Nauki o człowieku

Wykład nr 13

Antropologia kulturowa cz. 2

Arkadiusz Sołtysiak

 

 

Organizacja społeczna

• formy organizacji społecznej stanowią 

przystosowanie do środowiska

– z tego wynika współzależność z rodzajem 

gospodarki

• podstawa organizacji społecznej człowieka: 

rodzina nuklearna, monogamiczna

– możliwość poligamii, zwykle egzogamia, 

sporadycznie endogamia

• podstawowa forma organizacji społecznej: 

egalitarna grupa, kilka/kilkanaście rodzin, 

najczęściej spokrewnionych, przywództwo 

oparte na autorytecie

 

 

Struktura plemienna

• struktura plemienne pojawia się u 

rolników i pasterzy

– plemię odwołuje się do wspólnego rzeczywistego lub 

mitycznego przodka

– przykład Jakub–Izrael u Żydów, Lech w polskich 

legendach

– przodkiem może być totem, zwierzę lub roślina
– istnieje formalne przywództwo, bez aparatu 

przymusu

– brak stratyfikacji społecznej, wszyscy członkowie 

społeczności zajmują się uprawą ziemi lub hodowlą; 

wspólna obrona pól i pastwisk

– spory terytorialne prowadzą do pojawienia się etosu 

wojownika i przywództwa wojennego; plemiona 

mogę się skupiać w federacje

 

 

Wodzostwo

• forma przejściowa od plemienia do 

wczesnego państwa

• utrwalona władza przywódcy wojennego, 

który dysponuje aparatem przymusu

• przykłady: Celtowie przed podbojem 

rzymskim, Germanie w IV/V wieku

• wódz dystrybuuje nadwyżki, buduje na 

tym swój osobisty prestiż

• wokół wodza elita, najczęściej złożona z 

jego krewniaków

 

 

Organizacja 

wczesnopaństwowa

• związek z intensyfikacją rolnictwa

– irygacja i organizacja pracy na roli wymaga 

współdziałania i centralizacji

• daleko posunięta stratyfikacja

– ośrodek władzy koordynuje działania 

wyspecjalizowanych grup społecznych

– pokrewieństwo odgrywa mniejszą rolę w 

formowaniu się elit władzy

– traci znaczenie redystrybucja dóbr jako sposób 

uzyskiwania prestiżu

– państwa pełnią coraz bardziej skomplikowane 

funkcje

– coraz więcej mechanizmów kontroli komplikującej 

się organizacji społecznej

• obrona granic i porządku wewnętrznego
• redystrybucja zasobów i kontrola demograficzna

 

 

Organizacja 

wczesnopaństwowa

• różne hipotezy dotyczące przejścia od 

organizacji wodzowskiej do 

wczesnopaństwowej

– państwo powstaje, żeby można było 

utrzymać zaawansowaną sieć irygacyjną

– potwierdzona w Mezopotamii, ale nie we 

wczesnośredniowiecznej Europie

– państwo powstaje, gdzie zróżnicowane 

ekologicznie terytorium wymusza 

redystrybucję dóbr

– możliwość kontroli ponadregionalnych 

szlaków handlowych

• żadna nie ma charakteru uniwersalnego

 

 

Hipoteza Roberta Carneiro

• konflikty między sąsiednimi wioskami prowadzą do 

koncentracji władzy w mikroregionie

• konflikty regionalne prowadzą do zjednoczenia 

większego terytorium

• wzrost organizacji powoduje wzrost liczby ludności
• podboje i wymuszanie trybutów prowadzi do 

intensyfikacji rolnictwa

• intensyfikacja rolnictwa umożliwia wzrost 

liczebności populacji

• pojawia się wyspecjalizowana grupa wojowników
• uniwersalność hipotezy można podważyć, na  

przykład formowanie się państwowości polskiej – 

tam przejście o charakterze jednorazowym

 

 

Organizacja 

wczesnopaństwowa

• schemat formowania się wczesnych państw podobny 

w różnych systemach kulturach

– wykazał to Julian Steward w połowie XX wieku

• warunek podstawowy to istnienie zintensyfikowanej 

gospodarki wytwórczej

• gospodarka wymaga koordynacji i stratyfikacji 

społecznej

• koordynacja zakłada istnienie przywódcy 

posiadającego rzeczywistą możliwość realizowania 

swoich zamierzeń

• specjalizacja prowadzi do rozwoju rzemiosła; produkcja 

towarów luksusowych, będących atrybutem władzy

– rosnący prestiż przywódców jest sankcjonowany religijnie, 

pojawienie się teokracji

• konkurencja między państwami prowadzi do 

zwiększania się siły militarnej

 

 

Pierwsze państwa

• pierwsze państwa pojawiły się w 

Mezopotamii ok. 3500–3000 p.n.e.

