Pojęcie Ja:

geneza, sposoby

poznawania

siebie,

tożsamość

Dorota Krzemionka

2

Plan wykładu

Początki rozwoju Ja.
Źródła wiedzy o Ja

1. Introspekcja i jej

trafność (teoria

obiektywnej

samoświadomości

Wicklunda)

2. Obserwacja siebie:

Własnego zachowania

(teoria Bema),

Emocji (teoria Schachtera),
Motywacji (efekt

nadmiernego

uzasadnienia).

3. Interakcje

społeczne

porównania - teoria

Festingera

)

4. Schematy Ja

pamięć autobiograficzna
(teoria Hazel Markus)

Społeczno-kulturowa

natura Ja.

Ja Niezależne i Ja

Współzależne.

Tożsamość:

rodzaje, rozwój

3

W jakim stopniu można
poznać człowieka (siebie)?,
Łukaszewski

4

Trafna samowiedza
wyjątkiem



H. Brycz, badani określali, czy występują u
nich i u innych znane prawidłowości
psychologiczne
(129 – m. in. efekt Pollyanny, aureoli)
80 proc. prawidłowo oceniała innych
80 proc. popełniała błędy w ocenie siebie –
przy dużej subiektywnej pewności sądów



80% ludzi ma pozytywną samoocenę,
wbrew rachunkowi prawdopodobieństwa

5

Poznaj samego
siebie

6

7

Początki pojęcia Ja



Pojęcie Ja (self-concept):



spostrzegane przez nas nasze własne
myśli, przekonania i cechy osobowości

.



Rozpoznawanie siebie



Rozpoznawanie siebie w lustrze przez
naczelne (G. Gallup, 1967 – próby z
czerwoną kropką na czole).



Początki rozpoznawania siebie przez
dzieci w wieku 18 – 24 miesięcy (Lewis
& Brooks-Gunn, 1979 - test czerwonej
kropki).

8

Postawy poznawcze

Richard Robins, Oliver John, 1997



Naukowiec

-

dąży do adekwatnej wiedzy o Ja,

prywatna teoria Ja, by zrozumieć i

przewidywać



Negocjator

– poszukuje spójności przekonań i

podtrzymuje posiadaną wiedzę



Polityk

–

dąży do skuteczności, miarą – prestiż,

sposobem dane, jak na mnie reagują inni



Egoista

–

dąży do podtrzymania dobrego

samopoczucia, widzi siebie takim, jak pragnie

się widzieć, porównania, zniekształcenia

9

10

Poznawanie siebie: Introspekcja



Obserwacja własnych stanów
wewnętrznych: kierowanie uwagi na
własne myśli i uczucia, niedostępne
obserwacji innych ludzi.



Jak często myślimy o sobie
(Csikszenmihalyi i Figurski, 1982):



Badani (N=107, wiek: 17 – 63 notowali swoje
myśli na dźwięk brzęczyka, włączającego się
w odstępach przypadkowych w ciągu dnia

11

O czym myślimy?



Praca – 15%



Brak myśli – 14%



Czas – 11,5%



Codzienne obowiązki, dom – 11%



Odpoczynek – 9%



Ja – 8%



Ludzie – 7,5%



Rozmowa – 6%



Telewizja i radio – 5,5%



Jedzenie – 5%



Projekt badawczy – 3%

12

13

Ograniczenia introspekcji jako

sposobu poznawania



dokonujemy jej rzadko



wymaga bowiem stanu samoświadomości



bariery emocjonalne – mechanizmy obronne

(Freud), totalitarne ego (Greenwald)



bariery poznawcze – automatyzmy



mówimy więcej niż wiemy – teorie

przyczynowości (Nisbett, Wilson, 1980)



zmiana postaw spowodowana

wyszukiwaniem przyczyn

14

Teoria samoświadomości

(Wicklund i in. 1975)



Stan samoświadomości

:



kierowanie uwagi na siebie, (np. pod wpływem

czynników takich jak: swoje odbicie w lustrze,

nagrany swój głos).



