Metodologia badań w pedagogice społecznej
Metodą badań w pedagogice społecznej jest zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących całość postępowania badacza, zmierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego.
Drugim ważnym dla tej dziedziny pojęciem jest pojęcie techniki badań. Termin ten oznacza czynności praktyczne regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami pozwalającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzalnych informacji, opinii i faktów. Do takich właśnie technik należą poniżej wymienione:
Eksperyment pedagogiczny- jest "metodą naukowego badania określonego wycinka rzeczywistości wychowawczej, polegającą na wywołaniu lub tylko zmienianiu przebiegu procesów przez wprowadzenie do nich jakiegoś nowego czynnika i obserwowaniu zmian powstałych pod jego wpływem". Eksperyment jest szczególnym przypadkiem obserwacji. Jego celem jest wykrycie związków przyczynowo- skutkowych między zmienną niezależna, a elementami badanego układu. Dostarcza wychowawcy wiedzy o skuteczności pewnych działań, o efektach podejmowanych inicjatyw wychowawczych czy dydaktycznych lub o wartości nowych metod nauczania. Rezultatem eksperymentu są zawsze zmiany.
Ze zmianami układu wiążą się 2 sprawy:
natury metodologicznej - wiążą się z techniką wykrywania zależności między zmiennymi niezależnymi, a innymi elementami badanego układu. Wg. Mill'a najdoskonalszymi metodami wykrywania są:
kanon jedynej różnicy- kanon jedynej zgodności
kanon połączonej różnicy i zgodności- kanon zmian towarzyszących- kanon reszt
natury moralnej - mówiącej iż nie można dopuścić aby w założeniach badawczych przyjęto świadomie działania szkodliwe dla określonej grupy.
Monografia pedagogiczna- to taka metoda postępowania, która prowadzi do opisu instytucji wychowawczych. Wg. definicji monografia jest metodą badań, której przedmiotem badań są instytucje wychowawcze w rozumieniu placówki lub instytucjonalne formy działalności wychowawczej prowadzące do gruntownego rozpoznawania struktur instytucji, zasad i efektywności działań wychowawczych, oraz opracowanie koncepcji ulepszeń i prognoz rozwojowych. Nadaje się do systematycznej weryfikacji funkcji złożonych danej instytucji, planowania ulepszeń i kontroli ich funkcjonowania.
Sposoby postępowania, dzięki którym możemy stwierdzić, że owo badanie jest metodą monograficzną:
Przedmiot badań- instytucja wychowawcza lub inna dla celów wychowania badana placówka.
Sposób badania- w badaniu monograficznym dąży się do "sięgnięcia w głąb" danej instytucji, wglądu w jej funkcjonowanie zarówno jako systemu jak i związanego ze sobą zbioru osób. Wyróżniającą cechą badań monograficznych jest lokalizacja instytucjonalna.
Metoda indywidualnych przypadków- jest sposobem badań polegającym na analizie jednostkowych losów ludzkich, uwikłanych w określone sytuacje wychowawcze lub na analizie konkretnych zjawisk natury wychowawczej poprzez pryzmat jednostkowych biografii ludzkich z nastawieniem na opracowanie diagnozy przypadku lub zjawiska w celu podjęcia działań terapeutycznych. Metoda ta sprowadza się do biografii ludzkich. Zajmuje się takimi problemami jak: trudności dydaktyczne i wychowawcze a sytuacja rodzinna, funkcjonowanie rodzin zastępczych, opiekuńczych itp. Najbardziej użyteczną techniką omawianej metody jest wywiad, a uzupełnia go obserwacja i analiza dokumentów osobistych.
Metoda sondażu diagnostycznego- przedmiotem badań jest określone zjawisko społeczne. Badania sondażowe obejmują zjawiska społeczne o znaczeniu istotnym dla wychowania, ponadto stany świadomości społecznej opinii i poglądów określonych zbiorowości, narastania badanych zjawisk i ich tendencji do nasilania. Metoda sondażu diagnostycznego jest sposobem gromadzenia wiedzy o atrybutach strukturalnych i funkcjonalnych oraz dynamice zjawisk społecznych, opiniach, poglądach wybranych zbiorowości, nasilaniu się wszelkich innych zjawisk instytucjonalnie nie zlokalizowanych- posiadających znaczenie wychowawcze- w oparciu o specjalnie dobraną grupę, reprezentującą generację populacji, w której badane zjawisko występuje. W badaniach sondażowych występują techniki takie jak:
Ankieta- czyli zbiór specjalnie dobranych i sformułowanych pytań, na które osoba badana powinna dać odpowiedź.