– nieco później w Egipcie, wyraźny związek z 

irygacją

– w dolinie Indusu organizacja wczesnopaństwowa 

ok. 2500 p.n.e.

– w Chinach pierwsze państwa ok. 1500 p.n.e.
– w Mezoameryce i w środkowych Andach w okolicy 

przełomu er

– zawsze pojawienie się wczesnych państw 

skorelowane z intensyfikacją rolnictwa

• inny charakter mogło mieć formowanie 

się późniejszych państw

– na przykład wczesnośredniowieczna Europa

 

 

System światowy

• w okresie nowożytnym wzrost 

zależności między państwami 

doprowadził do uformowania się 

systemu światowego i nowoczesnej 

państwowości

– proces rozpoczął się od odkrycia Ameryki 

i akcji kolonizacyjnej

– europejski system kulturowy zaczął 

ekspandować na cały świat, wchłaniając 

elementy innych systemów kulturowych

 

 

System światowy

• na takich podstawach narodził się 

kapitalizm i gospodarka światowa

• państwa dominujące, dysponujące najbardziej 

rozwiniętą technologią i największym stopniem 

akumulacji kapitału

• peryferia, dostarczające surowców i żywności w 

zamian za produkty wysokoprzetworzone

• półperyferia – zindustrializowane i dysponujące 

technologią, bez przewagi ekonomicznej

– na początku procesu formowania się 

systemu światowego państwami 

centralnymi były północne Włochy i 

Hiszpania, później Holandia i Anglia, w XIX 

wieku dołączyły do nich Stany Zjednoczone

 

 

Potrzeby psychiczne

• wyróżnienie potrzeb psychicznych jest 

trudniejsze, niż wyróżnienie potrzeb 

materialnych

– w tradycyjnej nomenklaturze używa się 

terminu kultura duchowa

– potrzeba poczucia bezpieczeństwa: 

sensowności własnego życia oraz ogólnego 

i szczegółowego poznania świata

• potrzebę poczucia sensowności i ogólnego 

poznania świata zaspokaja religia i filozofia: 

religia odróżnia się od filozofii tym, że pełni 

funkcję regulatora zachowań społecznych

• potrzebę szczegółowego poznania świata 

zaspokaja nauka

 

 

Geneza religii

• religia najczęściej definiowana jako wiara 

w nadnaturalne moce

• według Edwarda Tylora religia pojawia się, 

kiedy ludzie usiłują zrozumieć nazwiska, 

których nie potrafią wytłumaczyć 

racjonalnie: wizje senne i transowe

• w takim wypadku poczucie 

bezpieczeństwa zapewnia wiara w 

istnienie niewidzialnej siły życiowej 

obecnej w człowieku i jego otoczeniu – 

animizm

 

 

Geneza religii

• pod koniec XIX wieku ewolucjonizm: 

rozwój religii zdeterminowany i przebiega 

od formy pierwotnej do współczesnych 

religii uniwersalistycznych

– kontrowersje dotyczące pierwotnej formy 

religii, której doszukiwano się w religiach 

współczesnych ludów zbieracko-łowieckich

• manizm (kult przodków w Azji południowo-

wschodniej)

• totemizm (odwołanie do mitycznych przodków w 

Australii)

• fetyszyzm (kult uświęconych przedmiotów w 

Afryce)

• pramonoteizm (postać bóstwa najwyższego w 

różnych kulturach)

 

 

Religia

• zachowania ludzkie związane z religią:

– magia: używanie środków technicznych w 

celu kontrolowania sił nadprzyrodzonych

– ryty przejścia: inicjowanie członków 

społeczności do nowej roli społecznej

– święta kalendarzowe: powiązanie człowieka 

i jego działań z rytmami przyrody

• religia jest w najbardziej ogólny sposób 

skorelowana ze sposobem gospodaro-

wania i formą organizacji społecznej

– religie jednak rozwijają się w specyficznych 

środowiskach i mają wiele cech 

niepowtarzalnych

 

 

Ewolucja religii

• szamanizm pierwotny, grupy łowców-

zbieraczy, może już w paleolicie środkowym

– postać szamana, który wpada w trans i kontaktuje 

się z zaświatami

• w społecznościach rolniczych kapłani 

komunikują się z siłami nadprzyrodzonymi za 

pomocą modlitw i aktów rytualnych

– skojarzenie czynności związanych z uprawą ziemi i 

świąt kalendarzowych

– w społecznościach wczesnopaństwowych 

teokracja: dobrym przykładem jest starożytna 

Mezopotamia, gdzie kapłani zajmują się 

administrowaniem, koordynowaniem pracy i 

redystrybucją dóbr

– siły nadprzyrodzone przedstawiane jako bogowie, 

świat bogów to odwzorowanie świata ludzi

 

