2.5. Metody, techniki i narzędzia badawcze
Metodologicznie uzasadnionym zabiegiem, bezpośrednio poprzedzającym badania, jest wybór odpowiedniej metody pozyskiwania danych empirycznych. Ta dopiero decyduje o doborze stosownych technik badań, a wybrane techniki w sposób jednoznaczny wyznaczają konstrukcję narzędzi badawczych.270 W. Zaczyński pisze, iż metoda badania naukowego, to określony sposób poznania naukowego, w którym posługujemy się celowo dobranymi i zaplanowanymi sposobami, a wyboru tychże metod dokonujemy, ze względu na przedmiot i cel badań oraz zasób posiadanych środków. Najogólniej mówiąc, metody badania naukowego, są określonymi sposobami poznawania interesującego nas wycinka rzeczywistości, podejmowanymi celowo, według ustalonego planu z zamiarem dokładnego i wyczerpującego poznania.271
Z kolei S. Nowak pisze następująco o metodach badania naukowego: „są to przede wszystkim, typowe i powtarzalne sposoby zbierania, opracowywania, analizy oraz interpretacji danych empirycznych, mające na celu uzyskanie możliwie jak największej ilości uzasadnionych odpowiedzi, na stawiane w nich pytania.272
Wśród metod badawczych wyróżniamy:
eksperyment pedagogiczny;
metodę indywidualnych przypadków;
monografię pedagogiczną;
metodę sondażu diagnostycznego;
Eksperyment pedagogiczny, jest pewną odmianą obserwacji,273 która jest wzbogacona o celowe zmienianie zjawisk. Zatem eksperyment pedagogiczny, jest metodą naukowego badania określonego wycinka rzeczywistości, która ma na celu głównie wywoływanie lub tylko zmianę przebiegu badanych procesów, po przez wprowadzenie do nich danego czynnika i obserwowanie zmian zachodzących pod jego wpływem (czynnik ten nosi nazwę czynnika eksperymentalnego lub zmiennej niezależnej). Zmiany obserwowane pod wpływem owego czynnika, noszą nazwę zmiennych zależnych, gdyż są one zależne od zmiennej niezależnej.274 Zdaniem E. Zaręby „istotą eksperymentu, jest zamierzone działanie skierowane na badaną rzeczywistość, z tym że nie po to, aby ją zmienić, lecz po to, by łatwiej poznać interesujące zależności.”275 Ta metoda, może służy również zbadaniu reakcji jednostek lub grup, na oddziaływania lub warunki, które zostały stworzone przez badacza.276
Metoda indywidualnych przypadków, nazwy jej używa się często zamiennie z takimi określeniami jak: „studium przypadku”,277 „studium indywidualnych przypadków”, „analizą przypadku” lub „metodą kliniczną”. Metoda ta, jest sposobem badań, polegających na analizie jednostkowych losów ludzkich, uwikłanych w określone sytuacje wychowawcze, lub na analizie określonych zjawisk natury wychowawczej poprzez pryzmat jednostkowych biografii ludzkich z nastawieniem na opracowanie diagnozy przypadku lub zjawiska w celu podjęcia odpowiednich kroków terapeutycznych.278 Tak więc, zaletą metody indywidualnych przypadków, może być wykorzystanie jej wyników właśnie do działań terapeutycznych. Ponadto, służy ona też ukazaniu przyczyn powstałych zaburzeń. Przedmiotem tej metody
są pojedyncze osoby, podczas dokonywania ich opisu bierze się pod uwagę: dane identyfikacyjne, dane związane z historią życia, dane dotyczące środowiska rodzinnego i miejsca zamieszkania, ponadto dane określające stan zdrowia, czyli rozwój fizyczny, umysłowy itp. a także charakter i osobowość osoby badanej.279 W zastosowaniu
tej metody, użytecznymi technikami badań są m.in. rozmowa i wywiad, analiza dokumentów, a także obserwacja uczestnicząca.280
Kolejną metodą badawczą, którą opiszę jest monografia, nazywana także badaniem terenowym lub monografią pedagogiczną. Stanowi ona metodę badań, której przedmiotem są instytucje wychowawcze, placówki lub instytucjonalne formy działalności wychowawczej, prowadzącą do gruntownego rozpoznania struktury instytucji, zasad i efektywności działań wychowawczych oraz opracowania koncepcji ulepszeń i prognoz rozwojowych. Tak więc metoda, ta dotyczy głównie opisu i analizy funkcjonowania konkretnej instytucji związanej bezpośrednio lub pośrednio z pełnieniem funkcji opiekuńczej, wychowawczej czy kształcącej.281
