FINANSE 
PUBLICZNE W 
GOSPODARCE 
RYNKOWEJ

 1. Pojęcie i cechy finansów publicznych

□

W poszukiwaniu definicji nauki o finansach publicznych przydatne jest 
kryterium własności.

□

Według tego kryterium działalność gospodarczą i społeczną dzieli się na : 
prywatną i publiczną.

□

W konsekwencji ze względów organizacyjnych,statystycznych i analitycznych 
wyróżnia się sektor prywatny i sektor publiczny.

        

□

 Zastosowanie kryterium własności pozwala określić następującą definicję 
finansów publicznych:

□

 Finanse publiczne obejmują zjawiska, procesy i instytucje 
publicznoprawne związane z powstawaniem i rozdysponowywaniem  
pieniężnych środków publicznych, a także kontrolowaniem ich 
wydatkownia (w ujęciu klasycznym).  Przedmiotem zainteresowania tej 
dyscypliny wiedzy ( w ujęciu nowoczesnym) jest nie tylko zewnętrzna 
pieniężna forma funduszy ale także ich treść ekonomiczna, społeczna ,  
polityczna itp. Nauka o finansach publicznych bada zatem zarówno 
przyczyny jak i różnorodne skutki jakie wywołuje tworzenie funduszy 
publicznych.

□

Finanse publiczne obejmują następujące zjawiska i procesy:

□

- pobieranie i gromadzenie dochodów i przychodów publicznych,

□

- wydatkowanie środków publicznych,

□

- finansowanie potrzeb pożyczkowych budżetu państwa, budżetów 
jednostek  samorządu terytorialnego oraz sektora finansów publicznych 
jako całości,

□

- zaciąganie zobowiązań angażujących środki publiczne ,

□

- zarządzanie środkami publicznymi,

□

- zarządzanie długiem publicznym,

□

- rozliczenia z budżetem Unii Europejskiej

II. Dobra publiczne, dobra społeczne i dobra 
prywatne 

1. Kategoria potrzeb zbiorowych.

□

 Działalność gospodarcza człowieka ma na celu zaspakajanie 
potrzeb.

□

Kategoria potrzeb ludzkich  stanowi pierwotny motyw 
aktywności gospodarczej człowieka,a także centralny element 
teorii ekonomii. Potrzeby ludzkie są także przedmiotem 
zainteresowania także takich nauk jak psychologia, socjologia czy 
filozofia.    

□

Potrzeba jest pożądaniem wartości użytkowych (dóbr i 
usług), wynikającym z osiągniętego rozwoju gospodarczego 
i kulturalnego ludzkości. To pożądanie przejawiają zarówno 
jednostki, jak też grupy społeczne i całe społeczeństwo.

◊

Potrzeby ludzkie charakteryzują się pewnymi prawidłowościami:

                       - maja charakter nieograniczony- na  coraz wyższym poziomie rozwoju 

 gospodarczego, społecznego, kulturalnego pojawiają się nowe rodzaje potrzeb 
( prawo stałego wzrostu poziomu potrzeb),

                       - wraz z rozwojem materialnego dobrobytu społeczeństwa wzrasta 

znaczenie   potrzeb wyższego rzędu ( np. potrzeb kulturalnych),

                       - możliwości zaspakajania potrzeb ludzkich mają charakter 

ograniczony  ze 

 względu na ograniczoność zasobów (ziemi, pracy ,kapitału) i 

poziom efektywności 

 ekonomicznej,

                      - mogą być zaspakajane na zróżnicowanym poziomie,

                      - zaspakajanie tych indywidualnych zależy od chęci zdobywania wiedzy 

czy  kwalifikacji, chęci do pracy, umiejętności osiągania dochodów, wreszcie 
umiejętności gospodarowania dochodami poprzez oszczędzanie i inwestowanie,

                      - zaspakajanie tych ogólnych ( zbiorowych) wynika z zasobności 

państwa i władz 

samorządowych, a także rodzaju polityki społecznej i 

kulturalnej prowadzonej 

przez władze publiczne.

