„

„

Sapere

Sapere

aude!”

aude!”

Oświecenie… - „wiek wiary i

rozumu”

Narodziny oświecenia

Oświecenie – określane często jako „wiek rozumu” to

prąd kulturalny oraz okres w historii Europy
przypadający na lata 1688-1789.

Nazwa „Oświecenie” powstała początkowo w

terminologii niemieckiej – Aufklärung. We Francji
określano ją jako le siècle philosophique ‘wiek
filozoficzny’ albo le siècle des lumières ‘wiek
oświecenia’, które przyjęło się także w Polsce.
Wszystkie te nazwy oddają przełomowość epoki,
którą określają. Światło jest tu metaforą wiedzy,
rozsądku, negacją zabobonów, przesądów, prawa
natury.

Oświecenie w Polsce

• 1740-1764 –

faza wstępna

– elementy wczesnego Oświecenia

występowały wówczas razem z elementami kultury
charakterystycznymi dla epoki saskiej (schyłkowego baroku,
sarmatyzmu).

• 1764-1795 –

główna, dojrzała faza polskiego Oświecenia

przypadająca na lata panowania Stanisława Augusta
Poniatowskiego – stąd jej nazwa oświecenie stanisławowskie.
Powstaje wówczas „Monitor”, Szkoła Rycerska, obraduje Sejm
Wielki i uchwala Konsytytucję 3 Maja. Oświecenie stanisławowskie
trwało do utraty niepodległości przez Rzeczpospolitą w 1795 r.
Okres ten dzieli się jeszcze cezurą około roku 1788.

• 1795-1822 – po III rozbiorze Polski Oświecenie weszło w

fazę

późną

– postanisławowską, porozbiorową. Pod koniec tego okresu

wyraźnie dochodzą do głosu elementy światopoglądu
romantycznego. Jako umowną datę graniczną wymienia się rok
1822, kiedy to Adam Mickiewicz wydał swoje Ballady i romanse.
Definitywny kres zmierzającego ku schyłkowi Oświecenia
przyniosło powstanie listopadowe.

Nurty myśli oświeceniowej:

Empiryzm

Pogląd, zgodnie z którym poznanie świata jest możliwe jedynie za pomocą doświadczenia -

Franciszek Bacon.

 

Deizm

Doktryna filozoficzno-religijna, według której Bóg stworzył świat, ale nie ingeruje w jego

funkcjonowanie - Diderot i Wolter.

 

Ateizm

Pogląd filozoficzny negujący istnienie Boga oraz świata pozagrobowego - Paul Holbach

(współautor Encyklopedii).

Libertynizm

Opierał się na wolnomyślicielstwie i laickiej postawie, kwestionował autorytet Kościoła,

nawołując do swobodnego stosunku wobec zasad etycznych.

Racjonalizm

Kierunek filozoficzny wskazujący na rozum jako jedyne nadrzędne narzędzie poznania

prawdy. Twórcą tego sytemu był Kartezjusz (1596 – 1650), którego sformułowanie „Cogito

ergo sum” (Myślę, więc jestem) wykorzystywane było przez ludzi oświecenia i funkcjonowało

niemal jako naczelne hasło epoki. Założenie, zgodnie z którym jedynie to, co można wyjaśnić

za pomocą rozumu, jest prawdziwe, już u podstaw kwestionowało wiarę i dogmaty.

 

Utylitaryzm

Inaczej użyteczność. Doktryna etyczna, wedle której jednostka powinna być użyteczna, a

wówczas jej działania, ukierunkowane na pomoc innym ludziom, przełożą się na wzrost jej

znaczenia w społeczeństwie.

 

Filozofia polityczna

Twórcami filozofii politycznej byli m.in.:
-Wolter - właśc. François-Marie Arouet –
krytykował nadużycia władzy absolutnej – np. kary
więzienia bez wyroku sądowego, tortury, palenie
na stosie oraz przywileje stanowe; doprowadził do
zmian w wymiarze sprawiedliwości;
-Monteskiusz – właśc. Charles Louis de Secondat
Baron de Montesqieu – autor „o duchu praw”, w
której krytykował władzę absolutną a za
najważniejszą wartość jednostki uważał wolność.
Był również twórcą trójpodziału władzy.

Trójpodział władzy – koncepcja Monteskiusz zgodnie z
którą władza ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza
powinny być rozdzielone pomiędzy różne organy
polityczne, które wzajemnie się kontrolują i równoważą.

Denis Diderot – głosił, że
wolność jest darem Nieba i
żaden człowiek nie otrzymał
prawa by rządzić innymi;

J.J. Rousseau – twórca „umowy
społecznej”

Umowa społeczna – koncepcja polityczna zakładająca, iż
państwo powstało w wyniku dobrowolnej umowy między
członkami społeczeństwa (ew. między nimi a władcą). Ludzie
zrzekli się swej naturalnej wolności w zamian za korzyści, jakie
miało im przynieść istnienie państwa. W momencie, gdy
społeczeństwo nie jest zadowolone z rządów wybranej władzy,
może jej tej władzy pozbawić i wybrać inną.

