CYWILIZACYJNE

CYWILIZACYJNE

ZRÓŻNICOWANIA

ZRÓŻNICOWANIA

LUDZKOŚCI

LUDZKOŚCI

wg Feliksa Konecznego

wg Feliksa Konecznego

1. CYWILIZACJA, ROZWÓJ POJĘCIA,

1. CYWILIZACJA, ROZWÓJ POJĘCIA,

PRÓBA ZDEFINIOWANIA

PRÓBA ZDEFINIOWANIA

CYWILIZACJA (franc. civilisation),

stopień rozwoju społeczeństwa osiągnięty

na określonym etapie w zakresie środków

zdolności produkcyjnych oraz instytucji

społecznych, czyli kultury materialnej, w

przeciwstawieniu do kultury duchowej.

Treść pojęcia cywilizacja wyrażano do

połowy XVIII w. takimi terminami, jak:

polityka, kurtuazja, moralność, etyka, a

nawet kultura.

1.1. Rozwój pojęcia

1.1. Rozwój pojęcia

•

Termin cywilizacja wywodzi się z języka

łacińskiego od słowa civilitas oznaczającego

zespół cech właściwych obywatelowi

państwa rzymskiego, czyli wyrażającego

treści zorganizowanego społeczeństwa

(civitas) i obywatela (civil) zajmującego się

sprawami publicznymi (civilis).

•

W tym sensie zastosował go Dante Alighieri

nazywając uznaną civilitas wspólnotę

ogólnoludzką wyrastającą ponad jednostki,

grupy społeczne i narody.

Cywilizacja (

Cywilizacja (

civilitas

civilitas

) to:

) to:

•

Obywatel (civil), żyjący w
zorganizowanym społeczeństwie
(civitas) i zajmujących się nie tylko
swoimi, ale także i publicznymi
prawami (civilis).

Civilitas = civil, żyjący w civitas i

zajmujący się civilis.

•

W znaczeniu współczesnym pojęcie

cywilizacja rozpowszechniło się w 2

połowie XVIII w. wśród pisarzy okresu

oświecenia we Francji, początkowo w

formie przymiotnikowej (civilise) dla

określenia ludu czy narodu pielęgnującego

dobre i gładkie obyczaje, posiadającego i

stosującego prawo.

•

W tej formie został wprowadzony do języka

polskiego (w Słowniku języka polskiego

S.B. Lindego występuje jako przymiotnik).

•

Pojęciem cywilizacja wyrażano początkowo

oceny wartościujące przy określeniu

porządku społecznego przeciwstawianego

bezprawiu i chaosowi znamionującemu tzw.

ludy barbarzyńskie (dzikie), gdyż

posługiwano się nim dla rozróżnienia ludów

na cywilizowane i niecywilizowane. Później

odnoszono je do ogólnego postępu

ludzkiego. W takim znaczeniu posługiwał się

nim S. Staszic, obejmując terminem

„cywilizacja” znajomość pisma, rozwój

miast, organizacji elit i wyodrębnienie się

specjalności zawodowych. Tak rozumiana

„cywilizacja” nie uwzględnia tzw. kultur

pierwotnych i społeczeństw plemiennych.

•

Wg W. Humboldta (1767-1835) „cywilizacja”

oznacza wszystko, co ma ułatwić ludziom wspólne

życie, czyli środki techniczne i urządzenia

materialne, obyczaje i prawo, dzięki którym

możliwe jest zharmonizowanie współżycia

ludzkiego i uczynienie go łatwym i przyjemnym, a

zatem wysoko cywilizowanym. Przez dłuższy okres

czasu terminu „cywilizacja” i kultura używano

zamiennie na określenie całokształtu materialnego i

duchowego dorobku społeczeństwa, wytworzonego

w ciągu dziejów i przekazywanego z pokolenia na

pokolenie. E.B. Tylor (1832-1917) stosując je w

znaczeniu etnograficznym obejmuje nimi cały

kompleks życia społecznego: wiedzę, wierzenia,

sztukę, moralność, prawa, obyczaje i inne zdolności

oraz formy zachowań ludzkich ukształtowane przez

człowieka w życiu społecznym.

•

Na następnym etapie rozwoju pojęcia

„cywilizacja” większość autorów zaliczała do

kultury literaturę, sztukę, ideologię, religię, a

terminem „cywilizacja” określała wytwory

życia społecznego, które mają służyć kontroli

człowieka nad naturą i warunkami jego

życia, np. technikę, organizację społeczną

czy całą udoskonaloną rzeczywistość

materialną.

