Prawo rodzinne -

charakterystyka

przedmiotu

dr Krzysztof Gołębiowski

Pojęcie rodziny

• prawo rodzinne oczywiście reguluje

stosunki prawne związane z „rodziną”

• brak jest definicji legalnej rodziny –

zarówno na potrzeby samego k.r.o.,
jak i ogólnej, na potrzeby całego
systemu prawnego

• definicję trzeba „rekonstruować” na

podstawie wielu przepisów k.r.o.

Pojęcie rodziny

• znaczenie ustalenia, czym jest rodzina w

k.r.o.:

– cele dydaktyczne, porządkowanie pojęć

– przede wszystkim: wykładnia przepisów

• przykład: art. 39 k.r.o.

– pozwala na uzyskanie zgody sądu na dokonanie

czynności prawnej, która wymaga zgody

drugiego małżonka, a małżonek ten odmawia

zgody lub nie można się z nim porozumieć

– sąd wyda zezwolenie, jeżeli dokonania tej

czynności wymaga dobro rodziny

– a więc istotne dla stosowania tej normy jest,

czym jest rodzina

Pojęcie rodziny

•

przepisy k.r.o., które odwołują się do pojęcia rodziny:

•

10 § 1 – „dobro założonej rodziny” – a więc przez małżeństwo
zakłada się coś, co ustawodawca określa mianem „rodziny”

•

art. 23 – „rodzina, którą przez swój związek założyli”

–

a więc rodzina to na pewno małżeństwo

•

art. 91 § 1 – dziecko powinno przyczyniać się do zaspokajania
potrzeb rodziny, jeżeli mieszka u rodziców - a więc również
dzieci i rodzice tworzą rodzinę w ujęciu normatywnym –
przynajmniej dopóki dzieci mieszkają z rodzicami

•

103 – dochód z majątku dziecka może być przeznaczony na
inne uzasadnione potrzeby rodziny, a więc jego i rodziców
oraz rodzeństwa

Pojęcie rodziny

• Wnioski:

– przez rodzinę polski ustawodawca w k.r.o.

rozumie małżonków oraz ich dzieci do czasu

wspólnego zamieszkiwania z rodzicami

– sporne jest, czy do rodziny wchodzą również

dzieci tylko jednego z małżonków - obecnie

przeważa stanowisko, że tak

– chodzi więc w k.r.o. o model tzw. małej

rodziny

– jedynie

w

wypadku

obowiązku

alimentacyjnego występuje w tym zakresie

odstępstwo – obciążeni są nim nie tylko

małżonkowie i dzieci, ale także dalsi krewni

Konkubinat

• konkubinat, wolny związek itp. nie stanowi

rodziny w ujęciu k.r.o.

• rodziną jest wyłącznie więź sformalizowana w

postaci małżeństwa

– chodzi o małżeństwo „państwowe”, a zatem zawarte

zgodnie z przepisami prawa państwowego

– dlatego rodziną w znaczeniu prawnym nie są osoby,

które zawarły wyłącznie małżeństwo wyznaniowe

(bez „podwójnego skutku”)

• decyduje o tym treść przepisów prawnych

• względy zarówno doktrynalne, moralne, jak i

praktyczne

– np. kiedy mamy do czynienia z konkubinatem, a

kiedy już go nie ma?

Konkubinat

• dlatego nie można stosować do konkubinatu

przepisów o małżeństwie, nawet w drodze

analogii

– zwłaszcza o obowiązkach niemajątkowych np.

brak prawnego obowiązku wierności, wzajemnej

pomocy

• ma to duże znaczenie praktyczne, zwłaszcza

dla osób, które przez wiele lat pozostawały w

takim związku i gromadziły wspólnie majątek

– nie stosujemy w takim wypadku przepisów o

majątku wspólnym małżonków

Konkubinat

• stosuje się ogólne reguły prawa

cywilnego:

– do rzeczy, które nabyli razem – przepisy k.c.

o współwłasności - art. 198 i nast.

• np. o zniesieniu współwłasności
• ale zainteresowany „partner” musi udowodnić,

że dana rzecz faktycznie została nabyta wspólnie

– ponadto

przepisy

o

bezpodstawnym

wzbogaceniu np. do nakładów jednego
partnera na majątek drugiego

Konkubinat

• co mogą zrobić osoby żyjące w takim

związku, żeby zbliżyć swoją sytuację do
małżeństwa

• oczywiście zawrzeć małżeństwo – ale one tego nie

chcą

• zawrzeć umowę spółki „cywilnej” – wtedy powstaje

majątek wspólny na podobnych zasadach, jak
między małżonkami

• sporządzić testamenty, w których ustanowią siebie

nawzajem spadkobiercami

• dokumentować wydatki, zawierać umowy – ale o to

trudno bez niszczenia wzajemnego zaufania

Więzi prawnorodzinne

• ze

wspomnianych

już

przepisów

odnoszących się do pojęcia rodziny

wynika, że prawo rodzinne reguluje

następujące więzi:

– małżeństwo

– pokrewieństwo

• ponadto reguluje też:

– powinowactwo

– opiekę i kuratelę,

• które jednak występują co do zasady bez związku z

więziami czysto rodzinnymi

• o małżeństwie szerzej za chwilę

Pokrewieństwo i

powinowactwo

• dawniej nie było legalnej definicji

pokrewieństwa

• przyjmowano, że rozumienie tego

pojęcia jest oczywiste

• w 2008 r. wprowadzono przepisy

definicyjne

• art.

Art. 61

7

 § 1

Pojęcie pokrewieństwa

• pokrewieństwo jest faktem biologicznym, a

zatem okolicznością obiektywną

• krewnymi są osoby:

– z których jedna pochodzi od drugiej

bezpośrednio lub pośrednio

oraz

– osoby mające wspólnego przodka

• bezpośrednio – dziecko i rodzic

• pośrednio – kiedy między danymi osobami jest

więcej urodzin,

– a więc dziadek i wnuk, prawnuk i prababcia itp.

Linie pokrewieństwa

•osoby pochodzące od siebie

– jest to pokrewieństwo w

linii prostej

•osoby posiadające jedynie

wspólnego przodka, ale nie

pochodzące od siebie – w

linii bocznej

Pojęcie wstępnych i

zstępnych

• dotyczy tylko pokrewieństwa w linii prostej

– wstępnym lub zstępnym można być tylko w

odniesieniu do określonej osoby

• wstępnymi danej osoby są ci krewni w linii

prostej, od których ta osoba pochodzi

• zstępnymi są osoby pochodzące od danej

osoby

– a więc syn jest zstępnym ojca

– a dziadek jest wstępnym wnuka

• przykład przepisu, odwołującego się do tego

pojęcia to art. 932 § 1 k.c.:

– w braku zstępnych spadkodawcy powołani są do

spadku z ustawy jego małżonek i rodzice.

Stopnie pokrewieństwa

• oprócz

linii,

wyróżnia

się

też

stopnie

pokrewieństwa

• 61

7

§ 2

• generalnie: stopień określa, jak blisko porównywane

osoby są spokrewnione

• niektóre przepisy uzależniają skutki od stopnia

pokrewieństwa,

• stopnie oblicza się w sposób następujący:

– decyduje liczba urodzin niezbędnych do powstania

danego pokrewieństwa

– jednak w wypadku linii prostej nie uwzględnia się

urodzenia osoby, która w porównywanej parze jest

wstępnym

– w wypadku linii bocznej nie uwzględnia się osoby,

która jest wspólnym przodkiem

Stopnie pokrewieństwa

– przykłady:

• syn i matka – pierwszy

stopień w linii prostej

• brat i siostra – drugi

stopień

• w linii bocznej w ogóle nie

ma pierwszego stopnia

Znaczenie prawne

pokrewieństwa

• wiele przepisów wiąże określone skutki z

pokrewieństwem między danymi osobami

– materialnoprawne,

np.

obowiązek

alimentacyjny

czy

zakazy

zawarcia

małżeństwa w k.r.o., dziedziczenie ustawowe
w k.c.

– procesowe – prawo odmowy zeznań,

wyłączenie

sędziego/innego

organu

rozpoznającego

sprawę

albo

podmiotu

uczestniczącego w postępowaniu

Znaczenie prawne

pokrewieństwa

• pokrewieństwo może być dalekie

• ale

skutki

prawne

wywołuje

tylko

pokrewieństwo określonego stopnia – jakiego,

o tym decyduje konkretna regulacja

– np. art. 48

§

1 k.p.c.:

Sędzia jest wyłączony z mocy samej ustawy:
(…)2) w sprawach swego małżonka, krewnych lub

powinowatych w linii prostej, krewnych bocznych

do czwartego stopnia i powinowatych bocznych do

drugiego stopnia;

• skutki zbieżne z pokrewieństwem powstają w

razie przysposobienia (adopcji)

• jednak nie jest to pokrewieństwo

Ustalanie i udowadnianie

pokrewieństwa

• samo

pokrewieństwo

jest

okolicznością

obiektywną

• jednak trzeba ją jakoś udowodnić

• służą temu akty stanu cywilnego i tylko one

– ustawa z dnia 29 września 1986 r. - Prawo o aktach

stanu cywilnego

– ustalenie pokrewieństwa – o szczegółach m.in. art.