Gdy koncentrujemy się na sobie,



oceniamy własne zachowanie,



porównujemy je z wewnętrznymi normami i

wartościami,



stajemy się świadomi rozbieżności między

zachowaniem a standardami;



jeśli można zmienić zachowanie, zmieniamy; jeśli

nie – uciekamy od stanu samoświadomości.



Sposoby ucieczki od samoświadomości: alkohol,

narkotyki, objadanie się, zagubienie się w tłumie

15

Stan samoświadomości a zachowania

moralne



Stan zwiększonej samoświadomości sprawia,
że uświadamiamy własne normy moralne i możemy

odpowiednio ukierunkować swoje zachowanie.



Diener i Wallbom (1976):



stworzono sytuację sprzyjającą oszukiwaniu

(trudny test, mieli 5 minut, eksperymentator

wychodził).



Połowa badanych siedziała przed lustrem i

słyszała własny głos nagrany na magnetofonie).



Druga połowa miała lustro za sobą i słuchała

głosu innej osoby.



W sytuacji drugiej oszukiwało – 71%.



W sytuacji pierwszej oszukiwało tylko 7% osób,

16

17

Poznawanie siebie:

Obserwacja własnego

zachowania



Teoria spostrzegania siebie Daryla Bema (1972)



Zdobywamy wiedzę o swoich stanach wewnętrznych przez wnioskowanie
na podstawie swego zachowania i/lub okoliczności, w jakich się ono
pojawia.



Gdy wskazówki wewnętrzne są słabe, niejednoznaczne lub trudne do
zinterpretowania, to podmiot musi polegać na wskazówkach
zewnętrznych.



Ludzie nie wyciągają wniosków na podstawie obserwacji swego
zachowania, jeśli zachowanie zostało wymuszone przez kary lub nagrody.



Badania wspierające teorię

:



Fazio i in. (1981): zadawanie pytań sugerujących ekstrawersję bądź
introwersję prowadziło do definiowania siebie w terminach tych cech.



Strack i in. (1988): trzymanie pióra w zębach/ustach i ocena rysunków.

18

Obserwacja własnych

motywacji



Rodzaje motywacji



Wewnętrzna: angażowanie się w daną aktywność dla

przyjemności, z ciekawości, bo jest wyzwaniem itp.



Zewnętrzna: angażowanie się w daną aktywność ze

względu na czynniki zewnętrzne, np. pieniądze.



Efekt nadmiernego uzasadnienia:



Motywacja wewnętrzna plus zewnętrzna (np.

pieniądze za coś, co sprawiało przyjemność; nagrody

za dobre stopnie),



Ludzie w nadmiernym stopniu uzasadniają swoje

działanie czynnikami zewnętrznymi; nie doceniając

wewnętrznych, tracą zainteresowanie aktywnością.

19

Efekt nadmiernego

uzasadniania (eksp. Leppera i

in. 1973)



Ocena poziomu wyjściowego motywacji wewnętrznej
do rysowania kolorowymi markerami u dzieci w
wieku przedszkolnym (ile czasu poświęcają).



Po 2 tygodniach dzieci podzielono na 3 grupy:



1 – proszono o narysowanie obrazka (bez nagrody)



2 – jeśli coś narysują, otrzymają nagrodę,



3 – po narysowaniu, nieoczekiwanie otrzymały nagrodę.



Po tygodniu dzieci ponownie rysowały

:



W grupie 2. Poświęciły najmniej czasu na rysowanie;
motywacja wewnętrzna znacznie się obniżyła

.

20

Wpływ nagradzania na motywację

wewnętrzną

(Lepper i in. 1973)

8

18

17

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

Oczekiwana

Nieoczekiwana

Brak nagrody

Procent czasu

21

22

Poznawanie siebie: Wpływ innych ludzi



Czynniki społeczne



Cooley (1902) – Ja-lustrzane (looking-glass self): inni ludzi

służą nam jako lustro, w którym możemy zobaczyć siebie



Mead (1934) – poznajemy siebie przez wyobrażenie sobie,

co myślą o nas Osoby Znaczące.