□

Naturalne cechy niektórych potrzeb powodują,że mogą być one 
zaspakajane tylko w sposób zbiorowy np. obrona narodowa, bezpieczeństwo 
publiczne, administracja państwowa, ochrona sanitarna,, korzystanie z dróg 
publicznych, oświetlenie ulic. Cechą charakterystyczną tego rodzaju potrzeb jest to, 
że ich odbiorcą jest społeczeństwo jako całość, lub jako grupa osób (np. wspólnota 
gminna, powiatowa,regionalna). 

  

□

Zaspakajanie tego rodzaju potrzeb wymaga nakładów kapitałowych i bieżących, co 
oznacza w warunkach gospodarki pieniężnej konieczność zgromadzenia funduszy na 
sfinansowanie zaspakajania potrzeb zbiorowych. 

       

□

Ponieważ władze publiczne nie mają w zasadzie możliwości  tworzenia 
dochodów na finansowanie potrzeb zbiorowych zmuszone są do sięgania 
do dochodów innych podmiotów: przedsiębiorstw, gospodarstw domowych 
i ewentualnie zagranicy.

□

Współczesne państwo jest więc państwem podatkowym, pozyskiwanie dochodu 
(pieniądza) odbywa się w drodze przymusu, w tym środków represji wobec 
podatników. Ta sytuacja wywołuje wiele kontrowersji i jest powodem ostrych ataków 
na państwo.

□

W przypadku pewnej części potrzeb to nie ich naturalne (fizyczne) cechy decydują o 
sposobie ich zaspakajania lecz ważne względy społeczne i/lub ekonomiczne. Do takich 
potrzeb można zaliczyć, potrzeby oświatowe (zwłaszcza na poziomie podstawowym), 
potrzeby zdrowotne, niektóre potrzeby kulturalne.

□

Wybór zakresu i rodzajów potrzeb indywidualnych, które są finansowane z 
funduszy publicznych jest wypadkową wielu czynników w tym zwłaszcza:

 

- istniejącego w kraju systemu ekonomicznego, 

 

- realizowanej doktryny społecznej,

 

- poziomu ekonomicznego rozwoju kraju,

 

- poziomu cywilizacyjnego rozwoju społeczeństwa.

 

Obserwacja sposobu zaspakajania potrzeb, prowadzona zarówno w przekroju 
czasowym jak i przestrzennym, prowadzi do konkluzji,że zakres i rodzaje  potrzeb 
finansowanych z funduszy publicznych podlegają istotnym  zmianom.
Wywołuje to problemy związane ze szczegółowymi kryteriami wyboru, 
który musi być dokonany przez społeczeństwo i władze publiczne, a także 
konsekwencje tego wyboru dla różnych grup społecznych ,gospodarki itd.

   2. Dobro publiczne

□

Dla nauki finansów publicznych podstawowe znaczenie ma kategoria dobra 
publicznego. To właśnie istnienie tego rodzaju dóbr jest przyczyną gromadzenia 
środków finansowych w funduszach publicznych,koniecznych do finansowania 
procesów tworzenia dóbr publicznych.

□

Najczęściej stosowanymi kryteriami decydującymi o tym czy dane dobro 
ma charakter publiczny czy prywatny są:

 

 - kryterium użyteczności ( kryterium społeczne),

 

 - kryterium odpłatności (kryterium ekonomiczne).

□

Według I kryterium występuje zasadnicza różnica między 
korzyściami,które przynosi dobro prywatne i korzyściami osiąganymi z 
dóbr publicznych. Korzyści z dobra prywatnego ograniczają się do jednej osoby, 
niekiedy kilku osób (np. rodziny). Co więcej czasami aby mieć dostęp do dóbr 
prywatnych, użytkownicy danego dobra muszą rywalizować.

 

Z kolei korzyści z  dóbr publicznych są powszechne, a o zapewnienie sobie do nich 

dostępu nie trzeba rywalizować (parki, drogi publiczne, jeziora itd.).

□

Według II kryterium o tym czy dobro ma charakter publiczny czy prywatny 
decyduje źródło odpłatności. Dobrami publicznymi są te dobra 
(towary,usługi),które są finansowane przez budżet państwa, budżety 
samorządowe i inne fundusze publiczne.

□

Dla odbiorców dóbr publicznych oznacza to,że są one dostarczane 
bezpłatnie lub częściowo odpłatnie. Ta cecha dóbr publicznych 
powoduje,że są one przedmiotem ostrych kontrowersji wśród 
ekonomistów i polityków. Źródłem tych kontrowersji jest to, że ich 
iluzoryczna bezpłatność (rozdawanie) może prowadzić do 
marnotrawstwa i nadużyć w gospodarowaniu nimi. 