 

Ewolucja religii

• henoteizm – uznanie jednego z bogów 

za szczególnie godnego czci

– na terenie Palestyny henoteizm przerodził 

się w monoteizm

– jeden nieśmiertelny bóg-stwórca 

postawiony w opozycji do świata

• na podłożu monoteizmu żydowskiego 

powstały religie uniwersalistyczne, 

chrześcijaństwo i islam – wynik 

kontaktów międzykulturowych

• w Indiach na podłożu hinduizmu 

pojawił się odrzucający świat buddyzm

 

 

Ewolucja religii

• filozofia – system indywidualnego 

zaspokajania potrzeb psychicznych – 

pojawił się w Grecji w VII/VI wieku p.n.e.; 

włączony do religii uniwersalistycznych

• współcześnie odchodzenie od 

tradycyjnych religii, której funkcja 

regulacyjna została przejęta przez 

mechanizmy ekonomiczne

– idea wolnego rynku i podejście konsumenckie 

widoczne w nowych ruchach religijnych; 

zaspokajanie potrzeb przez indywidualny 

dobór idei

 

 

Nauka

• nauka zaspokaja potrzebę szczegółowego 

poznania świata

– rzeczywistość jest różnorodna i składa się z 

wielu zjawisk, więc również nauka przejawia 

duże zróżnicowanie i składa się z wielu 

dziedzin

– rozwój nauki to proces dopasowywania teorii 

do danych obserwacyjnych w taki sposób, 

aby teorie były z nimi co najmniej 

niesprzeczne

• proces o charakterze przystosowawczym, 

zaspokaja ciekawość świata

 

 

Nauka

• w teorii nauki funkcjonuje wiele modeli
• najbardziej znany falsyfikacjonizm Karla 

Poppera: teorie naukowe nigdy nie 

zostają uznane za prawdziwe, akceptuje 

się je wtedy, gdy w żaden sposób nie 

można ich obalić (czyli sfalsyfikować).

• pogląd Paula Feyerabenda: wszystkie 

metody są dozwolone, jeśli naukowcy 

zachowują otwartość umysłu i gotowi są 

przyznawać się do własnych błędów

 

 

Nauka

• w różnych dziedzinach nauki stosowane 

są różne metodologie i różne kryteria 

zgodności z rzeczywistością

– odróżnia się od siebie nauki empiryczne 

(przyrodnicze) od społecznych i 

humanistycznych

– w pierwszych formułowanie ogólnych praw 

na podstawie eksperymentów

– w drugich opisowość i wyjaśnianie 

szczególnych zjawisk poprzez krytykę źródeł

 

 

Prawidłowości w rozwoju 

kultury

• kierunek ewolucji kultury nie jest 

zdeterminowany i nie zawsze na początku są 

łowcy i zbieracze, którzy stają się rolnikami, 

a rolnicy przemysłowcami

• właściwsze od kryterium historycznego jest 

kryterium ekologiczne

– na początku, kiedy pojawił się potencjał 

kulturotwórczy, wszyscy ludzie byli myśliwymi-

zbieraczami żyjącymi w pierwotnych grupach

– jeśli w specyficznym środowisku pojawiała się 

szansa przejścia na inny, bardziej wydajny 

sposób gospodarowania i ludzie mieli 

odpowiednie wyposażenie kulturowe, żeby z tej 

szansy skorzystać, korzystali z niej

 

 

Prawidłowości w rozwoju 

kultury

– szansą tą w wielu miejscach było przejście na 

gospodarkę wytwórczą

– nowe wzorce są do siebie podobne pod tym względem, 

że stanowią odpowiedź na takie same potrzeby 

związane z uprawą ziemi i hodowlą zwierząt

– różnią się od siebie, co wynika z odmienności 

dotychczasowego rozwoju społeczeństw zmieniających 

sposób gospodarowania

• Współcześnie wciąż istnieją grupy łowców-zbieraczy 

zasiedlających środowiska, w których niemożliwe 

jest przejście na gospodarkę wytwórczą

– nie znaczy to, że stoją oni na niższym poziomie rozwoju 

w sensie historycznym

• są oni równie dobrze kulturowo przystosowani do 

swojego środowiska, jak my do naszego – tyle tylko, że 

środowiska różnią się i wymagają różnych przystosowań