Spontaniczny opis Ja (McGuire & McGuire,

1988) na pytanie: „Kim jesteś?”



zawiera głównie cechy, które wyróżniają jednostkę od

innych ludzi, atrybuty dystynktywne (zależnie od

kontekstu)



Teoria porównań społecznych (L. Festinger,

1954):



Kiedy ludzie są niepewni swoich opinii (przy braku

standardów obiektywnych), porównują się z innymi ludźmi;



Do porównań wybieramy raczej „innych – podobnych do
nas”, np. pod względem wieku, płci, statusu itp.

23

Wpływ innych ludzi na wiedzę o

własnych stanach

emocjonalnych



W ocenie własnych emocji ludzie posługują się

wskazówkami pochodzącymi z obserwacji innych

ludzi.



Eksp. Schachtera (1959) nad potrzebą afiliacji:



ludzie oczekujący na eksperyment z użyciem

szoków elektrycznych, poszukują towarzystwa

innych ludzi.



Dwuczynnikowa teoria emocji (Schachter i Singer,

1962)



Osoba musi doświadczać pobudzenia

fizjologicznego (np. przyśpieszone bicie serca,

pocenie się itp. )



Musi znaleźć poznawczą interpretację swego

pobudzenia, np. obserwując inne osoby.

24

Eksperyment Schachtera i Singera

(1962)



Pierwsza faza: podział na grupy



I grupa: lek (epinefryna) + informacja

badani otrzymali lek produkujący objawy

pobudzenia fizjologicznego i poinformowani o

efektach działania leku



II grupa: lek - brak informacji o działaniu



III grupa: placebo



Druga faza: oczekiwanie na właściwy eksperyment wraz

z osobą podstawioną prezentującą wesołość bądź złość.



Trzecia faza: wyjaśnianie przyczyn pobudzenia



II grupa wyjaśniała stosowanie do zachowania

partnera



I grupa – miała wyjaśnienie;



III grupa – nie musiała wyjaśniać

25

Poznawanie siebie: Pamięć

autobiograficzna



Pamięć autobiograficzna pozwala na
zachowanie poczucia ciągłości i stałości
Ja.



Podlega zniekształceniom zgodnie z
potrzebami Ja:



Organizowanie informacji zgodnie z
aktualnie posiadanymi teoriami
dotyczącymi Ja,



Tendencja do myślenia o zdarzeniu
przeszłym z perspektywy teraźniejszej
(efekt „Ja wiedziałem, że tak będzie”),

26

Fałszywe wspomnienia

Wilkomirski, dziecko Holocaustu
Loftus, Pickrell, zagubiony w centrum

handlowym, myślenie o nim wywołuje

fałszywe wspomnienia u 1/3 osób badanych

Teoria rozmytego śladu – tylko na meritum,

bądź mylenie źródeł wspomnień

dosłownych

Model monitorowania źródła, wspomnienia

rzeczywiste vs zdarzenia wyobrażone

27

28

Schematy Ja (Markus, 1977)



Zorganizowane struktury wiedzy o sobie,



Kierują przetwarzaniem informacji dot. danego
obszaru Ja;

szybciej rozpoznawane, dłużej pamiętane,
z większą pewnością przewidują swoje zachowanie,
niezależne, opór wobec informacji sprzecznych



Cechy schematowe to cechy ważne i wysoce
charakterystyczne



Osoba ze schematem „otyła”:



uważa siebie za osobę bardzo grubą /chudą;



doświadczenia aktualne i przeszłe (jedzenie, zakupy,
ubranie, plaża) są interpretowane ze względu na wagę ciała;



informacje o innych także (np. nawyki żywieniowe
koleżanki)

29

Konstruowanie spójnego pojęcia

Ja



Ograniczony dostęp

:



W danej chwili mamy dostęp tylko do niektórych informacji
o sobie, np. na zachowaniach świadczących o introwersji,
albo o ekstrawersji;



Selektywność pamięci autobiograficznej:



„totalitarne Ego” – ocenzurowana rekonstrukcja przeszłości,
np. jeśli jednostka zmieniła się z osoby nieśmiałej w
towarzyską, pamięta dane odnoszące się do towarzyskości;



Procesy atrybucyjne

:



Interpretujemy nasze niespójne zachowania jako zależne od
sytuacji



Koncentracja na kilku kluczowych cechach:



Rola schematów Ja

30

Specyfika reprezentacji Ja

Najmniejszy wspólny mianownik doświadczenia

(Greenwald)

Ja w porównaniu z innymi reprezentacjami jest:



bardziej złożona, wielowymiarowa



zróżnicowana, więcej skojarzeń



lepiej zorganizowana, wąskie kategorie



częściej aktywizowana, poznawczo dostępna



bardziej zwerbalizowana, kod reprezentacji



silniej nasycona afektywnie



w efekcie głębsze przetwarzanie, lepsze

przypominanie

31

Self-reference decision

Rogers, Kuiper, Kirker, 1977

32

Efekty specyfiki
reprezentacji Ja



efekt odniesienia do Ja, Rogers i in.



chronicznie podwyższona

dostępność - cocktail party effect,

dwudzielne słuchanie, Moray 1959



Ja jako prototyp – asymetria

porównań, J-P Codol



Ja jako reprezentacja kategorialna -

efekt fałszywej powszechności, Ross

33

Obszary wiedzy o sobie



Kim jestem – poczucie własnej tożsamości



Jaki(a) jestem – poczucie własnej wartości



Jaki mam wpływ – poczucie kontroli nad
otoczeniem

Te poczucia to zarazem trzy potrzeby,

specyficzne dla „ja” motywy

Każdy z nas chce zachować poczucie

tożsamości, zachować i podwyższać
poczucie własnej wartości i wpływu na
otoczenie

34

35



Człowiek współczesny szuka nie sławy,
lecz tożsamości - Jean Baudrillard



Dziś problemem najbardziej drażliwym
i zapalnym stała się nie majętność, a
tożsamość – Ryszard Kapuściński



Idea tożsamości zrodziła się z kryzysu
przynależności



Tożsamość jako problem, zadanie, cel



Pytanie: kim jesteś? ma sens tylko
wtedy, gdy uważa się, że można być
kimś innym niż sobą, gdy ma się wybór
– Zygmunt Bauman

36

Tożsamość



Aspekty tożsamości: poczucie odrębności, ciągłości

mimo zmian, wewnętrznej spójności i treści



Dookreślana w toku porównań z innymi ludźmi



W toku tych porównań szukamy:
różnic JA-INNI co zapewnia nam tożsamość

osobistą, poczucie odrębności i indywidualności
podobieństw JA-INNI - zapewnia nam tożsamość

społeczną, poczucie wspólnoty i przynależności,

suma ważnych identyfikacji społecznych



Gdy obie tendencje razem preferujemy pośrednią

odrębność/podobieństwo – Snyder, Fromkin



Naprzemiennie – identyfikujemy się, aby na tle

podobnych się wyodrębnić, Ziller



Rozłącznie - od „ludzi w ogóle” i pod względem

cech osobowości szukamy odrębności

37

Dwa rodzaje tożsamości



Różna geneza, zakres właściwości i zasady regulacji



tożsamość indywidualna – podstawą jest

dostrzeganie różnic i odrębności własnej osoby.

Obejmuje cechy i atrybuty, które odróżniają osobę

od pozostałych członków grupy, do której należy i

czynią ją niepowtarzalną. Jarymowicz i Szustrowa

(1980).