Analiza dokumentów osobistych- np. listy, pamiętniki, kroniki, autobiografie, rysunki, fotografie, analiza wytworów i prac dziecięcych.
Techniki statystyczne- znajomość tych metod jest warunkiem sprawnego operowania materiałem badawczym. Metody te pozwalają ukazać liczbowo zależności pomiędzy poszczególnymi faktami lub grupami faktów w celu wysunięcia odpowiednich wniosków pedagogicznych. Zależności te wyrażamy przy pomocy wskaźników statystycznych. Do obliczania tych wskaźników służą następujące metody statystyczne: rozsiew, średnia arytmetyczna mediana i modalna, rangowanie, odchylenie średnie i standardowe oraz współczynnik korelacji.
Techniki badań pedagogicznych:
Obserwacja- to uniwersalny sposób badań. Polega na gromadzeniu danych drogą spostrzeżeń. Jest to prosta, nieplanowana rejestracja zdarzeń i faktów, ale także złożony proces kontrolowanej obserwacji systematycznej z użyciem skomplikowanych technik pomocniczych z użyciem filmu, magnetofonu i kwestionariuszy.
Obserwacja może występować pod postacią obserwacji otwartej i obserwacji swobodnej. Stosuje ją w praktyce każdy nauczyciel. Obserwacja otwarta spełnia ważną rolę w początkowym etapie każdej planowanej działalności badawczej. Dzięki niej otrzymuje się wiedzę ogólną o obiekcie badań, która daje podstawę do sformułowania zagadnień wstępnych i hipotez roboczych. Obserwacja swobodna daje sumę wiedzy o przedmiocie zainteresowań, pozwalając na sprawniejsze działanie w określonej dziedzinie.
Obserwacja może także przybrać formę bezpośrednią lub pośrednią. Polega ona na planowym gromadzeniu spostrzeżeń przez określony czas w celu poznania lub wykrycia istniejących zależności między zjawiskami i kierowaniem procesów. Obserwacja systematyczna wymaga zastosowania technik pomocniczych i zaplanowania takich elementów jak: problematyka (ustalamy ilość i jakość zagadnień, które chcemy zaobserwować w danej populacji, musimy uwzględnić rozmiar zagadnienia, obiekt obserwowanego oraz aby okres prowadzonej obserwacji przypadł na okres typowy), oraz sposobu gromadzenia materiału.
Szczególnym przypadkiem jest obserwacja uczestnicząca, gdy badający staje się uczestnikiem badanej zbiorowości i jest przez nią akceptowany. Może mieć 2 postacie:
jawna- polega na poinformowaniu grupy o roli badającego, wymaga akceptacji badającego jako obserwatora.
ukryta- gdy badana grupa nie jest świadoma roli jaką spełnia nowy jej członek, wymaga akceptacji badającego jako nowego członka grupy, spełniającego określoną rolę.
Narzędzia obserwacji:
Arkusz obserwacyjny- to kwestionariusz z wytypowanymi wszystkimi zagadnieniami, które objąć ma obserwacja
Dziennik obserwacyjny- kategoryzuje spostrzeżenia ze względu na czas pojawienia się określonych faktów lub zmienności procesów i stosunków w badanych grupach.
Warunki poprawności zbierania materiałów:
wstępna znajomość przedmiotu obserwacji
jasne sformułowanie zagadnień i celów obserwacji
bliższe poznanie przedmiotu obserwacji przez zastosowanie obserwacji otwartej
opracowanie koncepcji badań, kategoryzacja zagadnień, opracowanie odpowiednich
Wywiad- Istotą tej metody jest rozmowa prowadzona w sposób planowy i kierowany, w celu uzyskania określonych informacji. Jest to czynność dwustronna, oparta na bezpośrednim kontakcie respondenta z prowadzącym wywiad. W badaniach pedagogicznych szczególnie użyteczny jest wywiad środowiskowy, który stosowany jest przy poznawaniu charakteru i zależności środowiska wychowawczego oraz wszelkich aspektów wychowawczych w środowisku społecznym. Warunkiem poprawnego przeprowadzenia wywiadu są właściwie przygotowane dyspozycje.