•

W takim kontekście kultura obejmowałaby

wysiłki zmierzające do doskonalenia się

człowieka, a cywilizacja działania społeczne

zmierzające do zmiany i ukształtowania

świata oraz urzeczywistniania się człowieka

w jego dziełach.

•

Relacje między kulturą a cywilizacją

od negatywnej strony ujął O. Spengler

(1880-1936). Według niego kultura jest

dynamicznym życiem społeczeństwa.

Gdy kultura urzeczywistni się jako całość

wewnętrznych możliwości, wówczas

kostnieje, bywa bezsilna i umiera. W ten

sposób kultura staje się cywilizacją A.

J. Toynbee (ur. 1889) natomiast

podkreślał, że nowe cywilizacje rodzą się

w środowiskach, w których istnieją

szczególne trudności (wyzwania), gdyż

potężniejszy bodziec wyzwala większą

siłę i wolę podporządkowania sobie

natury.

1.2. Etapy rozwoju

1.2. Etapy rozwoju

•

Proces rozwojowy cywilizacji, którego

zarodki istnieją już u ludów prymitywnych,

dokonuje się od form najprostszych do

najbardziej skomplikowanych.

Uzależniony jest on od warunków

zewnętrznych (klimat, układ terenu,

bogactwa naturalne) oraz wewnętrznych

(naturalne dążności człowieka do

ułatwienia sobie życia, zdolność

opanowywania przyrody i

podporządkowywania sobie świata).

•

W oparciu o korzystanie przez

człowieka prehistorycznego i

prymitywnego z określonych

surowców i umiejętność ich

przetwarzania cywilizację

pierwotną podzielono na 4 epoki:

•

kamienia łupanego,

•

kamienia ciosanego,

•

brązu,

•

żelaza.

•

Natomiast uwzględniając czynnik

ekonomiczny w przekształcaniu

społeczeństw wyodrębniono 3 okresy

rozwojowe:

•

myślistwa,

•

pasterstwa,

•

rolnictwa.

•

Przyjęto, że człowiek staje się cywilizowany

po przejściu z życia nomadycznego do

osiadłego, a także iż rozwój ten nie

dokonuje się u wszystkich wg jednolitych

wzorów i w tym samym czasie, ale

uzależniony jest od właściwości

poszczególnych ludów i geografii

środowiska.

1.3. Chronologia etapów

1.3. Chronologia etapów

rozwoju cywilizacyjnego

rozwoju cywilizacyjnego

•

okres początkowy – zwany okresem

dzikości i pierwotnego barbarzyństwa –

obejmuje czas od pojawienia się człowieka

na ziemi do ok. 3.000 lat przed Chr.,

•

okres wczesny – tj. ukształtowanie się

cywilizacji sumeryjskiej, egipskiej, hinduskiej

i chińskiej – ok. 3.000 – 1.000 przed Chr.,

•

okres klasyczny – w którym wypracowano

podstawowe wzory i zasady w polityce,

sztuce, filozofii i religii – ok. 500 przed Chr. –

500 po Chr.,

•

epoka odkryć i wynalazków – rozwinęła

się cywilizacja łacińska, wyznaczająca

hierarchię wartości, oraz epoka wędrówki

ludów, podboje polityczne i odkrycia

geograficzne – ok. 500 – 1.500 po Chr.,

•

epoka rozkwitu – w której życie i

zachowania ludzkie, na skutek

niespotykanego rozwoju wiedzy,

wynalazków i reform społeczno-

politycznych zostały zrewolucjonizowane –

ok. 1.500 – 1.900 po Chr.,

•

epoka kryzysu – podsycanego niezgodą,

przeciwnościami i konfliktami, niszczącymi

bogate wzory życia społecznego człowieka

– rozpoczęła się wraz z XX w.

2. Cywilizacja w ujęciu F.

2. Cywilizacja w ujęciu F.

Konecznego

Konecznego

•

Feliks Koneczny

urodził się w Krakowie
1 listopada 1862 roku;
zmarł 10 lutego 1949 r.
w swym mieście

rodzinnym.

•

Profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego

w Krakowie oraz Stefana Batorego w

Wilnie; wybitny polski historyk i

historiozof. Uznawany za jednego z

najwybitniejszych badaczy cywilizacji

obok Arnolda Toynbee’go, Antona

Hilckmana, Jana Vico, Francis’a

Fukuyamy, Oswalda Spenglera,

Samuela Huntingtona, Plinia Correa

de Oliveiry, Erazma Majewskiego,

Jana Karola Kochanowskiego,

Napoleona Cybulskiego, Floriana

Znanieckiego, Bogumiła

Jasinowskiego i innych naukowców.

