FINANSE
PUBLICZNE W
GOSPODARCE
RYNKOWEJ

1. Pojęcie i cechy finansów publicznych

□

W poszukiwaniu definicji nauki o finansach publicznych przydatne jest
kryterium własności.

□

Według tego kryterium działalność gospodarczą i społeczną dzieli się na :
prywatną i publiczną.

□

W konsekwencji ze względów organizacyjnych,statystycznych i analitycznych
wyróżnia się sektor prywatny i sektor publiczny.

□

Zastosowanie kryterium własności pozwala określić następującą definicję
finansów publicznych:

□

Finanse publiczne obejmują zjawiska, procesy i instytucje
publicznoprawne związane z powstawaniem i rozdysponowywaniem
pieniężnych środków publicznych, a także kontrolowaniem ich
wydatkownia (w ujęciu klasycznym). Przedmiotem zainteresowania tej
dyscypliny wiedzy ( w ujęciu nowoczesnym) jest nie tylko zewnętrzna
pieniężna forma funduszy ale także ich treść ekonomiczna, społeczna ,
polityczna itp. Nauka o finansach publicznych bada zatem zarówno
przyczyny jak i różnorodne skutki jakie wywołuje tworzenie funduszy
publicznych.

□

Finanse publiczne obejmują następujące zjawiska i procesy:

□

- pobieranie i gromadzenie dochodów i przychodów publicznych,

□

- wydatkowanie środków publicznych,

□

- finansowanie potrzeb pożyczkowych budżetu państwa, budżetów
jednostek samorządu terytorialnego oraz sektora finansów publicznych
jako całości,

□

- zaciąganie zobowiązań angażujących środki publiczne ,

□

- zarządzanie środkami publicznymi,

□

- zarządzanie długiem publicznym,

□

- rozliczenia z budżetem Unii Europejskiej

II. Dobra publiczne, dobra społeczne i dobra
prywatne

1. Kategoria potrzeb zbiorowych.

□

Działalność gospodarcza człowieka ma na celu zaspakajanie
potrzeb.

□

Kategoria potrzeb ludzkich stanowi pierwotny motyw
aktywności gospodarczej człowieka,a także centralny element
teorii ekonomii. Potrzeby ludzkie są także przedmiotem
zainteresowania także takich nauk jak psychologia, socjologia czy
filozofia.

□

Potrzeba jest pożądaniem wartości użytkowych (dóbr i
usług), wynikającym z osiągniętego rozwoju gospodarczego
i kulturalnego ludzkości. To pożądanie przejawiają zarówno
jednostki, jak też grupy społeczne i całe społeczeństwo.

◊

Potrzeby ludzkie charakteryzują się pewnymi prawidłowościami:

- maja charakter nieograniczony- na coraz wyższym poziomie rozwoju

gospodarczego, społecznego, kulturalnego pojawiają się nowe rodzaje potrzeb
( prawo stałego wzrostu poziomu potrzeb),

- wraz z rozwojem materialnego dobrobytu społeczeństwa wzrasta

znaczenie potrzeb wyższego rzędu ( np. potrzeb kulturalnych),

- możliwości zaspakajania potrzeb ludzkich mają charakter

ograniczony ze

względu na ograniczoność zasobów (ziemi, pracy ,kapitału) i

poziom efektywności

ekonomicznej,

- mogą być zaspakajane na zróżnicowanym poziomie,

- zaspakajanie tych indywidualnych zależy od chęci zdobywania wiedzy

czy kwalifikacji, chęci do pracy, umiejętności osiągania dochodów, wreszcie
umiejętności gospodarowania dochodami poprzez oszczędzanie i inwestowanie,

- zaspakajanie tych ogólnych ( zbiorowych) wynika z zasobności

państwa i władz

samorządowych, a także rodzaju polityki społecznej i

kulturalnej prowadzonej

przez władze publiczne.

□

Naturalne cechy niektórych potrzeb powodują,że mogą być one
zaspakajane tylko w sposób zbiorowy np. obrona narodowa, bezpieczeństwo
publiczne, administracja państwowa, ochrona sanitarna,, korzystanie z dróg
publicznych, oświetlenie ulic. Cechą charakterystyczną tego rodzaju potrzeb jest to,
że ich odbiorcą jest społeczeństwo jako całość, lub jako grupa osób (np. wspólnota
gminna, powiatowa,regionalna).