W ścisłym związku z metodami pozostają techniki badawcze. Pojęcie technik badawczych określa wielu autorów, m.in. A. Kamiński pisząc, iż techniki są bliżej skonkretyzowanymi sposobami realizowania zamierzonych badań. Podporządkowane metodą pełnią w stosunku do nich istotną rolę, mianowicie pozwalają na uzyskanie optymalnie sprawdzonych informacji, opinii czy faktów.288 Wśród technik należy wymienić:
obserwację;
wywiad;
ankietę;
badanie dokumentów;
analizę treści;
techniki projekcyjne;
testy pedagogiczne;
techniki socjometryczne;
Obserwacja, to najbardziej wszechstronna technika gromadzenia materiałów, charakteryzująca się określonym sposobem postrzegania, gromadzenia i interpretowania poznawanych danych w naturalnym ich przebiegu, pozostających w bezpośrednim zasięgu widzenia i słyszenia obserwatora. Szczególną cechą obserwacji, jest to, że dotyczy ona faktów i zjawisk będących, w ich naturalnym rozwoju, nie wywierając wpływu na ich przebieg, dzięki temu, pozwala śledzić i badać zjawiska bez sztucznego zabarwienia. Zakłada się, aby obserwacja była: obiektywna, wierna, wyczerpując, wnikliwa, celowa, planowana oraz selektywna. Warunki poprawnej obserwacji winny być w ścisłym związku z jej przedmiotem, czyli tym, co chcemy poznać za pomocą obserwacji.290 Kolejną techniką, którą opiszę będzie ankieta, według T. Pilcha, jest ona techniką gromadzenia informacji polegającą na wypełnieniu najczęściej samodzielnie przez badanego specjalnych kwestionariuszy, zazwyczaj o wysokim stopniu standaryzacji, w obecności lub bez obecności ankietera.291 Ankieta, jest zestawieniem pytań dotyczących spraw, w których respondenci powinni być wystarczająco zorientowani, aby móc udzielić pisemnie odpowiedzi, mając do wyboru formę swobodną bądź dokonać wyboru spośród podanych możliwości.292 Pytania ankiety są zawsze konkretne, ścisłe oraz jednoproblemowe. Najczęściej bywają pytania zamknięte i zaopatrzone w tak zwaną kafeterię, czyli zestaw wszelkich możliwych odpowiedzi.293 Ankieta, jest techniką umożliwiającą szybkie przeprowadzenie badań. Można je prowadzić indywidualnie lub zbiorowo docierając do dowolnie dużej grupy osób.294 Następnym rodzajem techniki, jest badanie dokumentów - to technika badawcza polegająca na gromadzeniu wstępnych, opisowych, także ilościowych informacji o badanej instytucji czy zjawisku wychowawczym. Służy również poznawaniu biografii jednostek i opinii wyrażonych w dokumentach. Samodzielnie rzadko może występować w roli instrumentu naukowego poznania.295 Dokumenty objęte analizą, mogą ze względu na ich formę przybrać postać dokumentów pisemnych, cyfrowych lub obrazowo-dźwiękowych. Na ogół rozróżnia się klasyczną (jakościową czy opisową) i nowoczesną (ilościową) analizę dokumentów. Jakościowa, polega głównie na ich historycznej i literackiej interpretacji. Jest poszukiwaniem niepowtarzalnych właściwości, charakterystycznych dla analizowanego dokumentu i jego twórcy. Zaś ilościowa, polega na ilościowym opisie i analizie dokumentów.296 Analiza treści, to rodzaj techniki badawczej, służącej do obiektywnego, systematycznego i ilościowego opisu jawnej treści przekazów informacyjnych. Treść dokumentów może wyrażać liczne zjawiska i być świadectwem różnorodnych przemian, charakterystyk, cech psychicznych, itp.297 Z kolei techniki projekcyjne T. Pilch charakteryzuje jako: „metodę badania osobowości, polegającą na przedstawieniu badanemu sytuacji bodźcowej, nie mającej dla niego znaczenia arbitralnie ustalonego przez eksperymentatora, ale jednocześnie takiej, która będzie mogła nabrać znaczenia, przez to iż osobowość badanego narzuci swoje indywidualne znaczenie i organizację.298 