JA:

geneza, sposoby

poznawania

siebie,

tożsamość

Dorota Krzemionka

2

Plan wykładu

Początki rozwoju Ja.
Funkcje Ja
Źródła wiedzy o Ja

1. Introspekcja i jej trafność

(teoria obiektywnej

samoświadomości

Wicklunda)

2. Obserwacja siebie:

Własnego zachowania (teoria

Bema),

Emocji (teoria Schachtera),
Motywacji (efekt

nadmiernego

uzasadnienia).

3. Interakcje

społeczne

porównania - teoria

Festingera

)

4. Schematy Ja

pamięć

autobiograficzna
(teoria Hazel Markus)

Tożsamość:

rodzaje, rozwój

Społeczno-

kulturowa

natura Ja.

Ja Niezależne i Ja

Współzależne.

3

Co by było, gdyby Ja nie
było?

Janina
Turek

4

Paradoksy – przekleństwo
jaźni



Ja, ja, ja – jakie to męczące, E. Cioran

I. Poczucie Ja nieodparte, Najmniejszy wspólny

mianownik naszych doświadczeń, Greenwald



trudno się od Ja uwolnić, egocentryzm, ucieczka



a zarazem nieuchwytne, trudno je zdefiniować,



Badając Ja próbuje się chwytać w ręce wiatr, Pervin

II. Jest jedno Ja – warunek integracji, ukierunkowania



zarazem różnorodność Ja fenomenologicznych



Wszystkie są wersjami jednego Ja

III. Ja źródłem mocy, motywy, funkcje, samoregulacja



i źródłem obron, zła, tendencyjności, cierpienia



M. Leary, The Curse of the Self – wewnętrzne głosy



Samoświadomość refleksyjna – typowo ludzka



Jedyne stworzenie – choć najedzone - nieszczęśliwe

5

GPS: Funkcje Ja



samookreślenie, świadomość własnych atutów i

braków, zdolność autokorekty



Integracja: zachowanie spójności i integralności

doświadczeń, ciągłości i stałości mimo zmian i

różnorodności



Ja jako model i pryzmat w percepcji świata,

porządkowanie i ocena informacji, przewidywanie

reakcji innych, przecenianie podobieństwa



Intencjonalność, zaangażowanie Ja, bycie

autorem działań, wartościowanie i wybór celów,

koordynowanie interesów własnych i cudzych z

uwagi na konsekwencje dla Ja, autonomia



aspekt wykonawczy – wola, samokontrola,

samoregulacja

6

Wiele wersji siebie



Ja podmiotowe i Ja przedmiotowe



Ja realne, Ja idealne, Ja powinnościowe



Ja niepożądane i Ja zakazane



Ja robocze



Ja możliwe



Ja dialogowe



Ograniczony dostęp

: w

danej chwili mamy dostęp

tylko do niektórych informacji o sobie



Selektywność pamięci autobiograficznej:



Procesy atrybucyjne

:

Interpretujemy niespójne

zachowania jako zależne od sytuacji



Koncentracja na kilku kluczowych cechach:
schematy Ja

7

Specyfika reprezentacji Ja

Ja w porównaniu z innymi reprezentacjami

jest:



bardziej złożona, wielowymiarowa



zróżnicowana, więcej skojarzeń



lepiej zorganizowana, wąskie kategorie



częściej aktywizowana, poznawczo

dostępna



bardziej zwerbalizowana, kod reprezentacji



silniej nasycona afektywnie



w efekcie głębsze przetwarzanie, lepsze

przypominanie

8

Self-reference,

Rogers,

Kuiper, Kirker

9

Ja – mistrz efektów
specjalnych



efekt odniesienia do Ja, Rogers i in.



cocktail party effect, na fotografii widzimy
siebie



chronicznie podwyższona dostępność



Złudzenie introspekcji, dostęp do siebie on-line



Ja jako prototyp – asymetria porównań,



efekt fałszywej powszechności, Ross, Ja jako
punkt odniesienia, heurystyka zakotwiczenia i
dostępności