□

Zaspakajanie tego rodzaju potrzeb wymaga nakładów kapitałowych i bieżących, co
oznacza w warunkach gospodarki pieniężnej konieczność zgromadzenia funduszy na
sfinansowanie zaspakajania potrzeb zbiorowych.

□

Ponieważ władze publiczne nie mają w zasadzie możliwości tworzenia
dochodów na finansowanie potrzeb zbiorowych zmuszone są do sięgania
do dochodów innych podmiotów: przedsiębiorstw, gospodarstw domowych
i ewentualnie zagranicy.

□

Współczesne państwo jest więc państwem podatkowym, pozyskiwanie dochodu
(pieniądza) odbywa się w drodze przymusu, w tym środków represji wobec
podatników. Ta sytuacja wywołuje wiele kontrowersji i jest powodem ostrych ataków
na państwo.

□

W przypadku pewnej części potrzeb to nie ich naturalne (fizyczne) cechy decydują o
sposobie ich zaspakajania lecz ważne względy społeczne i/lub ekonomiczne. Do takich
potrzeb można zaliczyć, potrzeby oświatowe (zwłaszcza na poziomie podstawowym),
potrzeby zdrowotne, niektóre potrzeby kulturalne.

□

Wybór zakresu i rodzajów potrzeb indywidualnych, które są finansowane z
funduszy publicznych jest wypadkową wielu czynników w tym zwłaszcza:

- istniejącego w kraju systemu ekonomicznego,

- realizowanej doktryny społecznej,

- poziomu ekonomicznego rozwoju kraju,

- poziomu cywilizacyjnego rozwoju społeczeństwa.

Obserwacja sposobu zaspakajania potrzeb, prowadzona zarówno w przekroju
czasowym jak i przestrzennym, prowadzi do konkluzji,że zakres i rodzaje potrzeb
finansowanych z funduszy publicznych podlegają istotnym zmianom.
Wywołuje to problemy związane ze szczegółowymi kryteriami wyboru,
który musi być dokonany przez społeczeństwo i władze publiczne, a także
konsekwencje tego wyboru dla różnych grup społecznych ,gospodarki itd.

2. Dobro publiczne

□

Dla nauki finansów publicznych podstawowe znaczenie ma kategoria dobra
publicznego. To właśnie istnienie tego rodzaju dóbr jest przyczyną gromadzenia
środków finansowych w funduszach publicznych,koniecznych do finansowania
procesów tworzenia dóbr publicznych.

□

Najczęściej stosowanymi kryteriami decydującymi o tym czy dane dobro
ma charakter publiczny czy prywatny są:

- kryterium użyteczności ( kryterium społeczne),

- kryterium odpłatności (kryterium ekonomiczne).

□

Według I kryterium występuje zasadnicza różnica między
korzyściami,które przynosi dobro prywatne i korzyściami osiąganymi z
dóbr publicznych. Korzyści z dobra prywatnego ograniczają się do jednej osoby,
niekiedy kilku osób (np. rodziny). Co więcej czasami aby mieć dostęp do dóbr
prywatnych, użytkownicy danego dobra muszą rywalizować.

Z kolei korzyści z dóbr publicznych są powszechne, a o zapewnienie sobie do nich

dostępu nie trzeba rywalizować (parki, drogi publiczne, jeziora itd.).

□

Według II kryterium o tym czy dobro ma charakter publiczny czy prywatny
decyduje źródło odpłatności. Dobrami publicznymi są te dobra
(towary,usługi),które są finansowane przez budżet państwa, budżety
samorządowe i inne fundusze publiczne.

□

Dla odbiorców dóbr publicznych oznacza to,że są one dostarczane
bezpłatnie lub częściowo odpłatnie. Ta cecha dóbr publicznych
powoduje,że są one przedmiotem ostrych kontrowersji wśród
ekonomistów i polityków. Źródłem tych kontrowersji jest to, że ich
iluzoryczna bezpłatność (rozdawanie) może prowadzić do
marnotrawstwa i nadużyć w gospodarowaniu nimi.