Najogólniej mówiąc, jest to wprowadzenie między badającego a badanego czynnika celowo dobranego, co spowoduje, iż wywoła w badanym określone reakcje i postawy emocjonalne. Najpopularniejszymi technikami projekcyjnymi są techniki: werbalne i obrazkowe, pierwsza polega na kojarzeniu słów, kończeniu zdań zaś druga, na opisywaniu treści podsuniętych obrazków, scen lub przyczyn, które do przedstawionej sytuacji doprowadziły.299 Następną techniką, którą scharakteryzuję są testy pedagogiczne, pozwalają one w sposób dokładny oraz sprawiedliwy ocenić postępy uczniów w nauce. Można wyróżnić następujące rodzaje testów mianowicie: testy inteligencji: ogólne i specjalne; testy pomiaru wykonania: mierzące czynności motoryczne, sensoryczne i psychiczne; testy osobowości: cech, zainteresowań, postaw, charakterologiczne, typologiczne.300 Natomiast techniki socjometryczne, to zespół czynności werbalnych i manipulacyjnych mających na celu poznanie uwarunkowań, istoty i przemian nieformalnych związków międzyosobowych w grupach rówieśniczych.301 Owa technika, daje możliwość porównywania pozycji poszczególnych uczniów w klasie, stwierdza istnienie różnego typu podgrup, jest narzędziem umożliwiającym identyfikację osób lub grup wymagających specjalnych zabiegów wychowawczych.302 Z kolei wywiad, jest czynnością dwustronną - rozmową kierowaną, badającego z respondentem bądź respondentami, według opracowanych wcześniej dyspozycji lub w oparciu o specjalny kwestionariusz. Wywiad, jest ściśle przygotowaną i ukierunkowaną interakcją, 303 w której badający stara się oddziaływać na badanego stawianymi pytaniami i skłaniać go do udzielania wypowiedzi na temat będący przedmiotem badań.304 Służy, głównie poznawaniu wyobrażeń, uczuć, motywacji, zamiarów, przekonań, faktów, opinii oraz postaw danej zbiorowości. Umożliwia, więc poznanie zjawisk występujących w świadomości badanych.305 Dzięki tej technice, zebrany materiał pozwala, na analizę układów i zależności między poszczególnymi zjawiskami.306 Wywiady różnią się pod względem standaryzacji. Standaryzacja to tyle, co trzymanie się standardu (ustalonego wzoru), w procesie wytwarzania czegoś. Dzięki standaryzacji poszczególne egzemplarze, tego samego produktu zostają ujednolicone pod względem wagi, składu czy rozmiarów. W odniesieniu do wywiadów standaryzacja, polega na ujednoliceniu warunków rozmowy z respondentem, przede wszystkim brzmienia i kolejności zadawanych pytań oraz zachowania się badacza.307 Z tego punktu widzenia, można wyróżnić dwa rodzaje wywiadu: skategoryzowany i nieskategoryzowany.308 Wywiad skategoryzowany, czyli tak zwany „kwestionariuszowy”, jest przeprowadzany ściśle według wcześniej przygotowanego kwestionariusza. Badającemu w takim wywiadzie, nie wolno zmienić słów użytych w poszczególnych pytaniach, ani kolejności zadawanych pytań. Celem omawianego wywiadu, jest uchwycenie możliwie wszystkich szczegółów dotyczących wypowiedzi i zachowań respondenta w związku ze stawianymi pytaniami oraz zebranie takich danych, które będzie można porównać, z tymi jakie uzyskano od innych badanych osób, na ten sam temat. Z kolei wywiad nieskategoryzowany, to wywiad prowadzony w sposób swobodny, gdzie badający ma pełną intencję co do tego, jak prowadzić rozmowę, jakie stawić pytania, kierując się jedynie celem, jaki określa dane działanie badawcze. Wywiad ten, nie pozwala na uzyskanie danych porównywalnych, czyli danych o charakterze ilościowym, lecz umożliwia zebranie danych ukazujących uwarunkowania i okoliczności kształtowania się określonych opinii i postaw respondentów. Za pomocą wywiadu nieskategoryzowanego uzyskujemy więc dane jakościowe.309 Pierwszy, którym posługuje się w badaniach, ściśle ogranicza kolejność i brzmienie stawianych pytań, natomiast drugi daje możliwość swobody w formułowaniu pytań oraz zmieniania ich kolejności.
