Nauki o człowieku

Wykład nr 13

Antropologia kulturowa cz. 2

Arkadiusz Sołtysiak

Organizacja społeczna

• formy organizacji społecznej stanowią

przystosowanie do środowiska

– z tego wynika współzależność z rodzajem

gospodarki

• podstawa organizacji społecznej człowieka:

rodzina nuklearna, monogamiczna

– możliwość poligamii, zwykle egzogamia,

sporadycznie endogamia

• podstawowa forma organizacji społecznej:

egalitarna grupa, kilka/kilkanaście rodzin,

najczęściej spokrewnionych, przywództwo

oparte na autorytecie

Struktura plemienna

• struktura plemienne pojawia się u

rolników i pasterzy

– plemię odwołuje się do wspólnego rzeczywistego lub

mitycznego przodka

– przykład Jakub–Izrael u Żydów, Lech w polskich

legendach

– przodkiem może być totem, zwierzę lub roślina
– istnieje formalne przywództwo, bez aparatu

przymusu

– brak stratyfikacji społecznej, wszyscy członkowie

społeczności zajmują się uprawą ziemi lub hodowlą;

wspólna obrona pól i pastwisk

– spory terytorialne prowadzą do pojawienia się etosu

wojownika i przywództwa wojennego; plemiona

mogę się skupiać w federacje

Wodzostwo

• forma przejściowa od plemienia do

wczesnego państwa

• utrwalona władza przywódcy wojennego,

który dysponuje aparatem przymusu

• przykłady: Celtowie przed podbojem

rzymskim, Germanie w IV/V wieku

• wódz dystrybuuje nadwyżki, buduje na

tym swój osobisty prestiż

• wokół wodza elita, najczęściej złożona z

jego krewniaków

Organizacja

wczesnopaństwowa

• związek z intensyfikacją rolnictwa

– irygacja i organizacja pracy na roli wymaga

współdziałania i centralizacji

• daleko posunięta stratyfikacja

– ośrodek władzy koordynuje działania

wyspecjalizowanych grup społecznych

– pokrewieństwo odgrywa mniejszą rolę w

formowaniu się elit władzy

– traci znaczenie redystrybucja dóbr jako sposób

uzyskiwania prestiżu

– państwa pełnią coraz bardziej skomplikowane

funkcje

– coraz więcej mechanizmów kontroli komplikującej

się organizacji społecznej

• obrona granic i porządku wewnętrznego
• redystrybucja zasobów i kontrola demograficzna

Organizacja

wczesnopaństwowa

• różne hipotezy dotyczące przejścia od

organizacji wodzowskiej do

wczesnopaństwowej

– państwo powstaje, żeby można było

utrzymać zaawansowaną sieć irygacyjną

– potwierdzona w Mezopotamii, ale nie we

wczesnośredniowiecznej Europie

– państwo powstaje, gdzie zróżnicowane

ekologicznie terytorium wymusza

redystrybucję dóbr

– możliwość kontroli ponadregionalnych

szlaków handlowych

• żadna nie ma charakteru uniwersalnego

Hipoteza Roberta Carneiro

• konflikty między sąsiednimi wioskami prowadzą do

koncentracji władzy w mikroregionie

• konflikty regionalne prowadzą do zjednoczenia

większego terytorium

• wzrost organizacji powoduje wzrost liczby ludności
• podboje i wymuszanie trybutów prowadzi do

intensyfikacji rolnictwa

• intensyfikacja rolnictwa umożliwia wzrost

liczebności populacji

• pojawia się wyspecjalizowana grupa wojowników
• uniwersalność hipotezy można podważyć, na

przykład formowanie się państwowości polskiej –

tam przejście o charakterze jednorazowym

Organizacja

wczesnopaństwowa

• schemat formowania się wczesnych państw podobny

w różnych systemach kulturach

– wykazał to Julian Steward w połowie XX wieku

• warunek podstawowy to istnienie zintensyfikowanej

gospodarki wytwórczej

• gospodarka wymaga koordynacji i stratyfikacji

społecznej

• koordynacja zakłada istnienie przywódcy

posiadającego rzeczywistą możliwość realizowania

swoich zamierzeń

• specjalizacja prowadzi do rozwoju rzemiosła; produkcja

towarów luksusowych, będących atrybutem władzy

– rosnący prestiż przywódców jest sankcjonowany religijnie,

pojawienie się teokracji

• konkurencja między państwami prowadzi do

zwiększania się siły militarnej

Pierwsze państwa

• pierwsze państwa pojawiły się w

Mezopotamii ok. 3500–3000 p.n.e.

