Metody i techniki
diagnostyczne w świetle badań

Katarzyna Stemplewska-Żakowicz
Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej

Różne klasyczne rozróżnienia:



nomotetyczne



standardowe



ilościowe



obiektywne



psychometryczne



idiograficzne



swobodne



jakościowe



projekcyjne



interpretacyjne

Metody, techniki, testy

Współczesny status tych
rozróżnień



Podejścia integrują się



Stosuje się tzw. podejście mieszane (mixed
methods approach) – różne metody do
pomiaru tej samej zmiennej, np.



Metody nomotetyczne i idiograficzne



Jakościowe i ilościowe

Metody diagnozowania

Klasycznie wyróżniano 3 typy metod

diagnozowania (Groth-Marnat, 2003)



Wywiad



rozmawianie z osobą badaną



Obserwowanie zachowania



zaplanowane rejestrowanie określonych
zachowań osoby badanej



Testowanie



stawianie osobie badanej określonych zadań

Co to jest test?
(krótkie przypomnienie)



Test psychologiczny jest specyficzną
procedurą diagnozowania.



Może to być zbiór zadań lub pytań, które w
standardowych warunkach wywołują
określone rodzaje zachowań i dostarczają
wyników o pożądanych właściwościach
psychometrycznych (Hornowska, 2001).

Test musi spełniać następujące
warunki:

1.

standaryzacja (taki sam przebieg
badania, materiał, instrukcja itp. dla każdej
osoby badanej),

2.

obiektywność (sposób
obliczania/interpretacji wyniku na tyle
jednoznaczny, że każdy diagnosta
dochodzi do tych samych rezultatów)

3.

normalizacja (znane są średnie wyniki,
jakie wiele innych osób uzyskało w tym
zadaniu)

Testy stosowane w praktyce powinny
także mieć udowodnioną empirycznie

4.

trafność (czy test mierzy to, co ma

mierzyć?):



aspekty trafności: teoretyczna, kryterialna

(diagnostyczna i prognostyczna), przyrostowa i

in.

5.

rzetelność (na ile dokładnie test mierzy

to, co ma mierzyć?)



aspekty rzetelności: stabilność, zgodność

wewnętrzna, wiarygodność

Trafność i rzetelność można określić tylko dla

procedur, spełniających warunki

1

i

2

„Wywiad, obserwacja, testowanie”

– podział aktualny?



Co może być testem?



Teoretycznie – wszystko!



Dokładniej: każda procedura, spełniająca

wymienione kryteria



W szczególności testem może być

wystandaryzowana procedura

obserwacji

lub

wywiadu



Klasyczny trójpodział

„wywiad, obserwacja,

testy”

współcześnie traci ostrość, jest coraz

rzadziej przywoływany

Na przykład wywiad:



„/.../ choć klasycznie nie uważano ich za
obiektywne testy, jednak są nimi, skoro
zawierają jednoznaczne, standardowe pytania,
podawane w określonym porządku, a
odpowiedzi są kodowane w określony sposób”



Tak opisuje się ustrukturalizowane i częściowo
ustrukturalizowane procedury wywiadu w
pewnym znanym współczesnym podręczniku
diagnozy (Segal i Coolidge, 2003, s. 4-5)

Nie wszystko jest testem, co się
tak nazywa...



Słowo „test” nie jest terminem
prawnie zastrzeżonym, każdy może
nadać taką nazwę dowolnemu
zadaniu własnego pomysłu.



Słowo „test” w nazwie nie czyni
narzędzia diagnostycznego testem

Kilka przykładów:



Test Apercepcji
Tematycznej



różne „testy
selekcyjne” ,
tworzone ad hoc



Test Kolorów
Lűschera



nazwa własna techniki H.
Murraya, nie będącej testem
w ścisłym znaczeniu



często brak podstaw
teoretycznych i
psychometrycznych



uznany za

ZDYSKREDYTOWANY

Techniki zdyskredytowane - opinia

101 ekspertów

(Norcross J., Kocher G. i Garofalo A., 2006)

1.

Test Kolorów Lűschera (diagnoza osobowości),

2.

Test Szondiego (diagnoza osobowości),

3.

Grafologiczna analiza pisma (diagnoza

osobowości),

4.

Wzrokowo-Motoryczny Test Gestalt Lauretty

Bender (wykrywanie uszkodzeń

neuropsychologicznych, diagnoza osobowości),

5.

Technika „enneagram” (diagnoza osobowości)

6.

Stosowanie anatomicznie dokładnych lalek

(wykrywanie nadużyć seksualnych u dzieci).

