Ideał państwa i prawa według Platona podłoże historyczne i
filozoficzne oraz próba oceny z perspektywy współczesnej.
Filozofia prawa.
Grecja okresu klasycznego obejmującego VI, IV wiek przed
narodzeniem Chrystusa to czas potęgi i dobrobytu. Zmieniające się stosunki
społeczne i rozkwit demokracji sprzyjają rozwojowi nauki, a w tym myśli
politycznej. To właśnie ona pozwala zobrazować ducha tamtych czasów, gdyż
polityka i prawo są częściami życia ludzi jako społeczności. Grecja, ojczyzna
polityki jako nauki wydaje wiele świetnych umysłów z tej dziedziny. To tam
powstały fundamentalne pojęcia i pytania dotyczące państwa i prawa. Bliższe
przyjrzenie się im wskazuje, jak zaskakująco wiele spraw przejęliśmy z dorobku
starożytnej Grecji w zakresie nawet obiegowych pojęć w sferze ocen
politycznych i prawnych.
Sam z
ródłosłów wyrazu polityka jest grecki. Pochodzi on od słowa
polis, oznaczającego państwo, a w zasadzie państwo  miasto. W tym
zrozumieniu zajmuje się problematyką powstania państwa, prawidłowości jego
funkcjonowania i organizacji oraz celów czy wartości traktowanych jako
zasadnicze.1 Z wyrazem polityka nierozerwalnie połączony jest wyraz państwo,
które oznacza zorganizowane społeczeństwo zamieszkujące pewne terytoria.
Państwo jako instytucja posiada prawo stosowania przymusu wobec jednostek i
grup społecznych nieprzestrzegających obowiązującego prawa.2 Tak więc te
trzy wyrazy łączą się ze sobą, są podstawą i kluczem do określenia organizacji
społeczeństwa.
Aby zrozumieć dlaczego właśnie w tym kraju tak owocnie rozwinęła się
myśl polityczna należy poznać warunki jakie w Grecji panowały przy powstaniu
i rozkwicie tej nauki. Ustrój państwa jego stan miał bardzo wielki wpływ na
tendencje filozofii państwa i prawa.
W V w.p.n.e. Grecja była wolnym państwem. Długoletni pokój sprzyjał
bogaceniu się kraju. Zmiana stosunków społecznych i demokratyzacja życia
publicznego stworzyła warunki rozwoju średniej klasy. Drogę do urzędów coraz
częściej otwiera wiedza, a nie stan urodzenia, czy stan majątkowy.
Zainteresowanie nauką sięga coraz szerszych kręgów społeczeństwa. Sprzyja
temu wolność polityczna i dobrobyt materialny. Kadencyjność urzędów, tak jak
na przykład w Atenach, pozwala niemal każdemu obywatelowi na czynny udział
w życiu publicznym. Fundamentalne znaczenie miał okres rządu Peryklesa jako
głównego stratega. Wprowadził on ustawodawstwa ateńskie, przeciwdziałał
wpływom odśrodkowym, otaczał opieką filozofów i artystów takich jak:
Fidiasz, Anaksagoras, Herodot, Sofokles. Na uwagę zasługuje tu fakt, że ustrój
demokratyczny został narzucony wbrew ich woli.
1
A. Sylwestrzak, Historia doktryn politycznych i prawnych, Warszawa 1996, s. 2-4.
2
K. Olechnicki, P. Załęcki, Słownik socjologiczny, Toruń 1997, s. 162.
Zanim został stworzony pełny dojrzały obraz przedstawiający państwo
jako instytucję wielu myślicieli dało podwaliny pod rozwój myśli politycznej.
Jednym z nich był Protagoras z Abdery. Zasłyną on jako twórca prawa dla
miasta Turjum. Wśród współczesnych mu cieszył się dużym szacunkiem jako
myśliciel. Jego teorie polityczne zawarte w dziele  O ustroju państwowym nie
zachowały się w całości, a pochodzą raczej z drugiej ręki. Poglądy Protagorasa
zawierają się  Krótko mówiąc, w cnocie ludzkiej, mieszczącej w sobie:
sprawiedliwość, umiarkowanie, zbożność .3 Określa je i warunkuje sankcja
prawna, opinia publiczna i wychowanie. W tym Protagoras widzi rozwój
cywilizacji i zasady organizacji społeczeństwa. Sankcją za nieprzestrzeganie
prawa jest wygnanie. Warunkiem dobrego zarządzania sprawami publicznymi
jest wiedza. Dla polityka pierwszorzędne znaczenie mają zasady nauki
politycznej. W jej skład wchodzi sztuka wymowy opierająca się nie na
prostosłowiu, ale gruntownej znajomości rzeczy.4
Protagoras spełnianie cnoty obywatelskiej widzi w: naturze, wychowaniu,
ćwiczeniu. Rolę wychowawcy w osiągnięciu cnoty publicznej powierza
państwu. Państwo czyni to przez nadawanie prawa i żądanie jego posłuchu.