Efekt posiadania, Kahneman, Wolf – 30s vs 10s

10

W jakim stopniu można
poznać człowieka (siebie)?,
Łukaszewski

11

Trafna samowiedza
wyjątkiem



H. Brycz, badani określali, czy występują u
nich i u innych znane prawidłowości
psychologiczne
(129 – m. in. efekt Pollyanny, aureoli)
80 proc. prawidłowo oceniała innych
80 proc. popełniała błędy w ocenie siebie –
przy dużej subiektywnej pewności sądów



80% ludzi ma pozytywną samoocenę, wbrew
rachunkowi prawdopodobieństwa



Przydział atrakcyjnego zadania, rzut monetą

12

Altruista w świecie
egoistów?

Awaria wodociągu, ile Ty weźmiesz wody, ile
inni ludzie?

13

Poznaj samego
siebie

14

15

Początki pojęcia Ja



Pojęcie Ja (self-concept):



spostrzegane przez nas nasze własne
myśli, przekonania i cechy osobowości

.



Rozpoznawanie siebie



Rozpoznawanie siebie w lustrze przez
naczelne (G. Gallup, 1967 – próby z
czerwoną kropką na czole).



Początki rozpoznawania siebie przez
dzieci w wieku 18 – 24 miesięcy (Lewis
& Brooks-Gunn, 1979 - test czerwonej
kropki).

16

Postawy poznawcze

Richard Robins, Oliver John,

1997



Naukowiec

-

dąży do adekwatnej wiedzy o

Ja, prywatna teoria Ja, by zrozumieć i

przewidywać



Negocjator

– poszukuje spójności przekonań

i podtrzymuje posiadaną wiedzę



Polityk

–

dąży do skuteczności, miarą –

prestiż, sposobem dane, jak na mnie reagują

inni



Egoista

–

dąży do podtrzymania dobrego

samopoczucia, widzi siebie takim, jak pragnie

się widzieć, porównania, zniekształcenia

17

18

Poznawanie siebie: Introspekcja



Obserwacja własnych stanów
wewnętrznych: kierowanie uwagi na
własne myśli i uczucia, niedostępne
obserwacji innych ludzi



Iluzja introspekcji



Jak często myślimy o sobie
(Csikszenmihalyi i Figurski, 1982):



Badani (N=107, wiek: 17 – 63 notowali
swoje myśli na dźwięk brzęczyka,
włączającego się w odstępach
przypadkowych w ciągu dnia

19

O czym myślimy?



Praca – 15%



Brak myśli – 14%



Czas – 11,5%



Codzienne obowiązki, dom – 11%



Odpoczynek – 9%



Ja – 8%



Ludzie – 7,5%



Rozmowa – 6%



Telewizja i radio – 5,5%



Jedzenie – 5%



Projekt badawczy – 3%

20

21

Ograniczenia introspekcji jako

sposobu poznania siebie



dokonujemy jej rzadko



wymaga stanu samoświadomości



bariery emocjonalne – mechanizmy obronne

(Freud),



totalitarne ego (Greenwald), egocentryzm,

iluzoryczna skuteczność, konserwatyzm



bariery poznawcze – nieświadomość pierwotna,

wiedza utajona, automatyzmy



mówimy więcej niż wiemy – teorie

przyczynowości (Nisbett, Wilson, 1980)



zmiana postaw spowodowana wyszukiwaniem

przyczyn

22

Teoria samoświadomości,

Wicklund



Stan samoświadomości

:



kierowanie uwagi na siebie, (np. pod wpływem

czynników takich jak: swoje odbicie w lustrze,

nagrany swój głos).



Gdy koncentrujemy się na sobie,



oceniamy własne zachowanie,



porównujemy je z wewnętrznymi normami i

wartościami,



stajemy się świadomi rozbieżności między

zachowaniem a standardami;



jeśli można zmienić zachowanie, zmieniamy; jeśli

nie – uciekamy od stanu samoświadomości.