Encyklopedia

Filozofowie oświecenia skupiali się przede wszystkim na prawach
naturalnych każdego człowieka. Koncepcję tę rozpowszechniło jedno z
największych dzieł oświeceniowych – „Wielka encyklopedia francuska”.
Encyklopedia stanowiła nowatorski pomysł na skupienie wiedzy z różnych
dziedzin w jednym dziele, dodatkowo wzbogaconym ilustracjami. Miała
stanowić uniwersalne źródło wiedzy tak teoretycznej jak i praktycznej.
Inicjatorem wydania Wielkiej Encyklopedii Francuskiej był paryski księgarz
A. E. Le Breton, który w 1745 podał pomysł stworzenia niniejszego dzieła.
W 1747 polecił on zredagować dzieło Diderotowi i d' Alambertowi; praca
uczonych trwała 25 lat. W 1751 roku ukazał się pierwszy tom, zaś całość
została wydana w 1772 r. Nad Encyklopedią pracowało ponad 160 różnych
osób, wśród których byli m. in. Matematyk d’ Alambert, chemik Holbach,
teoretyk literatury Marmontel, architekt Blondel,, biolog Buffon, historyk
Wolter, polityk Rousseau oraz Diderot zajmujący się filozofią, literaturą,
etyką, religią, polityką i ekonomią.
Wydawnictwo objęło 28 tomów tekstu i ilustracji.
Grono współtwórców ( w tym także Polaka Michała Kleofasa Ogińskiego)
przyjęto nazwać encyklopedystami.

Filozofowie oświecenia

Immanel Kant - autor „krytyki
czystego rozumu” i twórca nowej teorii
poznania – twierdził, że poznanie
następuje za pomocą zmysłów i
rozumu. Kant twierdził również że to
rozum kształtuje moralność („Niebo
gwiaździste nade mną i prawo moralne
we mnie”) – akt wolnej woli jednostki.
Kant jest również twórcą imperatywu
kategorycznego – nakazu, aby
„postępować wg takiej zasady, co
do której chciałbyś by stała się ona
prawem powszechnym”.

Nauka w oświeceniu

Osiagnięcia naukowe:
-Louis Antoine de Bougainville – odbył podróż dookoła
świata i odkrył wyspy Polinezji
-James Cook – w czasie wyprawy dookoła świata zbadał
wybrzeża Australii i ogłosił objęcie tego terenu posiadłością
Wielkiej Brytanii; w czasie drugiej wyprawy odkrył wyspy
Fidżi a podczas trzeciej odkrył Hawaje.
-Bracia Montgolfier – skonstruowali balon i w 1783
dokonali pierwszej udanej próby lotu;
-Benjamin Franklin – w 1752 r. skonstruował piorunochron;
-Alessandro Volta zbudował pierwszą baterie elektryczną;
-Robert Boyle – jako pierwszy podał definicję pierwiastka
chemicznego;
-Antoine Lavoisier – wyjaśnił przebieg procesów spalania i
oddychania, przeprowadził analizę wody;

Literatura oświecenia

- Daniel Defoe – autor

„Robinsona Crusoe”

- Jonathan Swift – autor

„Podróży Guliwera”

- rozwój prasy – wzorem do

naśladowania był brytyjski
„Spectator” – czasopismo
polityczno – moralne;

- Wolter – twórca powiastki

filozoficznej „Kandyd”

- D. Diderot – autor „Kubusia

Fatalisty i jego pana”;

Sztuki plastyczne

Wczesne oświecenie w sztukach
plastycznych zostało zdominowane nurtem
rokoko ( późna forma baroku). Dopiero w
poł. XVIII wieku został on wyparty przez
neoklasycyzm (klasycyzm) inspirowany
sztuką starożytną (przyczyniły się do tego
prace wykopaliskowe w Pompejach i
Herkulanum). Styl klasyczny zawędrował
nawet do Stanów Zjednoczonych, gdzie
powstało wiele budowli wzorowanych na
sztuce starożytnej.

Klasycyzm w

architekturze

Muzyka

- Antonio Vivaldi – Cztery pory roku
- Georg Friedrich Haendel – opery,

koncerty, sonaty religijne

- Jan Sebastian Bach – kantaty, sonety,

fugi

- Wolfgang Amadeusz Mozart – opery

„czarodziejski flet”, „Wesele Figara”,
utwór „Eine kleine nachtmusik”;

Oświecenie w Polsce

Inicjatorem zmian w duchu oświeceniowym w Polsce był
król Stanisław August Poniatowski oraz jego otoczenie -
Adam Naruszewicz, Stanisław Trembecki, Stanisław
Konarski, Ignacy Krasicki, Hugo Kołłątaj itd.
Król organizował w tym czasie tzw. „obiady czwartkowe”
– spotkania ludzi nauki, sztuki i polityki, na których
dyskutowano o najważniejszych sprawach państwa w
dziedzinie polityki, sztuki itd. Nieoficjalnym organem
czwartkowych biesiad był tygodnik „Zabawy przyjemne i
pożyteczne” redagowany przez Adama Naruszewicza.

Rozwój prasy

W tym czasie w Polsce istniał już
„Monitor” skierowany głownie do
szlachty. Redaktorem pisma był
Ignacy Krasicki.
Publikowali w nim m.in. Stanisław
Konarski, Stanisław Staszic, Jan
Ursyn Niemcewicz, Hugo Kołłątaj.
W tym czasie pojawił się również
inny nośnik idei oświeceniowych –
Teatr Narodowy (1779) kierowany
przez Wojciecha Bogusławskiego.
Idee też realizowała w oświacie
Komisja Edukacji Narodowej.

KONIEC