– nieco później w Egipcie, wyraźny związek z

irygacją

– w dolinie Indusu organizacja wczesnopaństwowa

ok. 2500 p.n.e.

– w Chinach pierwsze państwa ok. 1500 p.n.e.
– w Mezoameryce i w środkowych Andach w okolicy

przełomu er

– zawsze pojawienie się wczesnych państw

skorelowane z intensyfikacją rolnictwa

• inny charakter mogło mieć formowanie

się późniejszych państw

– na przykład wczesnośredniowieczna Europa

System światowy

• w okresie nowożytnym wzrost

zależności między państwami

doprowadził do uformowania się

systemu światowego i nowoczesnej

państwowości

– proces rozpoczął się od odkrycia Ameryki

i akcji kolonizacyjnej

– europejski system kulturowy zaczął

ekspandować na cały świat, wchłaniając

elementy innych systemów kulturowych

System światowy

• na takich podstawach narodził się

kapitalizm i gospodarka światowa

• państwa dominujące, dysponujące najbardziej

rozwiniętą technologią i największym stopniem

akumulacji kapitału

• peryferia, dostarczające surowców i żywności w

zamian za produkty wysokoprzetworzone

• półperyferia – zindustrializowane i dysponujące

technologią, bez przewagi ekonomicznej

– na początku procesu formowania się

systemu światowego państwami

centralnymi były północne Włochy i

Hiszpania, później Holandia i Anglia, w XIX

wieku dołączyły do nich Stany Zjednoczone

Potrzeby psychiczne

• wyróżnienie potrzeb psychicznych jest

trudniejsze, niż wyróżnienie potrzeb

materialnych

– w tradycyjnej nomenklaturze używa się

terminu kultura duchowa

– potrzeba poczucia bezpieczeństwa:

sensowności własnego życia oraz ogólnego

i szczegółowego poznania świata

• potrzebę poczucia sensowności i ogólnego

poznania świata zaspokaja religia i filozofia:

religia odróżnia się od filozofii tym, że pełni

funkcję regulatora zachowań społecznych

• potrzebę szczegółowego poznania świata

zaspokaja nauka

Geneza religii

• religia najczęściej definiowana jako wiara

w nadnaturalne moce

• według Edwarda Tylora religia pojawia się,

kiedy ludzie usiłują zrozumieć nazwiska,

których nie potrafią wytłumaczyć

racjonalnie: wizje senne i transowe

• w takim wypadku poczucie

bezpieczeństwa zapewnia wiara w

istnienie niewidzialnej siły życiowej

obecnej w człowieku i jego otoczeniu –

animizm

Geneza religii

• pod koniec XIX wieku ewolucjonizm:

rozwój religii zdeterminowany i przebiega

od formy pierwotnej do współczesnych

religii uniwersalistycznych

– kontrowersje dotyczące pierwotnej formy

religii, której doszukiwano się w religiach

współczesnych ludów zbieracko-łowieckich

• manizm (kult przodków w Azji południowo-

wschodniej)

• totemizm (odwołanie do mitycznych przodków w

Australii)

• fetyszyzm (kult uświęconych przedmiotów w

Afryce)

• pramonoteizm (postać bóstwa najwyższego w

różnych kulturach)

Religia

• zachowania ludzkie związane z religią:

– magia: używanie środków technicznych w

celu kontrolowania sił nadprzyrodzonych

– ryty przejścia: inicjowanie członków

społeczności do nowej roli społecznej

– święta kalendarzowe: powiązanie człowieka

i jego działań z rytmami przyrody

• religia jest w najbardziej ogólny sposób

skorelowana ze sposobem gospodaro-

wania i formą organizacji społecznej

– religie jednak rozwijają się w specyficznych

środowiskach i mają wiele cech

niepowtarzalnych

Ewolucja religii

• szamanizm pierwotny, grupy łowców-

zbieraczy, może już w paleolicie środkowym

– postać szamana, który wpada w trans i kontaktuje

się z zaświatami

• w społecznościach rolniczych kapłani

komunikują się z siłami nadprzyrodzonymi za

pomocą modlitw i aktów rytualnych

– skojarzenie czynności związanych z uprawą ziemi i

świąt kalendarzowych

– w społecznościach wczesnopaństwowych

teokracja: dobrym przykładem jest starożytna

Mezopotamia, gdzie kapłani zajmują się

administrowaniem, koordynowaniem pracy i

redystrybucją dóbr

– siły nadprzyrodzone przedstawiane jako bogowie,

świat bogów to odwzorowanie świata ludzi

Ewolucja religii

• henoteizm – uznanie jednego z bogów

za szczególnie godnego czci

– na terenie Palestyny henoteizm przerodził

się w monoteizm

– jeden nieśmiertelny bóg-stwórca

postawiony w opozycji do świata

• na podłożu monoteizmu żydowskiego

powstały religie uniwersalistyczne,

chrześcijaństwo i islam – wynik

kontaktów międzykulturowych

• w Indiach na podłożu hinduizmu

pojawił się odrzucający świat buddyzm

Ewolucja religii

• filozofia – system indywidualnego

zaspokajania potrzeb psychicznych –

pojawił się w Grecji w VII/VI wieku p.n.e.;

włączony do religii uniwersalistycznych

• współcześnie odchodzenie od

tradycyjnych religii, której funkcja

regulacyjna została przejęta przez

mechanizmy ekonomiczne

– idea wolnego rynku i podejście konsumenckie

widoczne w nowych ruchach religijnych;

zaspokajanie potrzeb przez indywidualny

dobór idei

Nauka

• nauka zaspokaja potrzebę szczegółowego

poznania świata

– rzeczywistość jest różnorodna i składa się z

wielu zjawisk, więc również nauka przejawia

duże zróżnicowanie i składa się z wielu

dziedzin

– rozwój nauki to proces dopasowywania teorii

do danych obserwacyjnych w taki sposób,

aby teorie były z nimi co najmniej

niesprzeczne

• proces o charakterze przystosowawczym,

zaspokaja ciekawość świata

Nauka

• w teorii nauki funkcjonuje wiele modeli
• najbardziej znany falsyfikacjonizm Karla

Poppera: teorie naukowe nigdy nie

zostają uznane za prawdziwe, akceptuje

się je wtedy, gdy w żaden sposób nie

można ich obalić (czyli sfalsyfikować).

• pogląd Paula Feyerabenda: wszystkie

metody są dozwolone, jeśli naukowcy

zachowują otwartość umysłu i gotowi są

przyznawać się do własnych błędów

Nauka

• w różnych dziedzinach nauki stosowane

są różne metodologie i różne kryteria

zgodności z rzeczywistością

– odróżnia się od siebie nauki empiryczne

(przyrodnicze) od społecznych i

humanistycznych

– w pierwszych formułowanie ogólnych praw

na podstawie eksperymentów

– w drugich opisowość i wyjaśnianie

szczególnych zjawisk poprzez krytykę źródeł

Prawidłowości w rozwoju

kultury

• kierunek ewolucji kultury nie jest

zdeterminowany i nie zawsze na początku są

łowcy i zbieracze, którzy stają się rolnikami,

a rolnicy przemysłowcami

• właściwsze od kryterium historycznego jest

kryterium ekologiczne

– na początku, kiedy pojawił się potencjał

kulturotwórczy, wszyscy ludzie byli myśliwymi-

zbieraczami żyjącymi w pierwotnych grupach

– jeśli w specyficznym środowisku pojawiała się

szansa przejścia na inny, bardziej wydajny

sposób gospodarowania i ludzie mieli

odpowiednie wyposażenie kulturowe, żeby z tej

szansy skorzystać, korzystali z niej

Prawidłowości w rozwoju

kultury

– szansą tą w wielu miejscach było przejście na

gospodarkę wytwórczą

– nowe wzorce są do siebie podobne pod tym względem,

że stanowią odpowiedź na takie same potrzeby

związane z uprawą ziemi i hodowlą zwierząt

– różnią się od siebie, co wynika z odmienności

dotychczasowego rozwoju społeczeństw zmieniających

sposób gospodarowania

• Współcześnie wciąż istnieją grupy łowców-zbieraczy

zasiedlających środowiska, w których niemożliwe

jest przejście na gospodarkę wytwórczą

– nie znaczy to, że stoją oni na niższym poziomie rozwoju

w sensie historycznym

• są oni równie dobrze kulturowo przystosowani do

swojego środowiska, jak my do naszego – tyle tylko, że

środowiska różnią się i wymagają różnych przystosowań