61

9

– 86 k.r.o.

• a

więc

samo

obiektywne

istnienie

pokrewieństwa

bez

jego

prawnego

potwierdzenia nie wywołuje skutków prawnych

Pojęcie powinowactwa

• Art. 61

8

 § 1 Z

małżeństwa

wynika

powinowactwo między małżonkiem a

krewnymi drugiego małżonka. Trwa ono

mimo ustania małżeństwa.

• a więc między małżonkiem a krewnymi

jego małżonka powstaje więź, którą

ustawa określa jako powinowactwo

• w tym przypadku również ustala się

stopień i linię – odpowiada on stopniowi i

linii pokrewieństwa małżonka z daną osobą

– a więc małżonek jest spowinowacony ze swoim

teściem w linii prostej w 1. stopniu

Skutki powinowactwa

• mniej

konsekwencji

prawnych

powinowactwa niż pokrewieństwa

• też

proceduralne,

wyłączenie

sędziego itp.

– np. 14 § 1 i 144 kro
– tam, gdzie wchodzą w grę potencjalnie

sprzeczne interesy (np. art. 957 k.c.)

– też odmowa zeznań, np. 261 § 1 k.p.c.

Prawo rodzinne a prawo

cywilne

• jest częścią prawa prywatnego
• obecnie nie ma już wątpliwości, że

stanowi część prawa cywilnego

• prawo rodzinne ma znaleźć się w

projektowanym obecnie nowym kodeksie
cywilnym;

nie

będzie

zatem

już

„osobnego” kodeksu rodzinnego

• prawo rodzinne ma jednak pewną autonomię

związaną przede wszystkim z charakterem
regulowanych stosunków prawnych

Prawo rodzinne a prawo

cywilne

• jednak

pojęcia,

podstawowe

terminy

są

cywilistyczne

• np. w art. 37 § 1 pkt 1 termin „nieruchomość” – jak

rozumieć to pojęcie?

–

kodeks cywilny – art. 46

• Podobnie – pojęcia takie, jak: nabycie, zbycie,

obciążenie, korzystanie

• w art. 15

1

k.r.o. wady oświadczenia woli o zawarciu

małżeństwa –

–

co do braku świadomości i swobody będziemy sięgać

do orzecznictwa i poglądów doktryny o art. 82 k.c.

• też postępowanie sądowe w sprawach rodzinnych i

egzekucja orzeczeń odbywa się na podstawie k.p.c.

Stosunki prawnorodzinne

- pojęcie

•

można na potrzeby wykładu przyjąć, że jest to szczególny
rodzaj stosunku prawnego

•

odmiana stosunku cywilnoprawnego

•

tu chodzi o te stosunki prawne, które wynikają z regulacji
k.r.o.

•

przyjmuje się, że charakteryzuje je równorzędność podmiotów

– nawet w stosunkach rodziców z dziećmi, gdzie jest obowiązek

posłuszeństwa

•

przy większości relacji prawnorodzinnych nie ma wątpliwości
co do równorzędności podmiotów

–

zwłaszcza między małżonkami

–

prawa i obowiązki małżonków już dawno są uregulowane
na zasadzie równości

Zdarzenia prawne w prawie

rodzinnym

• ogólnie: stosunki prawne powstają, ustają,

zmieniają treść w wyniku wystąpienia zdarzeń

prawnych

• w prawie cywilnym podstawowym zdarzeniem jest

umowa

• w prawie rodzinnym trochę inaczej, dominują

specyficzne typy zdarzeń

• umowa ma mniejsze znaczenie

• 3

grupy

zdarzeń

kreujących

stosunki

rodzinnoprawne lub prowadzących do ich

wygaśnięcia :

– zdarzenie naturalne

– oświadczenie woli

– orzeczenie sądu

Zdarzenia prawne w prawie

rodzinnym

• zdarzenia naturalne

– przede wszystkim urodzenie i śmierć człowieka
– wymaga

jednak

formalnego

potwierdzenia,

deklaratywnego – sporządzenie aktu stanu cywilnego

– poza sporządzeniem aktu stanu cywilnego czasem

potrzebne jest uznanie ojcostwa lub orzeczenie sądu o
ustaleniu ojcostwa

– specyfiką prawa rodzinnego jest to, że doniosłe w nim

więzi prawne powstają na skutek zdarzeń naturalnych

– oczywiście śmierć człowieka ma też znaczenie w innych

częściach systemu prawnego, np. w prawie spadkowym

• prawo rodzinne ściśle związane jest z prawem

spadkowym

Zdarzenia prawne w prawie

rodzinnym

• oświadczenie woli kreuje stosunki

prawnorodzinne wyjątkowo

• można wymieć dwa przykłady:

– oświadczenie o wstąpieniu w związek

małżeński

– umowa majątkowa małżeńska (intercyza)

• stosunki prawnorodzinne w znacznej

mierze nie mogą być regulowane umownie

zdarzenia prawne w prawie

rodzinnym

• orzeczenie sądu – znacznie częściej

jest zdarzeniem prawnym

– najczęściej prowadzi do ustania więzi

prawnorodzinnych, ale też powstania

– w szczególności dotyczące małżeństwa –

rozwód 56 k.r.o., separacja (art. 61

1

§ 1

k.r.o.)