Ze względu na sposób prowadzenia wywiadu wyróżniamy wywiad jawny, ukryty oraz jawny nieformalny. Wywiadem jawnym nazywa się rozmowę, w której badany, jest poinformowany o celach, charakterze oraz przedmiocie wywiadu. W przeciwnym wypadku możemy mówić o wywiadzie mniej lub bardziej ukrytym, gdzie badany nie jest poinformowany ani o
roli ankietera, ani o celach i przedmiocie rozmowy. To, czy prowadzi się wywiad jawny lub ukryty, nie jest sprawą przypadku, czy swobodnej decyzji badającego, lecz następstwem określonych konieczności i wynikających z niej potrzeb. Jeżeli istnieje np. potrzeba zebrania danych, głównie ilościowych i z tego względu decydujemy się na wywiad skategoryzowany, czyli kwestionariuszowy, wówczas następstwem przyjęcia takiej formy wywiadu, jest prowadzenie go w sposób jawny.310 Biorąc pod uwagę ilość badanych osób jednorazowo, wyróżnia się wywiady indywidualne i zbiorowe. Pierwszy prowadzony, jest tylko z jedną osobą. Drugi, zbiorowy ma uzasadnienie wówczas, gdy przedmiotem badań są opinie lub fakty jednorodnej grupy, jego zaletą jest uzyskanie wiedzy obszernej i w miarę wszechstronnej, w dość krótkim czasie. Natomiast wadą, jest brak możliwości oceny rozkładu poszczególnych opinii i postaw, ze względu
na korygowanie oraz uzupełnianie nawzajem swoich wypowiedzi, jak i brak reprezentatywności, a także znaczenia poszczególnych zagadnień.311 Zaplanowany przeze mnie wywiad, oprócz charakteru skategoryzowanego, jest w swojej odmianie jawny, a przy tym przeprowadzę go w formie indywidualnej.
Niewątpliwie przeprowadzenie wywiadu wymaga odpowiedniego przegotowania. Celem głównym badacza jest uzyskanie prawdy, a zatem powinien mięć świadomość, iż sprawność przeprowadzenia wywiadu oraz wartość uzyskanego materiału zależy od wielu czynników. Oczywiście najistotniejszym warunkiem poprawności, jest właściwe przygotowanie dyspozycji. Przez pojecie dyspozycji rozumie się wykaz potrzeb informacyjnych niezbędnych do rozwiązania badanego zagadnienia.312 W przypadku wywiadu, dyspozycje stanowią rodzaj planu rozmowy, zawierającego pytania skupione wokół badanego problemu.313 Natomiast do czynników zakłócających wiarygodność informacji uzyskanych podczas wywiadu, które mogą wpłynąć na dalsze prowadzenie badań można zaliczyć: respondenta, który będąc głównym źródłem materiału, może stać się przyczyną świadomego zafałszowania prawdy; następnie narzędzie badawcze, którego forma może w sposób istotny wpłynąć na treść uzyskiwanych danych; kolejnym czynnikiem, może być sam badacz, który w sposób niewłaściwy może odbierać informacje, ponadto ukierunkowywać tok badań, czy kłaść nacisk na określone problemy. Istotne, jest aby badacz w czasie wywiadu nie wyrażał własnych ocen, opinii i nie sugerował badanemu formy ani treści odpowiedzi, oraz mówił zrozumiałym dla respondentów językiem. Przeprowadzenie wywiadu wymaga zaufania, szczerość i przychylność badanego, dlatego też wskazana jest dyskrecja, przekonanie o naukowym charakterze badań.314