Ja ten sam choć nie taki sam



tożsamość społeczna – to ujmowanie siebie jako

kogoś przynależnego do grup i kategorii

społecznych, dostrzeganie powiązań z innymi

ludźmi, co zapewnia poczucie wspólnoty (Sedikides i

Gaertner, 2005; Jarymowicz, 1984). Obejmuje

właściwości, które charakteryzują osobę jako

członka wybranej grupy, są wspólne dla wszystkich

członków grupy i odróżniają ją od członków grup

obcych.



Ja taki sam choć nie ten sam

38

Znaczenie tożsamości
społecznej

Tajfel,

potrzeba pozytywnej tożsamości

społecznej



dążenie do pozytywnego wyróżnienia

grupy własnej



konsekwencją – faworyzowanie

swoich

Turner: tożsamość jest wynikiem procesów

kategoryzacji.



maksymalizowanie różnic

międzygrupowych w stosunku do różnic

wewnątrzgrupowych

39

Formy MY



My grupowe odnosi się do realnych grup i

osób, z którymi łączą osobę bezpośrednie

relacje: „moja rodzina”, „zgrana paczka”.



My kategorialne dotyczy szerszych

zbiorowości, realnych lecz nieprzeliczalnych, w

obrębie których niemożliwe są bezpośrednie

relacje, a wieź oparta jest o świadomość

przynależności. My to: „studenci”, „Polacy”,

„mieszkańcy Krakowa”, „osoby młode”.



My atrybucyjne to zbiorowości wyodrębnione

w oparciu o wspólnotę cech lub celów,

niezależnie od przynależności osób do realnych

grup czy kategorii: My to „ludzie poszukujący

miłości”, „idealiści, pragnący zmienić świat”,

„osoby wrażliwe na piękno”.

40

41

Tożsamość kulturowa

Relacja osoby do symboli, wartości

wiedza o nich + przywiązanie + zachowania
niepisane zasady postępowania, nabywane

bezrefleksyjnie

Kultura związana z doświadczeniem śmierci, Bauman
Oferuje obietnicę różnych form nieśmiertelności
Ze zbliżaniem się końca rośnie praktykowanie

standardów własnej kultury;

Wzrost uprzedzeń wobec kultur odmiennych
Uwrażliwienie na śmierć a punitywność wobec

prostytutki (kaucja 455 $ vs 50 $), tylko u tych z

negatywną postawą

I nagradzanie czynów bohaterskich
Sos tabasco dla tych o przeciwnych poglądach
Niechęć wobec emigrantów, faworyzowanie własnej

grupy

42

43

Rozwój tożsamości



Teoria relacji z obiektem (Klain, Mahler)

Indywiduacja przebiega od symbiozy do separacji



Konflikty dotyczące poczucia odrębności

Tendencje symbiotyczne
Obrona przed przeżyciem symbiotycznym
Konflikt wokół separacji – ambiwalencja



Warunki występowania zaburzeń tożsamości:

silny stres, deprywacja sensoryczna, gwałtowna zmiana

warunków, zmiany we własnej osobie, utrata obiektu

uczuć, sytuacja nieustrukturalizowana (czas wolny)



Sposoby obrony tożsamości:

Autostymulacja, poszukiwanie kontaktów, trzymanie się

utartych schematów, szukanie sytuacji

ustrukturalizowanych (wiele obowiązków,

przynależność)

44

Typy tożsamości, Erikson,
Marcia



Kryzys tożsamości, tożsamość negatywna



Eksploracja i zaangażowanie



Dyfuzja – brak eksploracji i

zaangażowania



Moratorium – wieczna eksploracja bez

zaangażowania



Nadana (przejęta) – zaangażowanie bez

eksploracji



Osiągnięta – po eksploracji

zaangażowanie

45

Tożsamość nadana:
zachowanie zgodne z płcią
zadowolenie z siebie
Konwencjonalizm, rygoryzm

moralny
wartości konserwatywne
wzmożona kontrola nad

emocjami
wypieranie konfliktów
liczne mechanizmy obronne

Tożsamość osiągnięta:
ceni swoją niezależność
dobrze zintegrowana

osobowość
zachowanie zgodne z normami

etycznymi
przyjazna, otwarta na kontakty

z innymi
wydajna w pracy
mająca wgląd

Tożsamość rozproszona:
nieprzewidywalność

zachowania
unikanie bliskich związków z
ludźmi
kruchy system obrony swego Ja
niechęć do działania
brak poczucia sensu życia
wycofywanie się z sytuacji
trudnych (frustrujących)