– przysposobienie (art. 117 k.r.o.)
– zezwolenie sądu na dokonanie czynności

przekraczających zakres zwykłego zarządu

majątkiem dziecka

zdarzenia prawne w prawie

rodzinnym

• Podsumowując

– analizując prawo rodzinne od strony zdarzeń

prawnych w nim regulowanych:

– strony nie mają w zasadzie swobody

wpływania na powstanie a zwłaszcza ustanie
stosunków prawnorodzinnych.

– rola umowy i w ogóle oświadczeń woli stron

jest mniejsza niż w pozostałych częściach
prawa cywilnego

– większa jest rola „zdarzeń naturalnych” i orzeczeń

sądowych

Cechy stosunków

prawnorodzinnych

• cechą stosunków rodzinnoprawnych jest ich

trwałość

– z założenia stosunki prawnorodzinne mają trwać całe

życie ich stron

• wynika to z ich natury lub funkcji społecznej

– w szczególności stosunek pokrewieństwa trwa przez całe

życie

– podobnie przysposobienie (adopcja) ma trwać całe życie

• rozwiązanie wyjątkowo

– małżeństwo również z założenia ma trwać całe życie

stron

• ochrona trwałości małżeństwa jest jedną z głównych zasad prawa

rodzinnego

• poszczególne regulacje mają ją chronić i zapewniać

Cechy stosunków

prawnorodzinnych

• Ustanie stosunku prawnorodzinnego:

– ustanie stosunku prawnego w zasadzie nigdy nie

jest pozostawione woli stron

• odmiennie w pozostałych częściach prawa cywilnego

– nie można zawrzeć umowy np. o skutku zniesienia

pokrewieństwa

– albo umowy o rozwiązanie małżeństwa

– o ustaniu stosunku rodzinnoprawnego w trakcie

życia stron co do zasady orzeka sąd, np. o

rozwodzie

• strony mają tylko inicjatywę wystąpienia z takim

żądaniem

• ale muszą wystąpić obiektywne przesłanki np. trwały i

zupełny rozkład pożycia, a nie tylko sama wola stron

rozwiązania tego stosunku

Cechy stosunków

prawnorodzinnych

• brak swobody kształtowania treści stosunku

rodzinnoprawnego

– w prawie zobowiązań – swoboda umów art. 353

1

k.c.

– w art. 58 k.c. generalna zasada swobody

kształtowania treści czynności prawnej

– natomiast w prawie rodzinnym strony nie mają co

do

zasady

wpływu

na

treść

stosunków

rodzinnoprawnych lub swoboda ta jest dość
ograniczona

• jeśli mają wpływ to tylko na ich powstanie i

ewentualnie ustanie

Cechy stosunków

prawnorodzinnych

• np. swoboda przy zawarciu małżeństwa:

– co do samego zawarcia lub nie
– i co do osoby drugiego małżonka

• jednak już nie ma swobody co do treści praw i

obowiązków małżonków

– pewnym wyjątkiem są umowy majątkowe małżeńskie

(intercyzy)

• w związku z tym przepisy prawa

rodzinnego mają przeważnie charakter
bezwzględnie obowiązujący

Istotna rola praw i

obowiązków o charakterze

niemajątkowym

• wiele stosunków prawnych regulowanych

w kodeksie ma charakter niemajątkowy

– natomiast generalnie w prawie cywilnym

przeważają stosunki majątkowe

• przynamniej 3 specyficzne cechy tych

obowiązków:

– brak sankcji

– zgodność z normami etycznymi i praktyczne

pierwszeństwo tych norm

– wykonywanie obowiązków rodzinnych często

jest niezależne od treści regulacji prawnej

Przedmiot regulacji – 3

grupy stosunków prawnych

• Przedmiot regulacji – 3 grupy

stosunków prawnych:

– małżeństwo,
– pokrewieństwo i powinowactwo,
– opieka i kuratela;

• w zasadzie ściśle rodzinny charakter

mają dwie pierwsze grupy,

• opieka i kuratela pojawiają się

najczęściej poza relacjami rodzinnymi