•

Koneczny jest autorem nauki o

cywilizacjach opartej na rzetelnych

badaniach źródłowych i indukcyjnej

metodzie uogólniania faktów

historycznych. Swoją koncepcję

cywilizacyjną oparł na realistycznej wizji

człowieka, przeciwstawiając się

materializmowi, scjentyzmowi oraz

skrajnemu spirytualizmowi.

•

Przez Antona Hilckmana profesor Koneczny

został uznany za jednego z większych

geniuszów rodu ludzkiego i za

najwybitniejszego historiozofa.

•

Autor m.in. takich książek jak „Dzieje

Śląska”, „Dzieje Polski za Piastów”,

„Dzieje Polski za Jagiellonów”,

„Geografia historyczna”, „Dzieje Polski”,

„Polskie logos a ethos”, „Roztrząsanie o

znaczeniu i celu Polski”, „O wielości

cywilizacji”, „Cywilizacja bizantyńska”,

„Cywilizacja żydowska”, „Zasady prawa

w cywilizacji łacińskiej”, „Państwo w

cywilizacji łacińskiej”, „Prawa dziejowe”,

„Rozwój moralności” oraz wielu innych.

Definicja cywilizacji wg F.

Definicja cywilizacji wg F.

Konecznego

Konecznego

Cywilizacja - to metoda ustroju

życia zbiorowego, który

obejmuje zarówno dorobek

materialny, jak i duchowy. By

mówić o cywilizacji musi ona

trwać co najmniej kilka pokoleń.

•

W dziejach ludzkości Koneczny wyodrębnił

22 cywilizacje, z których 13 to cywilizacje

„martwe” a 9 to cywilizacje „żywe”.

•

Do „martwych” zaliczył następujące

cywilizacje: attycką, aztecką, babilońską,

egejską, egipską, hellenistyczna, inkaską,

irańska, punicką, rzymską, spartańska,

sumeryjską, syryjską;

•

natomiast do „żywych” następujące

cywilizacje: arabską, bizantyńską,

bramińską, chińską, łacińską, numidyjską,

turańską, tybetańską, żydowską.

Obserwując dzieje cywilizacji Koneczny

zauważył pewne prawidłowości.

Oto kilka przykładów:

•

nikt nie jest cywilizowany na dwa

sposoby,

•

cywilizacje na styku muszą się

zwalczać,

•

przy równouprawnieniu i braku walki

zwycięża niższa (mniej wymagająca),

•

mechaniczne mieszanki cywilizacyjne

giną bo są niespójne.

3. Czynniki, które nie różnicują

3. Czynniki, które nie różnicują

cywilizacji:

cywilizacji:

•

Rasa, gdyż jest to zagadnienie

zoologii człowieka, a cywilizacja to

sprawa jego ducha. Natomiast

cywilizacja może być czynnikiem

izolującym społeczności, a izolacja

prowadzi często do różnic rasowych,

np. ludzie biali należą do cywilizacji

łacińskiej, bizantyńskiej, turańskiej i

żydowskiej, a w ramach cywilizacji

turańskiej znajdziemy Turków, Rosjan i

Mongołów. Rasa nic nam nie mówi o

cywilizacji, choć może powstać w jej

wyniku.

•

Język (zwłaszcza gdy jest słaby) może

ograniczać rozwój cywilizacji ale

nie wprowadza zróżnicowań

międzycywilizacyjnych. Gdy pismo

jest fonetyczne to łatwiej o rozwój pojęć

abstrakcyjnych, natomiast przy piśmie

ideograficznym rozwój ten szwankuje.

•

Religia też nie wyznacza

cywilizacji. Religia wyznacza tylko

cywilizacje sakralne, z obecnych

żydowską i bramińską (być może też i

cywilizację tybetańską - Koneczny nie

był pewien, gdyż za mało ją znał).

Czynniki, które różnicują

Czynniki, które różnicują

cywilizacje:

cywilizacje:

–

Prawo: szczególnie prawo rodzinne,
majątkowe i spadkowe determinuje cywilizacje.
Np. poligamia i monogamia nie mogą
występować w tej samej cywilizacji
równocześnie. Własność prywatna jest możliwa
tylko przy monogamii. Prawo może być
wyłącznie prywatne (z rodu), wyłącznie
publiczne (z grodu) lub równocześnie prywatne
i publiczne, ale rozdzielone.

–

Źródło praw różnicuje cywilizacje. Może nim
być etyka, interes państwa, wola władcy lub
prawda objawiona (Zakon).