Autorzy badania stwierdzają:

(Norcross J., Kocher G. i Garofalo A., 2006, s. 522)



Psychologia nieustannie dokonuje
autopoprawek, ponieważ jej podstawą (w
większym stopniu, niż innych profesji) są

dowody empiryczne

.



Dokonaliśmy – jako dyscyplina – znaczącego
postępu w odróżnianiu nauki od pseudonauki
w praktyce psychologicznej

Rodzaje technik diagnostycznych



Techniki pomiaru psychofizjologicznego



Obserwacja zachowania



Wywiad



Kwestionariusze



Inwentarze



Skale



Techniki projekcyjne



Techniki zadaniowe i próby wykonaniowe



Eksperyment diagnostyczny

Ocena narzędzi diagnostycznych
z perspektywy EBA



Rzecz oczywista

: aby narzędzie diagnostyczne

zostało uznane za wiarygodne, jego parametry

psychometryczne muszą być przekonujące



Rzecz mniej oczywista:

w praktyce dużą rolę gra

szacowanie trafności diagnostycznej za pomocą

pojęć i statystyk, wywiedzionych z twierdzenia

Bayesa



Podejście to zaproponowali Meehl i Rosen (1955) i

stanowi ono dziś podstawowy kanon wiedzy

diagnostycznej (APA Division 12 Presidential Task

Force, 1999)



Jednak jest ono mało znane polskim psychologom

Realne problemy w praktyce
diagnostycznej:



Na ile prawdopodobne jest, że badany

pracownik okaże się dobrym kierownikiem

zespołu, jeśli w badaniu motywacji metodą

McClellanda uzyskał charakterystyczny

profil lidera (potrzeba osiągnięć > potrzeba

władzy > potrzeba afiliacji)?



Z jaką pewnością możemy diagnozować

depresję u pacjenta, u którego

obserwujemy silnie obniżony nastrój?



Jakie jest ryzyko samobójstwa u pacjenta

cierpiącego na ostrą depresję?

Przykład (fikcyjny):

Predyktor

(wskaźnik):

obniżony

nastrój



Kryterium (diagnozowane

zjawisko):

depresja

zdiagnozowano
depresję

nie
zdiagnozowano

depresji

występuje
obniżony nastrój

30

(a)

15

(b)

nie występuje
obniżony nastrój

10

(c)

35

(d)

Podstawowe pojęcia dotyczące trafności
diagnostycznej wskaźnika lub testu
(zastosowanie twierdzenia Bayesa)



Proporcja podstawowa (base rate)



Czułość (sensitivity) testu, inaczej trafne

wskazania (true-positives)



Swoistość (specificity) testu, inaczej trafne

odrzucenia (true-negatives)



Błędne wskazania (false-positivse)



Błędne odrzucenia (false-negatives)



Moc prognozy pozytywnej (positive prediction

power)



Moc prognozy negatywnej (negative prediction

power)



Efektywność (eficiency) wskaźnika (predyktora),

inaczej: proporcja trafień (hit rate)

Proporcja podstawowa (base rate)



częstość występowania kryterium w populacji



TU: odsetek osób chorych na depresję w populacji
pacjentów skierowanych na konsultację



(a)+(c)/[(a)+(b)+(c)+(d)] = 0,80

Predyktor

(wskaźnik):

obniżony nastrój



Kryterium (diagnozowane zjawisko):

depresja

zdiagnozowano

depresję

nie zdiagnozowano

depresji

występuje
obniżony nastrój

30

(a)

15

(b)

nie występuje
obniżony nastrój

10

(c)

35

(d)

Czułość testu czyli trafne wskazania



Warunkowe prawdopodobieństwo wystąpienia
predyktora, gdy wystąpiło kryterium



TU: Odsetek osób doświadczających obniżonego
nastroju wśród chorych na depresję



(a)/[(a)+(c)]=0,75

Predyktor

(wskaźnik):

obniżony nastrój



Kryterium (diagnozowane zjawisko):

depresja

zdiagnozowano

depresję

nie zdiagnozowano

depresji

występuje
obniżony nastrój

30

(a)

15

(b)

nie występuje
obniżony nastrój

10

(c)

35

(d)

Swoistość testu czyli trafne odrzucenia



Warunkowe prawdopodobieństwo NIE wystąpienia
predyktora, gdy NIE wystąpiło kryterium



TU: Odsetek osób NIE doświadczających obniżonego
nastroju wśród osób zdrowych



(d)/[(b)+(d)]=0,70

Predyktor

(wskaźnik):

obniżony nastrój



Kryterium (diagnozowane zjawisko):

depresja

zdiagnozowano

depresję

nie zdiagnozowano

depresji

występuje
obniżony nastrój

30

(a)