Sposoby ucieczki od samoświadomości: alkohol,

narkotyki, objadanie się, zagubienie się w tłumie

23

Stan samoświadomości a zachowania

moralne



Stan zwiększonej samoświadomości sprawia,
że uświadamiamy własne normy moralne i możemy

odpowiednio ukierunkować swoje zachowanie.



Diener i Wallbom (1976):



stworzono sytuację sprzyjającą oszukiwaniu

(trudny test, mieli 5 minut, eksperymentator

wychodził).



Połowa badanych siedziała przed lustrem i

słyszała własny głos nagrany na magnetofonie).



Druga połowa miała lustro za sobą i słuchała

głosu innej osoby.



W sytuacji drugiej oszukiwało – 71%.



W sytuacji pierwszej oszukiwało tylko 7% osób,

24

25

Poznawanie siebie:

Obserwacja własnego

zachowania

Teoria spostrzegania siebie Daryla Bema (1972)



wnioskujemy o swoich stanach na podstawie swego
zachowania i/lub okoliczności, w jakich się ono pojawia.



Gdy wskazówki wewnętrzne są słabe, niejednoznaczne lub
trudne do zinterpretowania, to polegamy na wskazówkach
zewnętrznych.



wyciągamy wnioski na podstawie obserwacji swego
zachowania, jeśli zachowanie nie zostało wymuszone przez
kary lub nagrody.

Badania wspierające teorię:



Fazio i in.: zadawanie pytań sugerujących ekstrawersję bądź
introwersję prowadziło do definiowania siebie w terminach
tych cech.



Strack i in.: trzymanie pióra w zębach/ustach i ocena
rysunków.

26

Obserwacja własnych

motywacji



Rodzaje motywacji



Wewnętrzna: angażowanie się w daną aktywność
dla przyjemności, z ciekawości, bo jest
wyzwaniem itp.



Zewnętrzna: angażowanie się w daną aktywność
ze względu na czynniki zewnętrzne, np. pieniądze.



Efekt nadmiernego uzasadnienia:



Motywacja wewnętrzna plus zewnętrzna (np.
pieniądze za coś, co sprawiało przyjemność;
nagrody za dobre stopnie),



Ludzie uzasadniają swoje działanie czynnikami
zewnętrznymi; nie doceniając wewnętrznych,
tracą zainteresowanie aktywnością.

27

Efekt nadmiernego

uzasadniania, Lepper



Ocena wyjściowej motywacji

wewnętrznej do rysowania markerami

u przedszkolaków (czas).



Po 2 tygodniach dzieci podzielono na 3

grupy:



1 – proszono o narysowanie obrazka (bez

nagrody)



2 – jeśli coś narysują, otrzymają nagrodę,



3 – po narysowaniu, nieoczekiwanie

otrzymały nagrodę.



Po tygodniu dzieci ponownie rysowały

:

28

Nagradzanie a motywacja

wewnętrzna

8

18

17

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

Oczekiwana

Nieoczekiwana

Brak nagrody

Procent czasu

29

Poznawanie siebie: Wpływ innych

ludzi



Cooley (1902) – Ja-lustrzane (looking-glass self): inni

ludzi służą nam jako lustro, w którym możemy

zobaczyć siebie



Mead (1934) – poznajemy siebie przez wyobrażenie

sobie, co myślą o nas osoby znaczące, tzw.

Uogólniony Inny



Spontaniczny opis Ja (McGuire) na pytanie:

„Kim jesteś?”

zawiera głównie cechy, które

wyróżniają nas od innych ludzi



Teoria porównań społecznych (L. Festinger):



Kiedy jesteśmy niepewni swoich opinii (przy braku

standardów obiektywnych), porównujemy się z

innymi ludźmi; walidacja społeczna



Do porównań wybieramy raczej „innych – podobnych
do nas”, np. pod względem wieku, płci, statusu itp.

