocny tryb życia



uważane za przodków wyraków (czyli tarsjuszy)



małpy pojawiły się około 35 mln lat temu



małpy człekokształtne pojawiły się ok. 20
mln lat temu w Afryce

Omomyidae

Ewolucja

naczelnyc

h i klimat

Struktura społeczna

naczelnych



naczelne są zwierzętami

społecznymi, natomiast

ich behawior społeczny

jest bardzo zróżnicowany



grupy naczelnych liczą

od 2 (para) do nawet 200

osobników



u małp człekokształtnych
zdarza się monogamia,
poliginia jednosamcowa I
poliginia wielosamcowa

Organizacja społeczna:

korzyści i koszty



skuteczniejsza obrona przed drapieżnikami



łatwiej można znaleźć pożywienie i

skuteczniej je obronić



według hipotezy Richarda Wranghama o

systemie społecznym decyduje strategia

reprodukcyjna samic, dla których kluczowy

jest dostęp do pożywienia



dla samców najważniejszy jest dostęp do samic



samce u naczelnych najczęściej nie opiekują

się potomstwem

Organizacja społeczna:

korzyści i koszty



jeśli pożywienie występuje w niewielkich

skupieniach, samice żerują osobno ze swoim

potomstwem, ewentualnie, jeśli jest potrzebna

opieka samca, tworzą rodziny monogamiczne



jeśli pożywienia jest dużo, opłaca się utworzenie

grupy



społeczny tryb życia może spowodować

dymorfizm wielkości ciała, jeśli samce muszą

konkurować o samice (u gibbonów brak

dymorfizmu, u goryli samiec jest dwa razy

większy od samicy)

Pierwsze małpy



najwcześniejsza małpa w ogóle to
Algeripithecus minutus sprzed 50 mln lat



w oazie Fajum znaleziono szczątki 11
gatunków małp zaliczanych do
parapiteków i propliopiteków, ok. 37–31
mln lat temu



największy rodzaj propliopiteków to
Aegyptopithecus, do 6 kilogramów

Pierwsze małpy



w przeszłości małpy człekokształtne były

bardziej zróżnicowane niż zwierzokształtne



obecnie na 65 gatunków zwierzokształtnych

przypada 20 gatunków człekokształtnych, z

których większość to gibbony



parapiteki liściożerne i podobne jeszcze do

małpiatek



propliopiteki większe i owocożerne, ich

samce większe od samic

Parapithecus fraasi

Pierwsze małpy i małpy

człekokształtne

Małpy mioceńskie

Proconsul africanus



najstarsza małpa człekokształtna to Proconsul

africanus, ok. 22 mln lat temu



najpewniej człekokształtne pojawiły się w Afryce,

szybko zróżnicowały się i w rodzaju Proconsul liczne

gatunki



oziębienie klimatu w późnym miocenie

spowodowało ograniczenie ich liczebności i zasięgu,

jednocześnie wzrósł zasięg zwierzokształtnych



Proconsul był raczej owocożerny, nie posiadał

ogona, miał duży przeciwstawny kciuk, ale w

dużym stopniu przypominał małpy zwierzokształtne

Proconsul africanus, ok. 22 mln lat

temu

Małpy człekokształtne



w Azji Sivapithecus (Indie, 13–8 mln)



w Europie Dryopithecus, odnaleziony już w 1856 roku,

podobnie datowany



wiele innych gatunków, w tym Gigantopithecus, który

zamiesz-kiwał południowo-wschodnią Azję między 8.6 a 0.2

mln. lat



jego wzrost dochodził do 275 cm



Dryopithecus oraz nieliczne inne kopalne hominidy z tego

okresu mają bardziej współczesną budowę anatomiczną



Oreopithecus znaleziony we Włoszech miał już w większym

stopniu dwunożną lokomocję, krótki i szeroki tułów



spośród tych wszystkich licznych form tylko niektóre

przetrwały i dały początek współczesnym hominidom

Sivapithecus,

13–8 mln lat

temu

Dryopithecus

Gigantopithecus, 8.6–0.2 mln lat temu

Gigantopithecus

Człowiek i małpy człekokształtne

Człowiek i małpy człekokształtne

Genetyka i filogeneza człowieka



lata 60. XX w.: reakcje obronne białek krwi



Allan Wilson i Vincent Sarich: rozdzielenie człowieka i

małp człekokształtnych nastąpiło ok. 5 mln lat temu,

nie wcześniej niż 6 mln



wspólny przodek afrykańskich małp

człekokształtnych i człowieka nie jest znany z

zapisów kopalnych



niewiele jest szczątków datowanych na okres od 8

do 4.5 mln lat



rekonstrukcja na podstawie morfologii porównawczej



nieco mniejszy od szympansa, żył przede wszystkim

na drzewach i poruszał się głównie na nogach,

prognatyzm i grube szkliwo

Ewolucja człowieka: najważniejsze

przystosowania



chód dwunożny w postawie
wyprostowanej



zmniejszenie przednich zębów i
powiększenie trzonowców



wzrost wielkości mózgu prowadzący do
pojawienia się kultury

Chód dwunożny



szympansy nie potrafią wyprostować nóg w stawie

kolanowym



u ludzi stopy są umieszczone blisko osi ciała, dzięki

czemu środek ciężkości ciała nie przemieszcza się z

boku na bok, tylko z tyłu do przodu



dwunożność jest przystosowaniem do naziemnego

trybu życia



dwunożny chód jest mało wydajny przy szybkim

tempie, ale za to bardziej wydajny przy wolnym

tempie



zwolnione są przednie kończyny, które można

wykorzystać w większym stopniu, na przykład do

transportowania żywności

Najważniejsze przystosowania



według Petera Rodmana i Henry'ego McHenry

(1980) dwunożność powstała jako wynik zmiany

w rozmieszczeniu zasobów pokarmowych, które

wymusiły przyjęcie skuteczniejszego sposobu

lokomocji; ludzie zarówno chodząc, jak i biegnąc

są bardziej wydajni od szympansów (choć

wydajność biegu jest mniejsza niż wydajność

biegu czworonogów)



w porównaniu z małpami człekokształtnymi

człowiek ma bardziej łukowate szczęki i

zredukowane kły, trzonowce są większe i mają

niższe guzki, szkliwo jest grubsze