15

(b)

nie występuje
obniżony nastrój

10

(c)

35

(d)

Moc prognozy pozytywnej



Warunkowe prawdopodobieństwo wystąpienia
kryterium, gdy wystąpił predyktor



TU: Odsetek chorych na depresję wśród osób
doświadczających obniżonego nastroju



(a)/[(a)+(b)]=0,67

Predyktor

(wskaźnik):

obniżony nastrój



Kryterium (diagnozowane zjawisko):

depresja

zdiagnozowano

depresję

nie zdiagnozowano

depresji

występuje
obniżony nastrój

30

(a)

15

(b)

nie występuje
obniżony nastrój

10

(c)

35

(d)

Moc prognozy negatywnej



Warunkowe prawdopodobieństwo NIE wystąpienia
kryterium, gdy NIE wystąpił predyktor



TU: Odsetek osób zdrowych wśród osób NIE
doświadczających obniżonego nastroju



(d)/[(c)+(d)]=0,78

Predyktor

(wskaźnik):

obniżony nastrój



Kryterium (diagnozowane zjawisko):

depresja

zdiagnozowano

depresję

nie zdiagnozowano

depresji

występuje
obniżony nastrój

30

(a)

15

(b)

nie występuje
obniżony nastrój

10

(c)

35

(d)

Efektywność testu czyli proporcja trafień



Proporcja trafnych predykcji (wskazań i odrzuceń razem)

we wszystkich predykcjach (trafnych i błędnych razem)



TU: Łączny odsetek chorych na depresję i zarazem

doświadczających obniżonego nastroju oraz osób

zdrowych i zarazem NIE doświadczających obniżonego

nastroju wśród wszystkich osób badanych



[(a)+(d)]/[(a)+ (b)+(c)+(d)]=0,75

Predyktor

(wskaźnik):

obniżony nastrój



Kryterium (diagnozowane zjawisko):

depresja

zdiagnozowano

depresję

nie zdiagnozowano

depresji

występuje

obniżony nastrój

30

(a)

15

(b)

nie występuje
obniżony nastrój

10

(c)

35

(d)

Diagnoza ryzyka samobójstwa -
podejście EBA

(

Kleespies i Dettmer, 2000)



W latach 1995-1999 częstość samobójstw wynosiła w
Polsce 14,9 przypadków na 100 tysięcy mieszkańców



Zatem statystycznie polski psycholog może zetknąć
się z problemem dokonanego samobójstwa w
przybliżeniu raz na 7000 osób, które konsultuje.



Jednak każdy psycholog pragnie oczywiście nie
zetknąć się z tym ani razu i zapobiec ewentualnemu
samobójstwu!



Jak rozpoznać, którego spośród 7000 tysięcy klientów
trzeba otoczyć szczególną opieką z powodu ryzyka
samobójstwa?

Diagnoza ryzyka samobójstwa -
podejście EBA

(

Kleespies i Dettmer, 2000)



Szczególnie trudne jest szacowanie prawdopodobieństwa

zjawisk wyjątkowo rzadkich czyli o bardzo niskiej

proporcji podstawowej.



Wyobraźmy sobie, że pewien diagnosta dysponuje

absolutnie wyjątkową zdolnością określania ryzyka

samobójstwa z 99% czułością i 99% swoistością.



Zatem wśród 100 000 pacjentów trafnie rozpozna on

99 000 tych, którzy w przyszłości nie popełnią

samobójstwa, a pozostałych 1000 osób zaliczy do grupy
podwyższonego ryzyka

.



Z proporcji podstawowej wynika, że w grupie tej jest tylko

15 przyszłych samobójców, a pozostałych 895 to fałszywe

wskazania (false positives)



Autorzy dokonali przeglądu kilkudziesięciu badań
empirycznych, dotyczących samobójstw
dokonanych (post mortem)



PYTANIE: Jakie właściwości różnicują osoby zmarłe w
wyniku samobójstwa i zmarłe z innych przyczyn?



WYNIKI: niektóre czynniki mają znaczenie tylko dla
niektórych grup osób, inne zaś mają znaczenie
dopiero zestawione razem.



EFEKT PRAKTYCZNY

: 5 profili, wyróżnionych ze

względu na podstawowe zaburzenie psychiczne,
rozpoznane u danej osoby

Diagnoza ryzyka samobójstwa -
podejście EBA

(

Kleespies i Dettmer, 2000)