Techniki badawcze wymagają zastosowania odpowiednich narzędzi badawczych. Narzędziami, nazywamy wszystkie materialne środki pomocnicze badania naukowego. Zaliczamy do nich m.in.: kwestionariusze wywiadów lub ankiety, arkusze obserwacyjne, testy wiadomości i umiejętności itd.315 Zdaniem W. Okonia, narzędzia badawcze, to „materiały lub urządzenia techniczne, służące do przeprowadzenia badań oraz opracowania ich wniosków.316 Cechą charakterystyczną kwestionariusza wywiadu, jest to, iż jego forma zależeć będzie głównie od rodzaju wywiadu, tzn. jeśli wywiad będzie skategoryzowany, wówczas kwestionariusz będzie zawierał dokładnie sformułowane pytania, podane w kolejności, w jakiej należy je zadać. Wywiad taki nie pozostawia żadnej swobody badaczowi w zakresie jego przeprowadzania. Natomiast w wywiadzie nieskategoryzowanym, kwestionariusz zawierać będzie jedynie wskazówki dotyczące możliwych do zadania pytań, nie określając ich kolejności ani sposoby zadawania.317 Kwestionariusz ankiety, cechuje się tym, że jego wypełnienie nie wymaga nadzoru ankietera i może być wysłany nawet listownie, ankieta daje wiedzę obszerną, ale nie pogłębioną.318 Charakterystyczne dla pytań ankiety, jest głównie
to, iż są konkretne, ścisłe i jednoproblemowe. I tak, wyróżniamy pytania zamknięte, które zaopatrzone są w kafeterię (zestaw wszelkich możliwych odpowiedzi). Istnieje kilka rodzajów kafeterii mianowicie: zamknięte i półotwarte oraz dysjunktywne
i koniunktywne. Kafeteria zamknięta, w której jest ograniczony zestaw możliwych odpowiedzi,319 natomiast w kafeteria półotwartej, jest zestaw możliwych do wyboru odpowiedzi, które zawierają jeden punkt oznaczony zazwyczaj słowem „inne”.320 Jeśli chodzi o kafeterię koniunktywną, pozwala na wybranie kilku możliwych odpowiedzi,
z kolei kafeteria dysjunktywna, to pytania z wyliczeniem różnych możliwych odpowiedzi. Wyróżnia się też: pytania filtrujące i kontrolne. Pierwsze, stawiamy wtedy, kiedy chcemy spośród respondentów dokonać eliminacji tych osób, które nie mają nic do powiedzenia na dany temat.321 Drugie natomiast, pełnią rolę kontroli otrzymanych odpowiedzi, są to pytania całkowicie zbieżne z treścią innych pytań, lecz inaczej sformułowane.322 Narzędzia socjometryczne, socjometria posługuje się kilkoma technikami. Podstawową techniką, jest test socjometryczny - technika Moreno. Technika, ta przewiduje starannie przemyślane i sformułowane pytania o jasno i wyraźnie określonych kryteriach wyboru, jednoznacznie rozumianych przez wszystkie osoby badane. Oprócz wyborów pozytywnych, możliwe są również wybory negatywne, czyli tzw. „odrzucenia”. Pytania dotyczące takich wyborów formułuje się raczej w sposób pośredni niż bezpośredni. Liczba pytań uwzględnionych w ramach tej techniki, zależy głównie od celu badań. Na ogół zaleca się jednak nie więcej
niż 3-5 pytań.323 Obok testu socjometrycznego stosuje się tzw. technikę „zgadnij, kto?” stosowana jest najczęściej, do uchwycenia osób spełniających określone role w grupie lub odznaczających się interesującymi nas cechami. Polega na podawaniu przez osoby badane nazwisk tych członków grupy, których zachowanie odpowiada przedstawionej charakterystyce. Rejestr podobnych charakterystyk, może niekiedy obejmować negatywne przejawy zachowania się członków grupy. Ponadto osobą badanym tą techniką, pozostawia się całkowitą swobodę co do ilości podanych nazwisk.324 Następną techniką, jest „plebiscyt życzliwości i niechęci”. Ta technika ma na celu badanie stosunków międzyosobowych