Czynniki zakłócające wiarygodność informacji:
respondent- główne źródło materiału- może być przyczyną świadomego zafałszowania prawdy.
narzędzie badawcze- kwestionariusz, którego forma może wpłynąć na treść uzyskiwanych danych. (może nie obejmować wszystkich zagadnień, może posługiwać się niejasnym językiem)
prowadzący badania- należy podporządkować jego cechy indywidualne wymaganiom reguł badania
Typy wywiadów:
nieskategoryzowany- daje możliwość swobody w formułowaniu pytań oraz zmieniania ich kolejności, stawianie pytań dodatkowych
skategoryzowany- ogranicza kolejność i brzmienie stawianych pytań
jawny- badany poinformowany jest o celach i przedmiocie wywiadu, musi być on skategoryzowany
ukryty- stosowany w przypadku gdy przedmiotem wywiadu są drażliwe zagadnienia, badania postaw, motywacji i innych, badany nie jest poinformowany o przedmiocie rozmowy
jawny nieformalny- to luźna rozmowa, podczas której badający usiłuje przez stosowne jej ukierunkowanie uzyskać interesujące go dane
jawny formalny- gdy badany orientuje się o fakcie przeprowadzania z nim wywiadu
indywidualny
zbiorowy- ma uzasadnienie gdy przedmiotem badań są opinie, fakty jednorodnej grupy, wywiadom zbiorowym towarzyszą emocje dodatnie i ujemne, mogące mieć znaczenie dla wiarygodności badań
ankieta- To szczególny przypadek wywiadu. Jest techniką gromadzenia informacji polegającą na wypełnianiu samodzielnie przez badanego specjalnych kwestionariuszy na ogół o wysokim stopniu standaryzacji w obecności lub najczęściej bez obecności ankietera. Jest ona zbiorem specjalnie sformułowanych pytań, na które osoba badana powinna dać odpowiedź. Badania ankietowe mają charakter masowy. Są one przydatne przy rozwiązywaniu problemów związanych z działalnością wychowawczą. Stosowane są również w innych dziedzinach życia społecznego i kulturalnego. Ankieta jest użyteczna w badaniach pedagogicznych jako metoda poznawania cech zbiorowości, zjawisk, opinii o wydarzeniach. Jest pomocnicza w początkowym etapie badań. Wyniki zebrane przy pomocy ankiety wymagają porównania z materiałem zebranym przy pomocy innych metod badawczych. Pytania ankiety są zamknięte i zaopatrzone w tzw. Kafeterie czyli zestaw wszelkich możliwych odpowiedzi. Kafeterie bywają: zamknięte- Oznacza to ograniczony zestaw możliwości odpowiedzi, poza które odpowiadający wyjść nie może, lecz tylko wybiera wśród możliwości jakie daje sformułowany zestaw. Kafeterie mogą być także półotwarte- czyli mogą być zestawem możliwych do wyboru odpowiedzi, które zawierają 1 punkt oznaczony słowem "inne", pozwalający na zaprezentowanie swojej odpowiedzi, jeśli nie mieści się w żadnym sformułowaniu, koniunktywne- pozwalają na wybranie kilku odpowiedzi, dając potem możliwość obliczenia częstotliwości wyboru poszczególnych odpowiedzi, a tym samym tworzenia hierarchii, oraz dysjunktywne
Badanie dokumentów i materiałów- jest metodą badawczą służącą do gromadzenia wstępnych opisowych także ilościowych informacji o badanej instytucji czy zjawisku wychowawczym. Jest także techniką poznawania biografii jednostek i opinii wyrażonych w dokumentach.
Rodzaje dokumentów:
Kronikarskie- to materiały statystyczne, obrazujące określone sytuacje, dokumentujące fakty i działania
Opiniodawcze- to osobiste materiały powstałe bez udziału badającego w ogóle lub tylko jako czynnika inspirującego np. listy, pamiętniki itd.
Analiza tekstów- Jest techniką badawczą służącą do obiektywnego, systematycznego i ilościowego opisu jawnej treści przekazów informacyjnych.
Treść dokumentów wyrażać może liczne zjawiska i być świadectwem różnorodnych przemian, charakterystyk cech psychicznych itp. B. Berelson wyróżnia 3 różne sposoby podejścia do analizy materiału symbolicznego:
W pierwszym badacz interesuje się cechami samej treści.
W drugim wychodząc z analizy treści próbuje sformułować wnioski o autorze treści.
W trzecim interpretuje treść, aby dowiedzieć się czegoś o odbiorcach treści, bądź o skutkach jej oddziaływania.
Techniki projekcyjne- Polegają na wprowadzeniu między badającego, a badanego czynnika celowo dobranego, co do którego można żywić nadzieję, że wywoła w badanym określone reakcje i postawy emocjonalne.
werbalne- polegają na kojarzeniu słów, kończeniu zdań lub odpowiadaniu na specjalne pytania, badany wyraża swoje uczucia, refleksje
obrazkowe- opisywanie treści podsuniętych obrazków, konsekwencji przedstawionych scen