□

Inną wadą dóbr publicznych jest to,że tylko z indywidualnego
odbiorcy są bezpłatne, natomiast w sensie ekonomicznym są
opłacane zbiorowo.

□

Dobra prywatne do towary i usługi finansowane z funduszy
prywatnych.

□

Prostokąt ABDC oznacza produkt krajowy brutto (PKB) przeznaczony na zaspokojenie
potrzeb konsumpcyjnych społeczeństwa

□

Prostokąt FBGC (ciemne pole) oznacza zaspokojenie potrzeb zbiorowych z funduszy
publicznych. Jego wielkość może być różna w zależności od realizowanej przez państwo
doktryny ekonomiczno-społecznej, oraz od stopnia efektywności wykorzystywania przez
państwo środków finansowych.

□

Prostokąt AEDH (jasne pole) reprezentuje potrzeb indywidualne finansowane z osobistych
dochodów ludności.

□

Prostokąt EFHG (pole jasno-ciemne) reprezentuje ten rodzaj potrzeb, które ze względów
technicznych mogą być zaspakajane z dochodów osobistych ale ze względu na
realizowaną przez dane państwo doktrynę społeczno-ekonomiczna są finansowane ze
środków publicznych albo częściowo ze środków publicznych i częściowo środków
prywatnych.

3. Dobro społeczne

□

W rzeczywistości istnieją trzy kategorie dóbr:

- dobra publiczne,

- dobra społeczne,

- dobra prywatne.

□

Dobra publiczne to dobra, które ze względu na swoje cechy fizyczne
mogą służyć społeczności lokalnej albo całemu społeczeństwu i są
finansowane ze środków publicznych.

□

Dobra społeczne to takie dobra które, które ze względów fizycznych
mogą być dobrami prywatnymi ale na skutek realizowanej doktryny
społeczno -ekonomicznej są dostarczane obywatelowi nieodpłatnie nawet
jeżeli on tego nie akceptuje.

□

Dobra prywatne to te dobra, które są finansowane z funduszy
prywatnych

Jeżeli popatrzymy na dobro publiczne i dobro społeczne z punktu widzenia zależności

między poziomem dochodu obywatela a użytecznością tych dóbr, to stwierdzimy ,że
kształtują się one całkiem odmiennie. Użyteczność dobra publicznego sensu stricto
jest neutralna względem dochodów idywidualnych.

Jest to jednak pewne uproszczenie. Istnieje bowiem wiele przypadków pokazujacych,że

poziom dochodów indywidualnych wpływa jednak na użyteczność dóbr publicznych
(np. niski poziom dochodów indywidualnych danej osoby nie pozwala na zakup
samochodu, a to z kolei nie pozwala jej na korzystanie z sieci dróg publicznych,
podobnie niskie dochody mogą ograniczać dostep do dóbr przyrody).

□

Istnieje wyraźna zależność między dochodami indywiduanymi, a użytecznością
dobra społecznego. Dla osób o wysokich dochodach uzytecznośc dóbr społecznych
jest niska bo mogą one skorzystać z prywatnych usług zdrowotnych ,edukacyjnych
itd.(dla osób o odochodach powyżej B użyteczność odziewrciedla odcinek powyżej
punktu C a więc jest to użyteczność 0E)

□

Wraz ze spadkiem dochodów wzrasta użytecznośc dobra społecznego. Dla osób z
dochodami BA uzyteczność rośnie i odzwierciedla ja krzywa CD i wynosi 0F.

□

Dla osób o bardzo niskich dochodach 0A użyteczność dóbr społecznych jest
najwyższa od punktu F do nieskończoności ( dla tych osób jedyną szansą na dostęp
do pewnych dóbr i usług takich jak edukacja, zdrowie ,kultura jest ich bezpłatność).

□

Zależność między dochodami a użytecznością dóbr publicznych sensu largo ( a więc
także obejmujących dobra społeczne) jest kombinacją krzywych z obydwu rysunków

.