30

Wpływ innych ludzi a własne

emocje



W ocenie własnych emocji posługujemy się

wskazówkami pochodzącymi z obserwacji innych

ludzi.



Eksp. Schachtera (1959) nad potrzebą afiliacji:



ludzie oczekujący na eksperyment z użyciem

szoków elektrycznych, poszukują towarzystwa

innych ludzi.



Dwuczynnikowa teoria emocji (Schachter i

Singer)



Osoba doświadcza pobudzenia fizjologicznego

(np. przyśpieszone bicie serca, pocenie się

itp. )



Musi znaleźć poznawczą interpretację swego

pobudzenia, np. obserwując inne osoby.

31

Eksperyment Schachtera i

Singera



I grupa: lek (epinefryna) produkujący

objawy pobudzenia fizjologicznego +

informacja o efektach działania leku



II grupa: lek - brak informacji o działaniu



III grupa: placebo



Oczekiwanie na właściwy eksperyment

wraz z osobą podstawioną prezentującą

wesołość bądź złość.



II grupa wyjaśniała stosowanie do

zachowania partnera



I grupa – miała wyjaśnienie;



III grupa – nie musiała wyjaśniać

32

33

Poznawanie siebie:
Pamięć autobiograficzna



Pamięć autobiograficzna pozwala na
zachowanie poczucia ciągłości i stałości Ja.



Podlega zniekształceniom zgodnie
z potrzebami Ja:



Organizowanie informacji zgodnie
z aktualnie posiadanymi teoriami dotyczącymi Ja,



Tendencja do myślenia o zdarzeniu przeszłym z
perspektywy teraźniejszej (efekt „Ja wiedziałem, że
tak będzie”),



Wilkomirski, dziecko Holocaustu



Loftus, Pickrell, zagubiony w centrum handlowym,
myślenie o nim wywołuje fałszywe wspomnienia u
1/3 osób badanych

34

Schematy Ja (Markus)

Zorganizowane struktury wiedzy o sobie,
schematowe - cechy ważne i charakterystyczne
Kierują przetwarzaniem informacji dotyczących

danego obszaru Ja;



szybciej rozpoznawane, dłużej pamiętane,



z większą pewnością przewidują swoje
zachowanie,



niezależne, opór wobec informacji
sprzecznych

Wpływają na przetwarzanie informacji o innych

ludziach

35

Obszary wiedzy o sobie



Kim jestem – poczucie własnej tożsamości



Jaki(a) jestem – poczucie własnej wartości



Jaki mam wpływ – poczucie kontroli nad

otoczeniem i sobą

Te poczucia to zarazem trzy potrzeby,

specyficzne dla „ja” motywy

Każdy z nas chce zachować poczucie

tożsamości, zachować i podwyższać

poczucie własnej wartości i poczucie

wpływu na otoczenie

36

37



Człowiek współczesny szuka nie sławy,
lecz tożsamości - Jean Baudrillard



Dziś problemem najbardziej drażliwym
i zapalnym stała się nie majętność, a
tożsamość – Ryszard Kapuściński



Idea tożsamości zrodziła się z kryzysu
przynależności



Tożsamość jako zadanie



Pytanie: kim jesteś? ma sens tylko
wtedy, gdy uważa się, że można być
kimś innym niż sobą, gdy ma się wybór
– Zygmunt Bauman