w grupie. Daje możliwość wyłonienia osób potrzebujących pomocy, osób mało popularnych. Przeprowadzając plebiscyt życzliwości i niechęci można posłużyć się pięciostopniową skalą. Każdy stopień może być oznaczony odpowiednim znakiem, aby ułatwić wyrażenie swojego stosunku wobec członków grupy. Z kolei „technika szeregowania rangowego”, polega na wyliczeniu ocenianych osób, za pomocą określonego kryterium oceny, owe kryterium może dotyczyć pewnych specyficznych cech ocenianych osób, żywionej wobec nich sympatii, a nawet antypatii, ich uzdolnień, upodobań, aktywności itp., wyodrębniając w ten sposób najmniej i najbardziej lubianych.325 Narzędzia obserwacji, zaliczamy do nich dzienniki obserwacji oraz karty obserwacji tzw. arkusze obserwacyjne. Dziennik obserwacji kategoryzują spostrzeżenia ze względu na czas pojawiania się określonych faktów lub zmienności procesów. Natomiast arkusz obserwacji, to wcześniej przygotowany kwestionariusz z zagadnieniami, które objąć ma obserwacja. Arkusze, mogą być indywidualne lub tematyczne, używane do badania jednostki i stawiania diagnozy. Sposób opracowania takiego arkusza obserwacyjnego w głównej mierze zależy, od określonych okoliczności i wymogów badawczych.326 Skale natomiast, mają na celu ocenę osób badanych, pod względem określonych cech zachowania się następnie przekształcenia tych zbadanych spostrzeżeń w liczby, wyrażane na skalach szacunkowych, najczęściej na skalach kilkustopniowych.327 Skala szacunkowa może mieć różną formę: numeryczną, graficzną, z wymuszonym wyborem oraz może być skalę ocen. Stopnie skal numerycznych, polegają na przetłumaczeniu przymiotników na odpowiednie wartości liczbowe. Skale graficzne, przybierają postać linii prostej, może być ona np. pozioma lub pionowa, ciągła lub podzielona na odcinki. Z kolei skale ocen, polegają na zaznaczeniu kółkiem jednej z podanych na skali cyfr, według uznania. Natomiast dzięki skali z wymuszonym wyborem, otrzymujemy profil, który jest odzwierciedleniem siły czynników, cech, według których dokonuje się oceny badanych lub osoby badane dokonują samooceny. Składa się ona z pewnej liczby pozycji, na które przypada taka sama liczba stwierdzeń. 328
270 T. Pilch... op. cit. s. 71
271 W. Zaczyński (1995), op. cit., ss. 18-20
272 S. Nowak (1985), op. cit s. 22
273 M. Łobocki (1999), Wprowadzenie do metodologii ..., op. cit., s. 222
274 W. Zaczyński,(1995), op. cit. s. 36
275 E. Zaręba (1998), Eksperymenty i próby eksperymentalne w pedagogice [w:] pod red. S. Palka,
Orientacje w metodologii badań pedagogicznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego,
Kraków, s. 89
276 K. Konarzewski (2000), Jak uprawiać badania oświatowe. Metodologia praktyczna, Wydawnictwa
Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa, s. 48
277 M. Łobocki (1999), Wprowadzenie do metodologii..., op. cit., s. 245
278 Ibidem, s. 247
279 M. Łobocki, Metody i techniki..., op. cit., ss. 305-306
280 M. Łobocki (1999), Wprowadzenie do metodologii op. cit., s.248
281 Ibidem, s. 249
288 A. Kamiński (1974), Metoda, technika, procedura badawcza w pedagogice empirycznej, „Studia
Pedagogiczne”, tom XIX, Ossolineum, Wrocław- Warszawa- Kraków- Gdańsk, s. 115