Tożsamość moratoryjna:
ceni własną niezależność
nurtują ją dylematy

egzystencjalne
niespokojna
buntownicza
nonkonformistyczna
nastawiona introspekcyjnie

46

Społeczno-kulturowa natura JA

wg Oyserman i Markus (1993)



JA jest kształtowane przez różne czynniki społeczno-
kulturowe, np.



rodzina, szkoła, praca, religia, rasa, klasa
społeczna, naród, państwo, region, wydarzenia
historyczne.



Środowisko społeczno-kulturowe



ułatwia i promuje pewne sposoby definiowania
siebie,



a utrudnia bądź blokuje inne.



dostarcza materiału do kształtowania tożsamości.



JA otrzymuje komunikaty, które informują o tym,



co jest w świecie ważne



i co to znaczy „BYĆ” (być wartościowym
człowiekiem) w danym społeczeństwie.

47

Ja Niezależne i Ja Współzależne

Ja

Matka

Ojciec

Brat

Kolega

z

pracy

Przyjaciel

Ja

Ojciec

Matka

Kolega z

pracy

Brat

Przyjaciel

48

Ja Niezależne i Ja Współzależne

(Markus i Kitayama, 1991)

Kultury

Indywidualistyczne

Kolektywistyczne

Definiowani
e
Ja

Unikalna jednostka,
odrębna od kontekstu

społecznego

związana z innymi, w
gąszczu ról społecznych i

relacji

Struktura
Ja

Niepodzielna, stabilna,
spójna w różnych

sytuacjach i związkach

Płynna i zmienna,
zmieniająca się wraz z

kontekstem

Ważne
cechy

Wewnętrzne, prywatne
Ja (zdolności, myśli,
uczucia)

Zewnętrzne, publiczne Ja
(status, role, związki z
innymi)

Ważne
zadania

Być unikalnym, wyrażać
siebie, osiągać własne
cele

Należeć, zachowywać się
właściwie, osiągać cele
grupy

Podstawa
samooceny

Potwierdzenie wartości

własnych atrybutów

Harmonia z otoczeniem

49

Samoopis w kulturach

indywidualistycznych i

kolektywistycznych



Indywidualistyczne



Cechy osobiste (Ja
jestem nieśmiały)



Cechy bardziej
ogólne,
zgeneralizowane (np.
Ja jestem towarzyski;
Jestem leniwy)



Częste używanie
zaimków Ja / moje



Opisywanie emocji w
relacji do Ja (złość,
zazdrość, duma)



Kolektywistyczne



Wskazanie przynależności

grupowej, związków z innymi

(Jestem studentem koledżu)



Cechy specyficzne dla danego

kontekstu (np. Ja jestem tym,

który lubi grać w Mah Jonga

w piątki z kolegami; Jestem

leniwy w domu)



Unikanie zaimków Ja / moje,

a częstsze używanie My

/nasze



Opisywanie emocji w relacji

do innych (oime, fureai,

shitashimi).

50

Słowa kluczowe



Pojęcie Ja



Ja Lustrzane



Introspekcja



Teoria samoświadomości Wicklunda i in.



Teoria spostrzegania siebie Bema



Motywacja wewnętrzna i zewnętrzna



Efekt nadmiernego uzasadnienia



Teoria porównań społecznych Festingera



Dwuczynnikowa teoria emocji Schachtera i

Singera



Pamięć autobiograficzna



Schematy Ja



Tożsamość osobista i społeczna



Formy MY



Tożsamość moratoryjna, nadana, negatywna



Ja niezależne i współzależne