38

Tożsamość



Aspekty tożsamości: poczucie

odrębności, ciągłości mimo zmian,

wewnętrznej spójności i treści



Dookreślana w toku porównań z innymi

ludźmi



W toku tych porównań szukamy różnic

bądź podobieństw
Gdy obie tendencje razem preferujemy

pośrednią odrębność/podobieństwo –

Snyder, Fromkin



Naprzemiennie – identyfikujemy się, aby

na tle podobnych się wyodrębnić, Ziller

39

Dwa rodzaje tożsamości



Różna geneza, zakres właściwości i zasady regulacji



tożsamość indywidualna – podstawą jest dostrzeganie

różnic i odrębności własnej osoby. Obejmuje cechy i

atrybuty, które odróżniają osobę od pozostałych

członków grupy, do której należy i czynią ją

niepowtarzalną. Jarymowicz i Szustrowa



Ja ten sam choć nie taki sam



tożsamość społeczna – to ujmowanie siebie jako

kogoś przynależnego do grup i kategorii społecznych,

dostrzeganie powiązań z innymi ludźmi, co zapewnia

poczucie wspólnoty. Obejmuje właściwości, które

charakteryzują osobę jako członka wybranej grupy, są

wspólne dla wszystkich członków grupy i odróżniają

ją od członków grup obcych.



Ja taki sam choć nie ten sam

40

Znaczenie tożsamości
społecznej

Tajfel,

potrzeba pozytywnej tożsamości

społecznej



dążenie do pozytywnego wyróżnienia

grupy własnej



konsekwencją – faworyzowanie

swoich

Turner: tożsamość jest wynikiem procesów

kategoryzacji.



maksymalizowanie różnic

międzygrupowych w stosunku do różnic

wewnątrzgrupowych

41

Formy MY



My grupowe odnosi się do realnych grup i

osób, z którymi łączą osobę bezpośrednie

relacje: „moja rodzina”, „zgrana paczka”.



My kategorialne dotyczy szerszych

zbiorowości, realnych lecz nieprzeliczalnych,

w obrębie których niemożliwe są

bezpośrednie relacje, a wieź oparta jest o

świadomość przynależności. My to:

„studenci”, „Polacy”, „mieszkańcy Krakowa”,

„osoby młode”.



My atrybucyjne to zbiorowości wyodrębnione

w oparciu o wspólnotę cech lub celów,

niezależnie od przynależności osób do

realnych grup czy kategorii: My to „ludzie

poszukujący miłości”, „idealiści, pragnący

zmienić świat”, „osoby wrażliwe na piękno”.

42

43

Rozwój tożsamości

Teoria relacji z obiektem (Klein, Mahler)
Indywiduacja przebiega od symbiozy do separacji
Konflikty dotyczące poczucia odrębności



Tendencje symbiotyczne



Obrona przed przeżyciem symbiotycznym



Konflikt wokół separacji – ambiwalencja



Warunki występowania zaburzeń tożsamości:

silny stres, deprywacja sensoryczna, gwałtowna

zmiana warunków, zmiany we własnej osobie, utrata

obiektu uczuć, sytuacja nieustrukturalizowana



Sposoby obrony tożsamości:

Autostymulacja, poszukiwanie kontaktów, trzymanie

się utartych schematów, sytuacje ustrukturalizowane

(wiele obowiązków, przynależność)

44

Typy tożsamości, Erikson,
Marcia



Kryzys tożsamości, tożsamość negatywna



Eksploracja i zaangażowanie



Dyfuzja – brak eksploracji i zaangażowania



Moratorium – wieczna eksploracja bez

zaangażowania



Nadana (przejęta) – zaangażowanie bez

eksploracji



Osiągnięta – po eksploracji zaangażowanie

45

Tożsamość rozproszona:
nieprzewidywalność

zachowania
unikanie bliskich związków z

ludźmi
kruchy system obrony swego Ja
niechęć do działania
brak poczucia sensu życia
wycofywanie się z sytuacji

trudnych (frustrujących)

Tożsamość nadana:
zachowanie zgodne z płcią
zadowolenie z siebie
Konwencjonalizm, rygoryzm

moralny
wartości konserwatywne
wzmożona kontrola nad

emocjami
wypieranie konfliktów
liczne mechanizmy obronne

Tożsamość moratoryjna:
ceni własną niezależność
nurtują ją dylematy
egzystencjalne
niespokojna
buntownicza
nonkonformistyczna
nastawiona introspekcyjnie