- Stosunek do etyki wyraźnie

różnicuje cywilizacje. Wszystko może

podlegać ocenie etycznej, ale może też

obowiązywać wyłączenie państwa

(polityki) z oceny etycznej, albo nawet

wyłączenie władcy spod oceny etycznej.

Może obowiązywać litera prawa, lub

intencja ustawodawcy. Może być jedna

etyka na wszystkie okoliczności lub

różne etyki na różne sytuacje.

- Stosunek do czasu wyznacza

cywilizacje. Jest to własne odkrycie

Konecznego. Zauważa on, że istnieją

narody, które nie mierzą czasu (np.

Cyganie). W większości cywilizacji

występuje pomiar czasu (kalendarz),

mierzony w cyklach czy w erach. Bywa

opanowanie czasu, jako surowca do

wykorzystania lub zmarnowania. Bywa

termin, jako wymóg czasowy

ograniczający wolność. Wreszcie bywa

historyzm - odpowiedzialność za

przeszłość i przyszłość.

Każda cywilizacja dąży do

ucywilizowania sąsiadów na swoją

modłę, stąd nigdy nie przestaną się ze

sobą zmagać. Koneczny ocenia, że w

Polsce panuje cywilizacja łacińska ale

napierana jest od wschodu przez turańską,

od zachodu przez bizantyńską oraz od

wewnątrz przez żydowską. Stąd w Polsce

występuje największa świadomość

cywilizacyjna i dlatego tutaj mogła się

zrodzić metoda ich klasyfikacji.

Przypatrzmy się zatem bliżej tym czterem

cywilizacjom, które miały i nadal posiadają

ważny wpływ na naszą mentalność.

4. Wartości etyczne i systemy

4. Wartości etyczne i systemy

moralne w cywilizacjach

moralne w cywilizacjach

Różne społeczeństwa w swej historii wytworzyły
różne etyki. W przeszłości oraz współcześnie było i
jest wiele systemów moralnych, które bardzo
często kłócą się wzajemnie - czy to w części czy też
w całości - bądź są sobie całkowicie przeciwstawne.

O wielości systemów

moralnych może

świadczyć instytucja

małżeństwa, tak

odmiennie postrzegana

w różnych kulturach.

Prof. Koneczny przytacza kilka przykładów:

1.

•

W niektórych społeczeństwach np. w dawnym

Meksyku, dawnej Palestynie, Indiach i Europie

Środkowej, nawet wśród niektórych obecnych

mieszkańców części Sahary istniał zwyczaj

zakopywania ludzi w fundamenty budowli, gdyż

panował przesąd, że to zapewni szczęście

mieszkańcom domu. Tymczasem, np. u Rzymian

zakopywano pod dom jedynie specjalne posążki

kupowane do tego celu.

•

Inny przykład nasuwa tradycja zamurowywania w

Egipcie żywcem żon po zmarłych faraonach. Na

terenach Polski, w czasach pogańskich, wdowy

były żywcem palone na stosie ze zwłokami męża.

2.

•

Niegdyś w Europie na polach bitew zdzierano

ubiór z poległego nieprzyjaciela traktując je, jako

trofeum. W Azji natomiast odcinano głowy poległym,

ze strony zwyciężonej. Murzyni francuskiej Afryki

Zachodniej zjadali, nie tak dawno jeszcze temu, trupy

poległych nieprzyjaciół. W Senegalu odcinano uszy,

zaś w Ameryce Północnej Indianie skalpowali głowy.

•

W przytoczonych przykładach takie postępowania

w tych społecznościach było powszechne, moralne i

akceptowalne; natomiast dla nas, wychowanych w

kręgu wartości cywilizacji łacińskiej (zachodniej)

takie zachowania są nie do przyjęcia.

•

Z powyższej analizy postaw i zachowań wynika

jednoznacznie, że to, co godziwe i moralne u jednych,

może być niedopuszczalne, amoralne, a nawet

zbrodnicze u drugich.

•

Feliks Koneczny tworząc naukę o

cywilizacjach, cywilizację zdefiniował jako

metodę ustroju życia zbiorowego.

•

Twierdzi, że wszędzie tam, gdzie istnieje

jakieś życie zbiorowe, istnieje jakaś

cywilizacja.

•

W każdej z cywilizacji zaś istnieje określony

system moralny.

•

Ponieważ, na przestrzeni wieków istniała

niezliczona ilość zbiorowości, gdzie

panowały przeważnie różne ustroje życia

zbiorowego, a więc różne cywilizacje – stąd

różność systemów moralnych.