Normy prawne są wzorem postępowania.
Protagoras jest autorem zdania:  Człowiek jest miarą wszystkich rzeczy
istniejących, że istnieją, nie istniejących, że nie istnieją . Według tej myśli
wspólnota polis powinna być zorganizowana stosownie do potrzeb jednostki.
Sensowność praw oceniać przede wszystkim należy w świetle ich przydatności
dla rozwoju indywidualnego, a w ślad za tym i zbiorowości. Prowadzi to do
sugestii obowiązywania prawa jedynie za zgodą obywateli. Prawo i
sprawiedliwość są rzeczą ludzką i tak samo względną, jak kryteria dobra i zła.
Podsumowując teorię polityczna Protagorasa to naczelną rolę w państwie
odgrywa wiedza, a państwo jest wychowawcą obywateli.
Drugim przedstawicielem omawianego okresu jest Hippiasz. Pojmuje on
państwo odmiennie niż Protagoras. Dla niego jest ono z
ródłem prawa
pozytywnego, często sprzecznego z naturą. Tworzy zasadę natura contra
legem.5 Prawa pisane są zmienne, często nie sprawiedliwe bądz
dające wyraz
ignorancji jego twórców podczas gdy prawa natury odpowiadają harmonii
ludzkich powiązań skłaniając wszystkich do ich poszanowania. Cały problem
sprowadza się do ustanowienia takich praw pisanych aby były zgodne z prawem
natury. Jeśli prawo pisane przeciwstawia się prawom natury spełnia wówczas
rolę  tyrana ludzi i należy wypowiadać mu posłuszeństwo.
Dla Protagorasa normy prawne były sposobem wychowywania obywateli przez
dawanie im wzorców postępowania. U Hippiasza  prawo pozytywne, choć nie
3
E. Jarra, Dzieje myśli politycznej u Platona, Warszawa 1918, s. 51.
4
Tamże, s. 52.
5
Tamże, s. 51.
zawsze, to jednak często bywa wypaczeniem stosunków dla człowieka
wyłącznie właściwych i posiadających pewien sprawdzian absolutny . 6 mimo
to uważa, że celem ustroju państwowego jest pożytek ludności, a prawa są
szkodliwe gdy są przyjmowane wbrew kryteriom naturalnym.
Z podobnego do Hippiasza poglądu, że prawo i natura najczęściej są ze
sobą sprzeczne wychodzi Kallikles. Twierdzi on, że prawo jest dziełem ludzi
słabych. Pojęcie dobra i zła jest sztuczne. Podobnie ma się rzecz z równością. Te
pojęcia stworzyli słabi ludzie, aby zabezpieczyć się przed przewagą silniejszych.
Według Kalliklesa w społeczeństwie są jednostki, mające naturalną przewagę
nad innymi i dążące do podporządkowania sobie innych. Natura contra legem w
jego rozumieniu opiera się o zasady świata przyrody, gdzie występuje przewaga
silniejszego nad słabszym. Odwołuje się on do przykładów z życia ludzkiego,
gdzie wielcy mocarze swym prawem przyrodzonym narzucają jarzma innym.
Do tego służy im stworzone przez nich prawo pozytywne pomagające
utrzymywać im władzę. Kallikles w swym stanowisku dochodzi do apoteozy
despotyzmu, uznając za cnotę naczelnika państwa zuchwalstwo, bezkarność,
nieograniczoną swobodę.7 Jeszcze dalej w poglądach Kalliklesa posuwa się
Trazymach twierdząc, że cały ustrój prawny jest ustanowieniem władzy, jest
wola silniejszych, na ich korzyść obróconą, bo tę wyłącznie korzyść mają na
względzie ludzie stojący na czele rządów. Sprawiedliwość przynosi zawsze
silniejszemu pożytek, człowiek sprawiedliwy zawsze jest słabszy od
niesprawiedliwego.8
Idee Kalliklesa trafnie wskazują słabości teorii prawa natury w zakresie
jego z
ródeł i treści. Daje to wyraz obawom i niepokojom, jakie nieść może
rozwój demokracji i zbytnie zaufanie do praw natury.
Sokrates jako wielki filozof nie stworzył żadnej nowej koncepcji
dotyczącej państwa i prawa. Niemniej w swych poglądach na ten temat
odzwierciedlił swój stosunek do początkowego upadku Grecji. Wywarł także
duży wpływ na swego ucznia Platona. Sokrates postulował reformę polityczną,
która powinna objąć przede wszystkim kierujących państwem. Umiejętność
rządzenia widział w nauce i rządzeniu.