Tożsamość osiągnięta:
ceni swoją niezależność
dobrze zintegrowana
osobowość
zachowanie zgodne z normami

etycznymi
przyjazna, otwarta na kontakty

z innymi
wydajna w pracy
mająca wgląd

46

Kulturowa natura JA, Markus

Self-ways - kulturowe ideały, przekonanie jak być osobą



Ja niezależne (indywidualne) dąży do zaspokajania

własnych potrzeb, ekspresji wartości, Jednolite, stabilne,

prywatne



Ja zależne (kolektywne) – skoncentrowane na otoczeniu,

na relacjach i normach, elastyczne, zmienne, zależne od

kontekstu.



Yoshihisa, Kashima: czy język dopuszcza pominięcie

zaimka ja



Skorelowane z kolektywizmem



Cousins (89) w odpowiedzi na pytanie: kim jesteś?



Hindusi – role, Amerykanie – dyspozycje



Cousins – Japończycy używają przymiotników, gdy

opisują siebie w konkretnych sytuacjach, wesoły z

kolegami, pracowity w firmie



Kultura zach. spójność Ja cechą zdrowia psych.



Daleki wschód – sytuacyjna zmienność

47

Ja Niezależne i Ja Współzależne

Ja

Matka

Ojciec

Brat

Kolega

z

pracy

Przyjaciel

Ja

Ojciec

Matka

Kolega z

pracy

Brat

Przyjaciel

48

Ja Niezależne i Ja

Współzależne

Kultury

Indywidualistyczne

Kolektywistyczne

Definiowani
e
Ja

Unikalna jednostka,
odrębna od kontekstu

społecznego

związana z innymi, w
gąszczu ról społecznych i

relacji

Struktura
Ja

Niepodzielna, stabilna,
spójna w różnych

sytuacjach i związkach

Płynna i zmienna,
zmieniająca się wraz z

kontekstem

Ważne
cechy

Wewnętrzne, prywatne
Ja (zdolności, myśli,
uczucia)

Zewnętrzne, publiczne Ja
(status, role, związki z
innymi)

Ważne
zadania

Być unikalnym, wyrażać
siebie, osiągać własne
cele

Należeć, zachowywać się
właściwie, osiągać cele
grupy

Podstawa
samooceny

Potwierdzenie wartości

własnych atrybutów

Harmonia z otoczeniem

49

Samoopis w kulturach

indywidualistycznych i

kolektywistycznych



Indywidualistyczne



Cechy osobiste (Ja
jestem nieśmiały)



Cechy bardziej
ogólne,
zgeneralizowane
(np. Ja jestem
towarzyski; Jestem
leniwy)



Częste używanie
zaimków Ja / moje



Opisywanie emocji
w relacji do Ja
(złość, zazdrość,
duma)



Kolektywistyczne



Wskazanie przynależności

grupowej, związków z

innymi (Jestem studentem

koledżu)



Cechy specyficzne dla

danego kontekstu (np. Ja

jestem tym, który lubi grać

w Mah Jonga w piątki z

kolegami; Jestem leniwy w

domu)



Unikanie zaimków Ja / moje,

a częstsze używanie My

/nasze



Opisywanie emocji w relacji

do innych (oime, fureai,

shitashimi).

50

Słowa kluczowe



Ja Lustrzane



Introspekcja



Teoria samoświadomości Wicklunda i in.



Teoria spostrzegania siebie Bema



Motywacja wewnętrzna i zewnętrzna



Efekt nadmiernego uzasadnienia



Teoria porównań społecznych Festingera



Dwuczynnikowa teoria emocji Schachtera



Totalitarne ego



Efekt odniesienia do Ja



Efekt fałszywej powszechności



Schematy Ja



Tożsamość osobista i społeczna



Formy MY



Tożsamość moratoryjna, nadana, negatywna, dyfuzja

tożsamości



Ja niezależne i współzależne