290 M. Łobocki (1987), Metody badań pedagogicznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa,
ss. 177-124
291 T. Pilch, T. Bauman (2001), Zasady badań..., op. cit., s. 96
292 E. Grabowska (1989), Ankieta, s. 65, [w:] pod red. A. Góralskiego, Metody badań pedagogicznych,
Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogiki Specjalnej, Warszawa
293 T. Pilch (1995), Zasady badań..., op. cit., ss. 86-87
294 E. Grabowska, Ankieta..., op. cit., s. 64
295 T. Pilch, T. Bauman (2001), op. cit., s. 98
296 M. Łobocki (1999), Wprowadzenie do metodologii..., op. cit., ss. 241-243
297 T. Pilch, T. Bauman (2001), Zasady badań..., op. cit., s.100
298 Ibidem, s. 102
299 T. Pilch (1995), Zasady badań..., op. cit., s. 91
300 T. Pilch (1995), Zasady badań..., op. cit., s. 105
301 Ibidem, s. 102
302 E. Grabowska (1989), Socjometria, s. 71, [w:] pod red. A. Góralskiego, Metody badań
pedagogicznych, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogiki Specjalnej, Warszawa
303 L. Sołoma (2002), Metody, techniki badań socjologicznych, Wydawnictwo Warmińsko-Mazurskie,
Olsztyn, s. 123
304 J. Sztumski (1995), Wstęp do metod i technik badań społecznych, Wydawnictwo Śląsk, Katowice,
s. 120
305 J. Sztumski (1995), Wstęp do metod i technik badań społecznych, Wydawnictwo Śląsk, Katowice,
s. 120
306 T. Pilch, T. Bauman (2001), Zasady badań... op. cit., ss. 91-92
307 K. Konarzewski (2000), jak uprawiać badania oświatowe. Metodologia praktyczna, Wydawnictwa
Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa, s. 116
308 M. Łobocki (1999), Wprowadzenie do metodologii..., op. cit., ss. 291-292
309 J. Sztumski (1995), Wstęp do metod..., op. cit., s. 121
310 J. Sztumski (1995), Wstęp do metod..., op. cit., s. 122
311 T. Pilch, Zasady badań…, op. cit., s. 95-96
312 I. Przybyłowska, (1978), Wywiad swobodny ze standaryzowaną listą poszukiwanych informacji
i możliwości jego zastosowania w badaniach socjologicznych, „ Przegląd socjologiczny” t. 30,
Wydawnictwo socjologicznego ośrodka Łódzko- Warszawskiego, Łódź, s. 65
313 T. Pilch, Zasady badań…, op. cit., s. 82
314 T. Pilch, Zasady badań..., op. cit., ss. 82-84
315 W. Zaczyński (1995), Praca badawcza ..., op. cit., s. 20
316 W. Okoń (1992), Słownik pedagogiczny, Wydawnictwo PWN, Warszawa, s. 132
317 T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań..., op. cit., ss. 95-96
318 J. Sztumski (1995), Wstęp do metod i technik..., op. cit., s. 130
319 T. Pilch (1995), Zasady badań..., op. cit. s. 87
320 J. Sztumski (1995), Wstęp do metod i technik..., op. cit., s. 136 , a także T. Pilch (1995), Zasady
badań..., op. cit. s. 86 - 87
321 J. Sztumski (1995), Wstęp do metod i technik..., op. cit., s. 136
322 M. Łobocki (1987), Metody badań pedagogicznych , Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
ss. 277 - 280
323 M. Łobocki (1999), Wprowadzenie do..., op. cit., ss. 233-234
324 j. w, s. 235
325 M. Łobocki (1987), Metody badań pedagogicznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa,
ss. 205-208
326 T. Pilch (1995), op. cit. s. 80 - 81
327 K. Konarzewski (2000), jak uprawiać badania oświatowe. Metodologia praktyczna, Wydawnictwa
Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa, s. 131
328 J. Brzeziński (1984), Elementy metodologii badań psychologicznych, PWN, Warszawa, s.221