W dziedzinie prawodawstwa Sokrates odrzuca antagonizm natury i prawa.
Pojęcie prawa utożsamia normę pozytywną z zasadą sprawiedliwości.9 y
ródło
jej widzi w cnocie, która jest mądrością.
Pełny system myśli politycznej stworzył Platon. Widać w nim wiele
podobieństw w teoriach głoszonych przez poprzedników. Wychowawcza rola
6
Tamże, s. 64.
7
Tamże, s. 70.
8
Tamże, s. 71.
9
Tamże, s. 88.
państwa Protagorasa u Platona do monstrualnych rozmiarów. Państwo w
dosłownym znaczeniu wychowuje od dziecka. Niemowlę zostaje zabrane wbrew
powszechnym zasadom rodzinnym. Jego rodzicem jest państwo. Wychowanie to
zakłada wytępienie w młodzieży egoizmu poprzez pozbawienie ich własności
prywatnej i życia rodzinnego.
Postulat Protagorasa i Sokratesa aby urzędy w państwie były w rękach ludzi
kompetentnych (mających wiedzę i doświadczenie) u Platona sprowadza się do
sprawowania władzy przez filozofów mędrców (Sophokratia). Zapewnić to
miałoby skrajnie nacjonalistyczny system rządzenia. Indywidualizm Kalliklesa,
Hippiasza przeciwstawiony jest uniwersalizmowi platońskiemu. Oznacza to
bezwzględne podporządkowanie dobra indywidualnego dobru powszechnemu.
O ile normy prawne u Hippiasza są sposobem wychowania społeczeństwa przez
wskazanie wzorców postępowania o tyle u Platona prawo reguluje całość życia
społecznego. Sięga ono pracy, gier sportowych, życia rodzinnego i aktywności
religijnej. Prawo u Platona jest narzędziem wychowywania społeczeństwa,
utrzymania ustroju, a także stworzenia zrębów sprawiedliwości.
Na platońską ideę sprawiedliwości duży wpływ miał jego nauczyciel, Sokrates.
Jej z
ródło dla człowieka jako jednostki i zbiorowości widzi w ustanowieniu
idealnej polis. Główną cechą sprawiedliwości według Platona jest
harmoniczność.
Naturalne zróżnicowanie ludzi Kalliklesa u Platona ma inny wyraz. Dzieli on
ich według składników duszy i wyróżnia: filozofów (rozum), wojowników
(odwaga), lud (zaspokojenie potrzeb naturalnych). Podział ról na rządzących i
rządzonych ustalony jest z góry, a nie jak u Kalliklesa w wyniku przyrodzonej
przewagi i walki.
Myśl Protagorasa, Hippiasza, Kalliklesa postawiła kilka
fundamentalnych pytań przed filozofią państwa i prawa. Przede wszystkim
wyeksponowana przez nich relacja między prawem natury a prawem
pozytywnym doprowadziła do konkluzji oznaczających rewolucję w
dotychczasowym pojmowaniu prawa pisanego.
Podobieństwa i różnice zaznaczające się w poglądach filozofów okresu
klasycznego i Platona nie dają żadnej konstruktywnej wskazówki w dążeniu do
idealnego państwa. Teorie dotyczące państwa i prawo jako sposobu osiągnięcia
subiektywnie pojmowanego przez każdego filozofa szczęścia, sprawiedliwości,
dobra są różne ze względu na środki i cel jakie chcą osiągnąć. Niemniej idee te
odzwierciedlają czasy w jakich żyli. Ma to duży wpływ na sposób pojmowania
świata. Przykładem może być demokracja, o której zdania ówczesnych i
współczesnych są diametralnie różne. Mimo to, tendencje w myśleniu
przetrwały do dziś, a ich podstawy widać we współczesnej myśli politycznej i
prawnej. Każde z nich budzi we mnie skojarzenie z największymi ideologiami
XX wieku.
BIBLIOGRAFIA
1. A. Sylwestrzak. Historia doktryn politycznych i prawnych. Warszawa 1996.
2. K. Olechnicki, P. Załęcki. Słownik socjologiczny. Toruń 1997.
3. E. Jarra. Dzieje myśli politycznej u Platona. Warszawa 1918.
4. Platon. Państwo. Tom 1. Warszawa 1965.
5. W. Witwicki. Platon jako pedagog. Warszawa 1947.
6. K. R. Popper . Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie. Warszawa 1987.
7. Z. Leśniak, Platon, życie i twórczość. Warszawa 1994.