□

 Inną wadą dóbr publicznych jest to,że tylko z indywidualnego 
odbiorcy są bezpłatne, natomiast w sensie ekonomicznym są 
opłacane zbiorowo.

□

Dobra prywatne do towary i usługi finansowane z funduszy 
prywatnych.

□

Prostokąt  ABDC oznacza  produkt krajowy brutto (PKB) przeznaczony na zaspokojenie 
potrzeb konsumpcyjnych społeczeństwa

□

Prostokąt FBGC (ciemne pole) oznacza zaspokojenie potrzeb zbiorowych z funduszy 
publicznych. Jego wielkość może być różna w zależności od realizowanej przez państwo 
doktryny ekonomiczno-społecznej, oraz od stopnia efektywności wykorzystywania przez 
państwo środków finansowych.

□

Prostokąt AEDH (jasne pole) reprezentuje potrzeb indywidualne finansowane z osobistych 
dochodów ludności.

□

Prostokąt EFHG (pole jasno-ciemne) reprezentuje ten rodzaj potrzeb, które ze względów 
technicznych mogą być zaspakajane z dochodów osobistych ale ze względu na 
realizowaną przez dane państwo doktrynę społeczno-ekonomiczna są finansowane ze 
środków publicznych albo częściowo ze środków publicznych i częściowo środków 
prywatnych.

  3. Dobro społeczne

□

W rzeczywistości istnieją  trzy kategorie dóbr:

  - dobra publiczne,

  - dobra społeczne,

  - dobra prywatne.

□

Dobra publiczne to dobra, które ze względu na swoje cechy fizyczne 
mogą służyć społeczności lokalnej albo całemu społeczeństwu i są 
finansowane ze środków publicznych.

□

Dobra społeczne to takie dobra które, które ze względów fizycznych 
mogą być dobrami prywatnymi ale na skutek realizowanej doktryny 
społeczno -ekonomicznej są dostarczane obywatelowi nieodpłatnie nawet 
jeżeli on tego nie akceptuje.

□

Dobra prywatne to te dobra, które są finansowane z funduszy 
prywatnych

Jeżeli popatrzymy na dobro publiczne i dobro społeczne z punktu widzenia zależności 

między poziomem dochodu obywatela a użytecznością tych dóbr, to stwierdzimy ,że 
kształtują się one całkiem odmiennie. Użyteczność dobra publicznego sensu stricto 
jest neutralna względem dochodów idywidualnych.

Jest to jednak pewne uproszczenie. Istnieje bowiem wiele przypadków pokazujacych,że 

poziom dochodów indywidualnych wpływa jednak na użyteczność dóbr publicznych 
(np. niski poziom dochodów indywidualnych  danej osoby nie pozwala na zakup 
samochodu,  a to z kolei nie pozwala  jej na korzystanie z sieci dróg publicznych, 
podobnie niskie dochody mogą ograniczać dostep do dóbr przyrody).                          
                                                                    

□

Istnieje  wyraźna zależność między dochodami indywiduanymi, a użytecznością 
dobra społecznego. Dla osób  o wysokich dochodach uzytecznośc dóbr społecznych 
jest niska bo mogą one skorzystać z prywatnych usług zdrowotnych ,edukacyjnych 
itd.(dla osób o odochodach powyżej B użyteczność odziewrciedla odcinek powyżej 
punktu C a więc jest to użyteczność 0E)

□

Wraz ze spadkiem dochodów wzrasta użytecznośc dobra społecznego. Dla osób z 
dochodami BA uzyteczność rośnie i odzwierciedla ja krzywa CD i wynosi 0F.

□

Dla osób o bardzo niskich dochodach 0A użyteczność dóbr społecznych jest 
najwyższa od punktu F do nieskończoności ( dla tych osób jedyną szansą na dostęp 
do pewnych dóbr i usług takich jak edukacja, zdrowie ,kultura jest ich bezpłatność).

□

Zależność między dochodami a użytecznością dóbr publicznych sensu largo ( a więc 
także obejmujących dobra społeczne) jest kombinacją krzywych z obydwu rysunków

.